Memoires 1986-B

[p. 214]

Johannesburg

10 november 1986

07:40 uur, SAA vlucht 275

Eduard kwam naar Amerbos om me naar Schiphol te brengen. Ik vond het heerlijk dat hij er was. Hij vroeg zelfs of ik mijn schaar en lijm bij me had, want hij weet dat ik lange vluchten benut om te lezen en te knippen. Hij ging door naar Den Haag naar een uitvoering van het Bolshoi Ballet.

Er is zonlicht omdat we nog boven een dik wolkendek vliegen. Ik ontmoette aan boord Ton en Ria Rebel, die in de jaren vijftig naar Zuid-Afrika waren geëmigreerd en nabij Sandton wonen. Hij exploiteert er een elektriciteitsbedrijf. Ze hadden me op televisie gezien. Ton las de hele nacht door in Zaken doen.

11 november 1986

De passering van de douane verliep soepel. Het was alsof je ergens in een zuidelijke staat van de vs bent geland. Het eerste zag ik Peter, maar Edwin was er ook. Het is prettig ze samen zo harmonieus te zien. De flat aan Circle Court is geweldig, veel kamers, bovenste etage, schitterend uitzicht over Transvaal. Ze wonen in Hillbrow, vergelijkbaar met Greenwich Village in Manhattan.

Edwin moest naar een repetitie van The Pirates of Penzance waarin hij optreedt. Ik ben met Peter gaan wandelen en ergens wat gaan eten. Ik belde mijn oudste broer Henk in Kaapstad, wat een emotionele belevenis was.

Peter had een artikel bewaard over een film van Christine Chapman, waarin een ander licht op de situatie in Zuid-Afrika werd geworpen en zwarten aan het woord werden gelaten, die beslist geen aanhangers van het anc waren. Deze documentaire is op de BBC uitgezonden. In Nederland heerst de opvatting dat heel zwart Zuid-Afrika als één man achter het anc staat. Er werd gepropageerd voor een toekomstige federale staat, waar in het bijzonder Kwazulu chief-Minister Mangosuthu Buthelezi een voorstander van is. Ik zou me kunnen voorstellen dat, gezien de grote etnische en culturele verscheidenheid van de volkeren die dit land bewonen, er iets voor een federatie van staten te zeggen zou zijn. Koning Goodwill Zwe-

[p. 215]

lithini van de Zoeloes heeft tegen mijnwerkers in Hlobane gezegd dat duizenden arbeiders als gevolg van de sancties hun werk zullen verliezen. Hij heeft verder kritiek uitgeoefend op pogingen om Nelson Mandela's afkomst van de koninklijke familie van de Xhosa uit te spelen tegen de koninklijke familie van de Zoeloes.

Ik heb een auto gehuurd en ben met Peter naar Randburg gegaan voor een bezoek aan Annetjie Du Plessis. We hebben in grote lijnen besproken wie ik zal ontmoeten en waar ik me de komende weken mee bezig zal houden.

In het gesprek met Annetjie du Plessis liet ik me ontvallen niet te geloven dat de zwarten in staat zouden zijn zelfstandig Zuid-Afrika te leiden, waarop zij een teken van ‘sstt!’ maakte. En prompt kwam een robuuste zwarte man te voorschijn, met opvallend ronde billen, en een veelbetekenende glimlach van: ik heb gehoord wat je zei. De villawijken buiten Johannesburg doen in alle opzichten aan Californië denken.

Ik lees Mission to South Africa: The Commonwealth Report, gebaseerd op een bezoek van de Eminent Persons Group van het Gemenebest - zeven vertegenwoordigers van vijf continenten - die een grondige studie maakte van de situatie in Zuid-Afrika. Ze vatten in 141 pagina's de boodschap - uitstekend onderbouwd - samen ‘that apartheid must go’. In dit land co-existeren een eerste en een derde wereld naast elkaar en ‘do not judge the Third World by First World standards’ is de boodschap, klip en klaar. De groep had drie ontmoetingen met Nelson Mandela in gevangenschap. De regering vreest een niet te stuiten explosie van geweld en onrust wanneer zij Mandela nu zou vrij laten.

‘We do not hold this view,’ aldus deze commissie van het Gemenebest. ‘Mr. Mandela's own voice would appeal for calm. We believe his authority would secure it.’²⁴⁹ Dan volgt een beknopt overzicht van verschillende indrukken. ‘He (Mandela) impressed us as an outstanding able and sincere person whose qualities of leadership are self-evident. We found him unmarked by traces of bitterness despite his long imprisonment. His overriding concern was for the welfare of all races in South Africa in a just society. He longed to be allowed to contribute to the process of reconciliation.’²⁵⁰

249 In dit opzicht zou de commissie gelijk krijgen.

250 Eminent Persons Group, Mission to South Africa: The Commonwealth Report, Puffin Books, Harmondsworth, Middlesex, 1986.

[p. 216]

12 november 1986

Het is stralend Rivièraweer. Ik geloof dat Peter zich erg verheugt op onze trip naar Pretoria, waar hij nog nooit is geweest. Ik zei tegen hem: ‘Ik weet niet of ik hier ooit naar toe zou zijn gekomen als jij niet hier was geweest.’ Wellicht zou ik mijn broer Hendrik misschien een keer zijn gaan bezoeken.

Het Gemenebest-rapport is een opsomming van Zuid-Afrika's problemen. Onpartijdigheid blijft een kwestie van mind. Welke geest, geteisterd door emotionele invloeden, is in staat om rustig beide kanten te analyseren van een gecompliceerde kwestie als apartheid in Zuid-Afrika? Vrijheid voor alle Zuid-Afrikanen is het credo in Nederland, zeker bij Sonja Barend & co waar ik straks zal moeten verschijnen. Maar uit je doppen kijken en zien wat hier speelt, levert het inzicht dat je deze mensen absoluut niet zou kunnen loslaten om over hun eigen lot te gaan beschikken. Het gaat hier om de toekomst van 24 miljoen of meer zwarten. Men weet niet eens hoeveel het er zijn. De conciërge in ons flatgebouw is er trots op 41 kinderen te hebben gemaakt, en dat bij een hele reeks vrouwen. De man heeft geen notie waar de dames in kwestie zijn, laat staan de kinderen.

Pretoria, Holiday Inn

We zijn rustig in een uur vanuit Hillbrow naar hier gereden om het dagelijks leven en het landschap in ons op te nemen. Het wemelt van de militairen in deze stad. Er zijn aantrekkelijke boerenzonen bij. Peet is naar het zwembad gegaan en geniet intens.

Hoe meer ik om me heen kijk, hoe meer ik geneigd ben straks naar Holland terug te gaan en te zeggen: ik was tegen apartheid toen ik naar Zuid-Afrika ging, maar ik ben geneigd er nu voor te zijn. Als je ziet wat de blanken van dit land hebben gemaakt, dan mag het niet in een orgie van kretologie ten onder gaan. De teugels uit handen geven zou een misdaad zijn, want er is geen sprake van dat ze zonder het handhaven van blanken op sleutelposities deze enige eerstewereldeconomie op het Afrikaanse continent draaiende zouden kunnen houden. Zuid-Afrika lijkt op sommige staten in het zuiden van de vs waar een meerderheid van de bewoners zwart is die bovendien ver achtergesteld zijn ten opzichte van blanken. Maar door de ontzagwekkende aantallen zwarten hier, is de algemene situatie aanzienlijk schrijnender dan in de vs. Onderweg zagen we vestigingen van Alfa Romeo, Hewlett Packard en vele andere internationale bedrijven die hier dochtermaatschappijen hebben. Deze industrieën vormen de basis van de welvaart. Als

[p. 217]

deze bedrijven zouden stil komen te liggen, is de ramp voor het zwarte bevolkingsdeel niet meer te overzien.

Heb Isak Heath op de ambassade in Den Haag een brief met mijn eerste indrukken geschreven.

13 november 1986

Dit land heeft een Amerikaans tempo. Om 07:00 uur draait het verkeer op volle toeren. In het restaurant gaf een blanke gast enkele zwarte obers een veeg uit de pan. Toen hij weg liep, lachten zij hem achter zijn rug uit.

Ik ben begonnen aan Myth, Race and Power met de ondertitel ‘South Africans Imagined on Film and tv’.²⁵¹ In films zijn volgens de schrijvers zwarten eerst als ‘savages’ beschreven, daarna als ‘the noble savage being civilised’, vervolgens ‘as human but different’ en uiteindelijk ‘paradoxically as the same but different’.

Het is belangwekkend om te lezen hoe blanken in Zuid-Afrika ‘owning the means of production and the means of communication, have a monopoly over how to portray the way “races” see each other.’

In het vliegtuig vertelde Ton Rebel, die 35 jaar in dit land woont, hoe wreed zwarten onderling kunnen zijn. Twee zwarte werknemers wilden elkaar te lijf gaan, want de één vermoedde door de ander bestolen te zijn en Ton moest tussenbeide komen om doodslag te voorkomen. Hij verhinderde een incident, maar was niet in staat uit te leggen dat je een dergelijk geschil niet met moord beslecht. Ook zijn werknemers zijn afkomstig van verschillende stammen. Op het werk zullen ze elkaar tolereren, maar bij het koffie-uurtje zitten ze apart.

Wat me in dit hotel opvalt, is dat het zwarte personeel totaal anders reageert dan wij gewend zijn. We staren ons blind op verschillen in huidskleur, zwart en blank. Waar het werkelijk om gaat, is dat zwarte bovenkamers - mede onder de omstandigheden van enkele eeuwen allochtone overheersing plus meer dan veertig jaar consequente rassenscheiding - sowieso anders functioneren dan die van blanken. De hersenen van Indonesiërs hebben een andere modus operandi dan de onze, dat wist ik al in de jaren vijftig. Nu constateer ik iets dergelijks in Zuid-Afrika. Daarbij komt dat zwarten in Zuid-Afrika een soort talenwonders zijn. Ze kennen dikwijls talen van de verschillende stammen waartoe de ouders behoorden plus Engels en in vele gevallen Afrikaans. Wanneer ze dus in voor hen

251 Keyan Tomaselli, Alan Williams, Lynette Steenveld, Ruth Tomaselli, Myth, Race and Power, Anthropos Publishers, Belville, 1986.

[p. 218]

vreemde talen worden afgeblaft, hebben ze sowieso een probleem zich correct uit te drukken.

Apartheid was in de vs toen ik aan Yale studeerde, nog in volle bloei, vooral in de zuidelijke staten. Na de Tweede Wereldoorlog is daar geleidelijk aan verandering in gekomen. Dus op het moment dat in Zuid-Afrika in 1960 apartheid juist van hoger hand werd bestendigd, zond president Eisenhower troepen naar het zuiden om één zwarte leerling naar een geheel blanke Amerikaanse school te begeleiden. In Zuid-Afrika lijkt zich nu eindelijk een verandering tussen zwart en blank te voltrekken, veertig jaar later dan in de vs.

Ik zag een wat oudere Afrikaner man op zo'n akelige en bevelende toon thee bestellen dat het me opwond. Bovendien scheen de man niets te merken van de oplaaiende, ingehouden woede in de ogen van de zwarte ober. Zuid-Afrika is al enkele eeuwen een slagveld van dit soort stille botsingen van mensen van verschillende huidskleur geweest. Het ressentiment hoopte zich op in het bewustzijn en de herinneringen van de onderdrukten en je moet er niet aan denken wat er gebeurt als deze zwarte psychologische vulkaan eens tot volle uitbarsting zal komen. Dit soort incidentjes van op elkaars tenen staan, is dus in 1986 in Zuid-Afrika nog schering en inslag.

Hoe moet ik straks in de show van Sonja juist dit aspect duidelijk maken? Hoe onder woorden te brengen dat alleen een wonder zal kunnen voorkomen dat men elkaar frontaal in de haren vliegt? Zuid-Afrika staat aan de vooravond van een gigantisch bloedig gevecht als gevolg van enkele eeuwen van blanke arrogantie tegenover een zwarte meerderheid. Een massale woede-uitbarsting van interraciale haat over en weer lijkt niet meer voorkomen te kunnen worden. Wanneer ik hier een film ga maken, zou ik juist dat aspect willen belichten en vooral laten zien wat achter de waarneembare coulissen van gelaat, ogen, gezichtsuitdrukking in de breinen van de zwarte meerderheid speelt.

Ik denk ook dat de meest verslaggevers die het tumultueuze Zuid-Afrika bezoeken, zich veelal niet bewust zijn in welke mate ze eigenlijk opereren met ingeprente vooringenomen ideeën, waarden en vooroordelen, gebaseerd op vele jaren van informatie van buitenaf over zwarten, terwijl van de innerlijke gevoelens en emoties van de slachtoffers van apartheid nauwelijks iets bekend is. Dit komt mede doordat de media zelden over de kundigheid of de middelen beschikken om deze aspecten duidelijk over te dragen. Indonesiërs zeiden dikwijls tegen mij dat ze hadden geleerd ‘voor Westerse oren’ te verwoor-

[p. 219]

den wat hen beroerde. Televisieberichten uit Zuid-Afrika geven meestal weer hoe de bezoeker aankijkt tegen de apartheidswereld, niet hoe de zwarten zelf hier tegen aankijken. Ik zou een film willen maken die autochtonen uitvoerig aan het woord laat en dan voor een keer niet de meelopers met het anc, maar andere zwarten die niet noodzakelijkerwijs overtuigd zijn dat Zuid-Afrika haar heil zou moeten zoeken in Oost-Europa of bij communistische oplossingen voor een acceptabele samenleving.

The Citizen bericht dat 3.023.590 blanken stemgerechtigd zijn in dit land, 1.540.540 kleurlingen en 594.818 Indiërs. Over de miljoenen zwarten wordt dus nog steeds met geen woord gerept. Minister Chris Heunis voor Constitutional Development and Planning benadrukt in de ochtendbladen dat de regering heeft toegezegd dat er een ‘orderly reform of existing political structures’ zal komen. ‘The Government aims at creating a constitutional system in which political discrimination - a legacy from colonial times - will gradually be done away with.’ Het is een feit dat Zuid-Afrika in meer dan één opzicht de laatste blanke kolonie in de wereld is. De Afrikaners hebben niet, zoals wij Nederlanders in het oude Indië, de Japanners op bezoek gekregen die de status-quo abrupt beëindigden. Hoe lang zou Nederland zich hebben proberen staande te houden in Indië als Japan de archipel niet van het kolonialisme had bevrijd? Een krant meldt dat in de welvarende buitenwijken van Johannesburg, die vroeger uitsluitend door blanken werden bewoond, nu toch 24 procent van de bewoners zwarten uit de middenklasse zijn. Maar een foto van Crossroads, bij Kaapstad laat zien hoe het met de overgrote meerderheid van burgers in dit land is gesteld. Het doet denken aan Bombay en Calcutta, tientallen jaren na beëindiging van het Britse kolonialisme. In Soweto hebben zwarten weer een man levend in de fik gestoken. In het township Kathlehong staken 70 jongeren een huis in brand en stenigden een vrouw tot zij dood was. Dit is wat Ton Rebel bedoelde dat hij niet in staat was zijn zwarte werknemers te overtuigen dat een geschil niet noodzakelijkerwijs met de dood bekocht diende te worden.

Op de terugweg naar Hillbrow ontdekten we Verwoerdburg met een gigantisch luxueus winkelcentrum, waar je in het lieve vaderland niet naar hoeft te zoeken, want dergelijke winkelcentra bestaan hier niet. Er was een kunstmatig meer aangelegd. Er waren terrassen en coffeeshops en een boekwinkel die je in het winkelcentrum boven het IJ in Amsterdam-Noord in geen honderd jaar vindt.

[p. 220]

In Washington is een gigantische rel uitgebroken over de geheime contacten die er zijn geweest op het hoogste niveau met de machthebbers in Teheran. Men zou Iran geheime wapenleveranties hebben aangeboden, in ruil voor de vrijlating van Amerikaanse gijzelaars. Terwijl Ronald Reagan altijd van de daken schreeuwt nooit te zullen onderhandelen met ‘terroristen’ is hier dus iets ongebruikelijks gebeurd. Het schandaal werd vergroot, omdat minister George Shultz verscheidene Arabische staten de verzekering gaf dat de vs alles in het werk stelden om te voorkomen dat Iran in het bezit van modern wapentuig zou komen, terwijl hij wist dat ze langs andere wegen wel degelijk met Teheran in gesprek waren over wapenleveranties. De totale onbetrouwbaarheid van de regering Reagan is nu nog verder onderstreept.²⁵²

Myth, Race and Power gaat in op hoe ‘the white tribe of Africa’ - dus de Afrikaners - veelal wordt afgebeeld als ‘heartless monsters’. ‘Afrikanerdom and apartheid are constituted as the object of the viewer's gaze as though they were from an experience radically different from British imperialism and capitalism. They are not: by objectifying them in this way, capital can stand aloof, insinuate a difference, and hence castigate an “other” (in the Sartrean sense) so as to absolve itself of the practices it is castigating.’

De filmmaker David Dimbleby presenteert de mythe van de Afrikaner via twee beelden: ‘(1) A beleaguered group of people trying to seek a place of freedom and peace in an alien and hostile milieu; and (2) an inscrutable enigma ruling South Africa. This myth comes straight from the paradigm of colonialism presented by colonisers.’ Wat ik steeds weer denk, is dat wanneer we Zuid-Afrika benaderen zoals ik deze eerste dagen hier, we steeds weer arriveren met een gigantische dosis overbagage aan vooringenomenheid en reeds gevormde veroordelingen van apartheid als onrechtvaardig systeem jegens de zwarte meerderheid. Dat maakt het vrijwel onmogelijk je werkelijk open te stellen voor de Afrikaner mind. Ik wil me maximaal inspannen om te begrijpen waarom Afrikaners handelen zoals ze doen en of ze inderdaad de ‘heartless monsters’ zijn zoals ‘de wereld’ klakkeloos aanneemt.

252 The New York Times, 13 november 1986, Bernard Weinraub.

14 november 1986

Durban, Natal, Holiday Inn Marine Parade

We verlieten Hillbrow om 09:00 uur en hebben in Heidelberg

[p. 221]

ontbeten. Ik begin aan links verkeer te wennen. We hebben er de hele dag over gedaan om hier te arriveren.

15 november 1986

Newsweek plaatst een artikel over Suriname en komt met het geklets van Frans van Klaveren en Friso Endt uit de bus. Aldus wordt het internationale publiek geïnformeerd.²⁵³

Ik lees Black and Reformed van Allan Boesak.²⁵⁴ Er staat een briefwisseling in met bisschop Desmond Tutu. ‘Who has caused the problems that now plague South Africa? Who has taken away the few pitiful political rights we had so that they could inflict their policies upon us without responsibility to us? Whose laws are making criminals out of men, women and children who want a decent life together as a family?’ Boesak is een slijmjurk die zijn opleiding in Kampen - out of all places - volgde en wiens geklets hier gewoon open en bloot in de boekwinkels ligt. Wie denkt dat crimineel gedrag van zwarten, zoals het elkaar in brand steken bij onderlinge meningsverschillen, te wijten zou zijn aan apartheid, miskent het huidige stadium van ontwikkeling van zwarten in heel Afrika, inbegrepen tientallen Afrikaanse staten die wel na 1960 onafhankelijk werden en niet langer tot semigekolonialiseerde gebieden gerekend kunnen worden.

Godfrey Motsepe, de anc-vertegenwoordiger in Brussel - ook voor Nederland en Luxemburg - heeft verklaard dat nog meer wapens door Moskou zullen worden geleverd om het anc in de gelegenheid te stellen militaire operaties tegen de Zuid-Afrikaanse regering van de grond te krijgen. Bovendien is de campagne tegen Shell geïntensiveerd en wordt Europeanen opgeroepen geen Shell-producten meer te kopen, omdat het bedrijf in Zuid-Afrika eerder uitbreidt dan inkrimpt.

Disraeli heeft eens geschreven dat Zoeloes opmerkelijke mensen zijn. ‘They defeated our generals, converted our bishops and put an end to a great European dynasty.’ Dat was honderd jaar geleden. De Zoeloe-natie bestaat momenteel uit 4.760.000 mensen, verdeeld over 286 stammen.²⁵⁵ Altijd weer besef ik hoe noodzakelijk het is de geschiedenis van een land in zekere mate te kennen wil je hoe dan ook begrijpen wat er speelt. De geschiedenis van Piet Retief en zijn Voortrekkers, die in 1838 na het ondertekenen van een overeenkomst met de Zoeloes plotseling door hen tot de laatste man werden afgeslacht waarna de

253 Zie bijlage 51.

254 Allan Boesak, Black and Reformed, Skotaville Publishers, Johannesburg, 1984.

255 Joyce Wrinch-Schulz, Zulu, Centaur Publishers, Johannesburg, 1985.

[p. 222]

ze naar de plaats Weenen optrokken en nog eens 97 boeren met hun gezinnen, onder wie 185 kinderen, afslachtten. Daarop zetten de boeren een tegenoffensief in onder aanvoering van Andries Pretorius, die bij de Ncome Rivier op 16 december 1938 drieduizend Zoeloes een kopje kleiner maakten. De rivier kreeg hierdoor de naam Bloedrivier. Kennis van de historie, wat ik al in 1956-1957 in Indonesië leerde, is essentieel voor meningsvorming aangaande onbekende gebieden en mensen.

Als steeds wanneer ik met Peter op pad ben, kom ik nauwelijks aan mijn dagboek toe. Vanuit mijn kamer in het Holiday Inn kijk ik op twee zwembaden, een voor zwarten, een voor blanken. Why not? Op het strand hier in Durban is de situatie volkomen gemengd. Intussen is er een voortreffelijk programma op televisie voor zwarte kinderen. Ik lees veel, zoals nu een boekje over the Xhosa, de stam van Nelson Mandela.²⁵⁶ Ik denk dat ze net zo tegenover elkaar staan, Zoeloes en Xhosa, als Fransen en Duitsers: buren maar erg van elkaar verschillend. Chief Mangosuthu Buthelezi (Zoeloe) is in de vs voor een eredoctoraat aan Boston University. Studenten protesteerden en noemden hem een collaborateur met het apartheidsregime. Het heeft er alle schijn van, maar is het zo?

Peter vroeg tijdens het avondeten: ‘Wat antwoord je straks als Sonja vraagt wat jij ziet als een oplossing?’

‘Dan zeg ik dat er meer dialoog en vooral veel geduld nodig zal zijn om de morele en psychologische wonden van apartheid te helen. Genezen betekent meer tijd besteden. Maar wanneer ik dit bij de vara zeg, zit ik dus beslist in de verkeerde Hilversumse zuil.’

‘Verlies die zuil vooral nooit uit het oog,’ benadrukte Peter. Peter ontmoette een jongen, Craig, die hem meenam voor een rit door Durban en omgeving. Ze zijn later de stad ingegaan, maar hij kwam vrij vroeg thuis. Toch vind ik dat Peter zijn dagen te weinig benut en dat begrijp ik gewoon niet.

256 Fergus Grey en Alice Mertens, The Xhosa, Centaur Publishers, Johannesburg, 1984.

16 november 1986

Ik denk steeds over dit land na. Apartheid is inderdaad een onding en de grootste fout in het zich gestadig ontwikkelende politieke besef bij de massa in Zuid-Afrika. Maar het is tezelfdertijd niet alleen het resultaat van een in 1960 door Hendrik Verwoerd & co. genomen politiek besluit. Het heeft te maken met diep gewortelde begrippen (archetypen) tussen rassen, niet alleen in Zuid-Afrika maar over de hele wereld. Hier is het

[p. 223]

verschil tussen rassen bewust op scherp gesteld vanwege de kleine blanke minderheid in een oceaan van zich snel vermeerderende zwarten. De 2,5 miljoen Afrikaners, en de 2,5 miljoen andere Europeanen (blanken) geloven in rassenscheiding zoals wij in het Huis van Oranje geloven. Aanhangers van apartheid is met de paplepel ingegoten dat zwarten anders zijn. Van generatie op generatie hebben ze hier ter plekke aan den lijve ondervonden dat dit waar was. Men heeft vervolgens geen andere oplossing kunnen bedenken voor een ontontkoombare realiteit, dan de rassen zoveel mogelijk uit elkaar te houden.

Intussen kijkt de zwarte meerderheid naar de andere 44 Afrikaanse staten van hun continent, die wel door het one man one vote stadium zijn gegaan, waarbij je overigens moet constateren dat vrijwel al die landen na één zogenaamde vrije verkiezing veranderden in òf militaire dictaturen òf marxistische staten. De anti-apartheidslobby wordt hier door schuldbewuste religieuze leiders, Boesak, Beyers Naudé en bisschop Tutu aangezwengeld; ze fulmineren tegen rassenscheiding, maar zouden zich toch ook bewust moeten zijn dat je broederschap tussen blank en zwart niet met een pennenstreek tot stand kan brengen. Zelfs in de jaren vijftig en zestig moesten Eisenhower, Kennedy en Johnson troepen naar het zuiden sturen, dikwijls om enkele zwarte kinderen naar een blanke school te begeleiden. De grote bek van Amerika en de wereld tegen blank Zuid-Afrika slaat eigenlijk nergens op.

Ermelo, Holiday Inn

We vertrokken rond 09:30 uur uit Durban richting Swaziland. Er stond ergens langs de weg een zwarte infanterist, Patrick Mtshali, die we meenamen. Hij was 22 jaar, had negen jaar op school gezeten en trad twee jaar geleden in het leger. Hij sprak Engels en Afrikaans. Nog nooit had een blanke hem een lift gegeven: ‘They are too afraid.’ Dat leek me onzin en bovendien was hij niet onaantrekkelijk. Peter, die gisteravond door Craig kennelijk in zijn nek was gebeten, merkte naderhand op: ‘Ik zal voor jou maar eens een black hunk gaan zoeken.’ We stopten ergens met Patrick om koffie te drinken. De blanken in het restaurant namen absoluut geen notitie van het feit dat we in gezelschap van een zwarte militair waren. We hebben Patrick later naar zijn militaire basis nabij Mtubatuba gebracht waar het letterlijk wemelde van de soldaten. We zetten hem voor de poort af; ook dat was hem nog nooit eerder overkomen. Meestal werd hij na een lift aan de hoofdweg afgezet en lieten ze hem naar de kazerne lopen.

[p. 224]

We passeerden de Hluhluwe-Wildtuin en besloten er doorheen te rijden wat iets van twee uur duurde.²⁵⁷ We ontmoetten in het park vier Oostenrijkers die een luipaard hadden gezien. Wij zagen niet zoveel dieren; een jonge neushoorn, enkele karbouwen, veel soorten apen en reebokken, maar de natuur van het park was wonderlijk mooi. We bereikten om 19:00 uur Pieter Retief. Peter had honger. De wegen waren voortreffelijk en de panorama's van het landschap schitterend. Ik dacht: mijn ouders zouden eens moeten weten dat ik 25 jaar nadat zij naar Kaapstad verhuisden, ook in dit prachtige land ben gearriveerd. Na een vismaal besloten we toch nog naar Swaziland te vertrekken.

Trouwens, waar we ook stopten en met zwarten spraken, we werden volkomen normaal en vriendelijk behandeld. Ik denk dat dit alles heeft te maken met hun instinct en gevoel voor zelfrespect. Ze voelen gewoon op hun klompen aan of ze als medemens worden benaderd of als ‘achtergebleven schepsel’. Toen we uiteindelijk de grens van Swaziland bereikten bij Mahamba, spraken we eerst met een groepje Zuid-Afrikaanse (blanke) militairen, om daarna het douanekantoor in te gaan voor de paspoortcontrole. Al gauw bleek dat het land uitgaan eenvoudig is, maar zonder re-entry visum kom je er niet meer terug in. We troffen een erg vervelende Zuid-Afrikaanse ambtenaar die niet was te vermurwen, dus we besloten Swaziland te laten schieten en reden terug naar Pieter Retief en Ermelo. Peter ontdekte in ons hotelboek een Holiday Inn waar we tegen 22:30 uur arriveerden.

We hebben trouwens al 2.500 kilometer in Zuid-Afrika afgelegd en zijn slechts twee roadblocks gepasseerd, meestal bestaande uit een wat oudere blanke politieman met een zwarte jongere leerling. ‘Het zijn witmensen boss,’ riep de zwarte politieman in het donker aan zijn superieur. De blanke agent vertelde dat er over één of twee jaar voldoende zwarte politiemannen zullen zijn opgeleid om dit controlewerk over te nemen.

De Sunday Times publiceerde een artikel over de Britse acteur Douglas Lambert, die in Londen altijd op Peter tippelde en nu stervende is als gevolg van aids.

Peter benadrukte over onze lifter, de zwarte militair Patrick, dat het hem toch had getroffen dat de jongeman zich met het ‘traditional subordinate psyche of the master-servant relationship’ tegenover ons had opgesteld.

257 Zie bijlage 52.

[p. 225]

‘Ja en één van de bespottelijkste situaties in de wereld is dat de ussr de bevrijdingsbewegingen als het anc voluit steunt, terwijl het anc knokt voor mensenrechten die eigenlijk Sovjetburgers zelf worden onthouden, zei ik.

‘It illustrates the evil of it all,’ antwoordde Peter, en daar heeft hij gelijk in. Bijvoorbeeld ook Robert Mugabe in Zimbabwe bemoeit zich met de rechten voor zwarten in Zuid-Afrika, terwijl hij die zijn eigen onderdanen onthoudt. De wereld veroordeelt Zuid-Afrika aan de hand van kreten zonder te begrijpen wat er werkelijk speelt.

17 november 1986

Nelspruit, Hotel Paragon

Ze zijn in Washington langzamerhand echt mesjogge. Minister van Buitenlandse Zaken George Shultz zegt dat hij tegen het zenden van wapens naar Iran is, maar hij voegde eraan toe over deze zaak niet meer namens de regering Reagan te kunnen spreken. Shultz verklaarde verder overtuigd te zijn dat Iran bezig is met terroristische acties tegen de vs, terwijl president Reagan nog onlangs stelde: ‘Since U.S. Government contacts began with Iran, there has been no evidence in Iranian Government complicity in acts of terrorism against the United States.’ Er is dus geen touw meer aan vast te knopen wat vanuit Washington wereldkundig wordt gemaakt.²⁵⁸

Peter is in het zwembad. Ik kan hem in onze kamer horen zingen. Ik lees in A Scenario for Peaceful Change in South Africa van Paul Malherbe.²⁵⁹ Ik wil die man spreken.

Ik belde Eduard in Holland en Edwin van Wijk in Johannesburg. Hij zei dat er al driemaal een dringende telefoon, van Rudie Kagie van Vrij Nederland was geweest in verband met Suriname. Ik belde het weekblad en kreeg Kagie aan de lijn. Henri Nahar was vrijdag begraven en daar ging het over. Hij wilde zeker weten dat de man die ik in mijn artikel had beschreven als reisgenoot in het toestel naar Paramaribo inderdaad Nahar was geweest. Verder had André Haakmat aan Kagie een brief laten zien, die ik op 9 november aan Haakmat had geschreven en waarin ik over bemiddeling tussen Bouterse en Haakmat had gesproken. ‘Oké, en wat dan nog,’ vroeg ik. Omdat ik bevroedde dat Kagie op het oorlogspad was om een smerig verhaal te kunnen schrijven, heb ik gezegd dat ik ons gesprek op de band op nam.

258 The New York Times, 16 november 1986, Bernard Gwertzman.

259 Paul Malherbe, A Scenario for Peaceful change in South Africa, College Tutorial Press, Kaapstad, 1986.

[p. 226]

Herhaaldelijk vroeg Kagie of ik inderdaad een bemiddelende rol had gespeeld. De weduwe van Nahar had gezegd dat commandant Iwan Graanoogst haar man had opgebeld met het verzoek of haar man naar Paramaribo wilde komen. ‘Daar geloof ik niets van,’ zei ik, ‘want de enige keer dat er vanuit het kantoor van Graanoogst met Nahar werd getelefoneerd, was toen ik hem van daaruit opbelde.

‘Ja, maar er wordt gezegd...,’ herhaalde de idioot steeds.

‘Weet je dan nog altijd niet hoe Surinamers kletsen?’

Ja, maar alle kranten hadden er over geschreven, behalve De Telegraaf.

‘Verbaast je dat,’ vroeg ik. ‘Weet je dan niet dat Nahar en Paul Mungra de voornaamste anti-Bouterse bronnen voor De Telegraaf zijn om leugens over Suriname te verspreiden?’ Hij wilde ook nog weten wat ik uitspookte in Zuid-Afrika en of ik lezingen gaf, waar ik verder niets over heb gezegd. Ik vertrouw die man absoluut niet. Hij zit bij een club die niet de mijne is. Harry Schwarz, lid van het parlement in Zuid-Afrika, zegt in The Star iets wat me waar lijkt. ‘Most whites in South Africa live in islands unaware of the turbulence which is occurring in the areas beyond their immediate living and working environment. How much do South Africans really know about what is happening in the residential areas of the black people?’ Schwarz heeft ongetwijfeld gelijk. Maar hetzelfde geldt voor Kew Gardens in New York, waar ik heb gewoond, waar evenmin iemand ooit in de negerwijk Harlem kwam. Weten de bewoners van Kralingen wat er omgaat in de arbeidershuisjes in Sportdorp, Rotterdam?

South African Airways gaat 166 miljoen rand verliezen vanwege het stopzetten van vluchten op de vs. Ze weten niet wat ze doen in Washington. Reagan en Thatcher zijn er ook tegen en in dit opzicht steun ik ze (helaas).

18 november 1986

Ermelo, Holiday Inn

We reden om 10:00 uur vanmorgen naar de zuidelijke ingangspoort van het Krugerpark. Een oudere dame legde uit wat we in één dag zouden kunnen zien en hoe we moesten rijden, want de toegestane snelheid is rond de 30 kilometer per uur. Peter zag wat er gebeurde. ‘Je luistert niet eens,’ zei hij. Hij had gelijk. Ik volg altijd mijn eigen traject. We hebben maar drie uur rondgereden en zagen veel springbokken, apen, olifanten, giraffen en beesten die we niet kenden, maar het is net als met musea: erg lang blijven we nooit. Ik wilde een foto van

[p. 227]

Peter met een olifant nemen, maar het dier werd ineens agressief en Peet schoot pijlsnel terug in de Golf.

Ik belde broer Hendrik in Kaapstad, die zo juist het hoofdstuk Ernst van Eeghen in Zaken doen had gelezen. Hij zei de man voor zich te zien. Toch was hij blij dat ik hem niet helemaal de grond in had geschreven.

Ik deed trouwens een afschuwelijke ontdekking. Er zat geen film in mijn camera, dus ook de foto's van Peter met de soldaat Patrick zijn weg en ik heb ook geen opnamen van Krugerpark. Er staat een artikel - met foto - over Edwin in The Star.²⁶⁰

260 The Star, 16 november 1986.

[p. 228]

19 november 1986

Pretoria

We hebben een fantastische trip gemaakt samen. Zuid-Afrika is een van de mooiste landen van de wereld en de natuur is nog betrekkelijk ongerept. Cecile van Lennep had zo gelijk. We zijn in een hagelbui terechtgekomen zoals ik nooit eerder beleefde, met hagelstenen die de auto als voetzoekers raakten. Ik heb alleen niet genoeg gewerkt en gelezen en vooral veel te weinig geschreven. Maar we hebben veel plezier gehad en veel samen gesproken, wat nodig was. Peter wil niet meer als acteur optreden; hij zou van zingen zijn carrière willen maken, wat me aan Richard Thieuliette deed denken. Edwin gaat regelen dat Peter een plaat zou kunnen maken. Hij zwemt nu baantjes in het zwembad en twee Zuid-Afrikaanse jongens, die op lange stoelen op hun buik liggen, volgen iedere beweging die Peter maakt. Het zijn geen gays en toch vergapen zij zich aan hem. Onderzoek aan de Randse Afrikaanse Universiteit heeft uitgewezen dat blanken in meerderheid geen bezwaar hebben bioscopen en theaters met zwarten te delen, maar wat scholen en zwembaden betreft zijn er nog weerstanden. Minister van Onderwijs Gerrit Viljoen, zegt dat 90 procent van de scholen normaal werkt en dat bij 250 tot 300 van de 7.300 scholen er problemen zijn als gevolg van de oppositionele activiteiten van het anc. Van de 92.000 studenten hadden er 74.000 normaal examens afgelegd. In 1985 zaten er zes miljoen zwarte leerlingen en studenten op school, een miljoen blanke studenten, 800.000 kleurlingen en 234.000 Indiërs.

Terwijl Peter na een ontmoeting met een jonge Zuid-Afrikaanse soldaat in het zwembad naar een plaatselijke sportschool verdween, ben ik een paar uur gaan praten met Jan du Plessis, van International Strategic Advisors, een denktank met nauwe banden met de regering, vermoed ik.

Nadat hij onderstreepte dat het Oostblok in Afrika politieke en militaire subversie bedreef, en de Amerikanen economische subversie, vroeg ik hem naar de betrekkingen tussen Zuid-Afrika en Moskou. ‘We zitten, net als anderen, in die Oost-West controverse meegebakken, maar we willen ons eraan gaan onttrekken. Materieel gezien hebben we in Zuid-Afrika niemand nodig, want we kunnen onszelf bedruipen. We hebben zelfs fundamentele belangen als de handel in goud en diamanten met de ussr gemeen. We zijn het enige land in Afrika dat de mogelijkheid en de kennis heeft om Afrika in een Vietnam voor de Sovjet Unie te veranderen.’ Ik vroeg hoe hij dacht dit te doen. ‘To lure them into over committing them-

[p. 229]

selves. We know how to use Africa against the Kremlin. There are 30.000 Cubans busy in Angola. It is a game of technology. The Soviets produce high technology. So do we. We could force the Soviets to bring in more and more people. We could make it very costly for them. They are sending Soviet tanks to Angola. These tanks are designed for below zero weather to keep the drivers warm. You can imagine what happened.’

‘Waarom speelt Pretoria geen Moskou-kaart,’ vroeg ik, ‘in plaats van in termen van Washington over het Kremlin te denken en oordelen?’

‘Zuid-Afrika zal met ieder land in contact treden wanneer het in ons nationaal belang is.’ Ik legde uit naast Arbatov en Velikhov uitstekende betrekkingen te hebben met Anatoly Gromyko, die het Afrika Instituut runde aan de Academie van Wetenschappen van de ussr. ‘Niet alleen zou Zuid-Afrika er een tegenzet mee doen om Washington te ergeren als reactie op de verscherpte sancties van de vs, maar wellicht is het denkbaar dat onder Michail Gorbatsjov de wapenleveranties naar het anc op een lager pitje komen te staan, zodat er meer kans is op overleg.’ We kwamen overeen dat ik bij komende bezoeken aan Moskou wat meer mijn oor te luisteren zou leggen inzake Zuid-Afrika. Hij ging akkoord dat ik via Heath van de ambassade in Den Haag berichten zou kunnen zenden, maar vroeg dit wel in verzegelde enveloppen te doen. Op die manier zouden mijn brieven in ieder geval via de diplomatieke post naar Pretoria komen.

20 november 1986

Gisteravond liepen er twee hoeren op de gangen van het Holiday Inn die een kaartje afgaven ‘Class Escorts, exclusive ladies available at reasonable rates, Beatrix & Edmond Street, Arcadia’.

Ik had een van de vreemdste nachtmerries van mijn leven. Eerst zwom ik geheel gekleed in een rivier. Peter zei dat dit het symbool van angst was. Vervolgens was ik in een huis met open deuren rond als een kraal. Er lagen boeken op de grond en Henk Hofland had er iets mee te maken. Ik wilde de deuren sluiten, maar alles woei door de ramen naar buiten. Ik schrok wakker en was doodsbang. Droomde ik van Amerbos? Was er iets met mijn dagboeken gebeurd? Had Hofland Rudie Kagie onder het genot van een borrel opgestookt? Was mijn dagboek vernield door een monsterverbond van degenen die ik in Zaken doen als boeven had aangewezen? Als kind op De Horst droomde ik eens dat de auto's uit onze garage werden gejat. De

[p. 230]

volgende dag bleek het inderdaad te zijn gebeurd. Ik hoorde mam in de nacht naar de badkamer gaan en waarschuwde haar. Ze stelde me gerust en zei te gaan slapen, ik had het maar gedroomd. Even nadat ik wakker schrok, ging Peter naar de badkamer in het hotel. Toen hij terug in bed kwam, vertelde ik hem van mijn droom. ‘Ik krijg het er koud van,’ zei hij. Maar hij stelde me, zoals hij altijd doet, gerust; dat er niets aan de hand was en dromen gebaseerd waren op onbewuste angsten. Het ochtendblad The Citizen meldt dat Klaas de Jonge, die nu zestien maanden vast zit in het oude gebouw van de Nederlandse ambassade, een kat zal krijgen om hem gezelschap te houden. De Jonge kan er nog altijd niet uitkomen omdat hij dan bij zijn kraag wordt gevat vanwege het smokkelen van wapens naar Zuid-Afrika onder dekking van de diplomatieke dienst van Den Haag. Frisse boel.

The Star meldt dat Laurens van der Post in een nieuw boek A Walk with a White Bushman (de Franse journalist Jean-Marc Pottiez) de sancties tegen Zuid-Afrika als ‘morally obscene and irreligious in the extreme’ heeft omschreven.²⁶¹ Ik ben er ook tegen, maar zou het anders geformuleerd hebben. Sir Laurens, die in Zuid-Afrika werd geboren en een kenner van het gebied is, zegt: ‘To me it is a bankrupt policy, typical of the bankruptcy of the modern spirit, that they can think by using instruments of destruction, they can create something positive. There is something sick in people who want to make a sick society sicker still. You cannot achieve the right end with the wrong means. History shows how fatal it is. And this is precisely what the world, a sick world, all of a sudden wants to do.’

261 Ik heb dit artikel aan Cecile van Lennep gestuurd.

21 november 1986

Johannesburg - Kaapstad

Nu kan ik rustig schrijven. Peter drukte zich tegen me aan gisteravond toen we afscheid namen.

Gisterochtend verlieten we Pretoria in de vroegte en ontmoetten op de Rand Universiteit Pieter du Plessis, die daar Wijsbegeerte en Godsdienstgeleerdheid doceert, een intelligente en buitengewoon aardige man. Hij had een vijftiental professoren van verschillende disciplines, als rechten, en antropologie, het Instituut voor Amerika studies, race relations, twee dames uit het Communications Department en nog anderen uitgenodigd in een kleine conferentiezaal. We spraken anderhalf uur waarna in

[p. 231]

de lunchruimte voor de leden van de faculteit een lunch werd aangeboden. Peter, die steeds zijn Ray-Ban ophield, bleef overal bij, op mijn aandringen. Er werd dus voor hem een extra bordje bijgeschoven. Het is jammer dat ik van deze gesprekken geen notities heb gemaakt.

Ik was blij met de kennismaking met professor Carl Nöffke, de directeur van het Instituut voor Amerika studies, de Zuid-Afrikaanse Arbatov. Een zelfverzekerde man. Ik betwijfelde al vrij gauw of hij wel zoveel weet van de vs als zijn positie zou moeten vereisen. Hij was het bijvoorbeeld niet eens met mijn indruk dat Zuid-Afrika welhaast de 52^e staat van de vs zou kunnen zijn, althans wat betreft de ontwikkeling en infrastructuur, zoals dit op deze eerste reis is overgekomen. Vergelijkbaar met bijvoorbeeld Alabama of Tennessee.

Tijdens de lunch keken Peter en ik uit op de tuin rond het prachtige universiteitsgebouw. Het gebouw was in de vorm van een boog met een ingang is neergezet, zoals de Voortrekkers hun ossenwagens opstelden in geval ze zouden worden aangevallen. Wat in de tuin aan blonde schoonheden, de één na de ander voorbijkwam, wond ons beiden nogal op. We gaven elkaar discrete tekens om niets ervan te missen. Later zei Peter: ‘Heb je die dark beauty gezien - met die benen!’

Du Plessis liep mee naar onze Golf en zei dat de groep erg aan mijn persoonlijkheid had moeten wennen: ‘want u weet, wij zijn teruggetrokken en ingetogen mensen.’ Men scheen bijvoorbeeld algemeen geschokt te zijn dat ik bisschop Tutu een ‘pompous fool’ noemde, maar ze lachten toen ik erop wees dat Boesak in zijn boek Blacks met kapitaal b en whites met een kleine w schreef. Ik moet een poging doen om Tutu zelf in Kaapstad te spreken. Ik vind hem iets clownesks hebben.

Intussen waren de ouders van Edwin in Hillbrow gearriveerd. Zijn moeder omhelsde Peter alsof ze haar zoon was, en zijn vader was een typische officier uit het Zuid-Afrikaanse leger.

Vervolgens begon een reis met hindernissen naar Kaapstad. Ik zou de vlucht van 16:00 uur nemen, maar ontdekte onderweg naar luchthaven Jan Smuts, dat ik de tas met mijn belangrijkste bagage in Hillbrow had laten staan. Die heb ik toen eerst opgehaald. De volgende vlucht die ik kon halen, was om 19:00 uur met tussenstops. Ik raakte in gesprek met een militair die aan de grens met Angola had gediend. Weer een beauty. Hij toonde me een uitspraak in Time van premier Mahathir Mohammed van Maleisië, die sprak over problemen tussen rijke Chinezen en arme Maleisiërs. ‘We are trying to eliminate the identification of race with wealth,’ aldus de premier. De militair vroeg

[p. 232]

zich af: ‘Wanneer er rassenproblemen in Maleisië zijn, waarom boycot de wereld dat land niet en ons wel?’²⁶²

Toen ik in het toestel had plaatsgenomen, wilde ik in mijn dagboek gaan schrijven, maar begreep dat het nog ergens in de vertrekhal moest liggen. De deur van het toestel was al gesloten. De steward was niet behulpzaam. Ik richtte me dus tot de piloot en gebruikte guna guna²⁶³ om hem over te halen mij weer uit te laten stappen. Dat was een probleem omdat mijn koffer al aan boord was. Maar het lukte. Mijn dagboek lag bij het telefoontoestel waar ik broer Hendrik had opgebeld. Het was te laat om nog naar Kaapstad te reizen, dus nam ik een kamer in het Holiday Inn op luchthaven Jan Smuts.

Maar nu ben ik dan toch op weg naar de Kaap.

262 Time, 24 november 1986.

263 Guna guna is Indonesisch voor stille kracht.

Kaapstad, Herberg op die Plein, 18:00 uur

Broer Hendrik was op Malan, gekleed in jeans, en met een kalend hoofd. Ik vond hem erg mager. Het is hier het begin van de zomer: een stralend blauwe lucht en het heerlijkste weer van de wereld. Mijn oudste broer is volkomen open en aarzelt geen moment om over ons gezamenlijk verleden te praten, dit in tegenstelling tot Theo. Eigenlijk praat hij aan een stuk door. Hij maakte meer dan duidelijk dat hij op zichzelf is en niemand nodig had voor zijn welzijn of dagelijks geluk. Wel heeft hij geregeld aanloop van kinderen uit de buurt die hij dan, een auto vol, naar het strand brengt, en waar hij het nodige plezier aan schijnt te beleven. Er zijn een paar uitverkoren jongens bij, voor wie hij schoenen of fietsen koopt en die hij mee naar de kapper neemt. Maar verder leest hij en is veel alleen. Ook heeft hij ergens een soort studio waar hij regelmatig schildert.

We reden eerst naar Bishops Court waar ik mijn kaartje achterliet bij een blanke geestelijke, een assistent van bisschop Tutu met het verzoek om een gesprek. Vervolgens liet hij mij de universiteit van Kaapstad zien, waar Theo had gestudeerd. Daarna reden we langs de kust naar Simonstad waar een marinebasis is, waar we lang op een terras zaten te praten. Uiteindelijk had ik behoefte om alleen te zijn, en nu zit ik aan dit plein, waar een soort markt is. Ik belde eerst Peter, die vertelde dat de première van Edwin fantastisch was geweest. ‘Een sterk optreden van Edwin.’ In Die Vaderland was een artikel over hem verschenen van Johan Liebenberg.²⁶⁴ Ik telefoneerde vervol-

264 Zie bijlage 53.

[p. 233]

gens met de nieuwe Zuid-Afrikaanse ambassadeur voor Den Haag, Frank Quint. Ik ontmoet hem maandag.

Prins Charles en Lady Di zijn bijna in Saoedi-Arabië tegen oud-president Idi Amin van Oeganda aangelopen. Dat zou de nodige heisa hebben gegeven.

President Botha is een beetje gek geworden, want hij heeft gezegd dat de vs met hun sancties het zwaard tegen Zuid-Afrika hebben opgenomen in naam van de Sovjet Unie. Deze redenering is wel heel ver weg van de realiteit. Chief Gatsha Buthelezi heeft in een rede voor de Foreign Policy Association in New York opnieuw bepleit dat Washington de prioriteit legt bij het bewerkstelligen van vrijheid voor Nelson Mandela. ‘Apartheid is doomed,’ aldus Buthelezi. ‘Once Mandela is released, the question of the unbanning of the anc and other organizations will be attended to.’

The Citizen bekritiseert bisschop Tutu in een hoofdartikel take a bow. De krant valt Tutu aan omdat, als gevolg van diens campagne, nu ook Eastman Kodak zich uit Zuid-Afrika terugtrekt, waardoor opnieuw 500 mensen werkloos worden. ‘No doubt Archbishop Tutu, in the comfort and sanctity of Bishops Court, feels a pang or two, but then he has always maintained that suffering is a small price to pay for “liberation” - and so if Blacks have to be jobless and their families have to starve, that is just too bad.’

Aart van der Want las aan de telefoon uit Vrij Nederland van 22 november voor, waarin Rudie Kagie over de begrafenis en de dood van Henri Nahar schrijft.²⁶⁵

Volgens Kagie zou ik dus nooit levend van de begrafenis van Nahar vandaan zijn gekomen. En zou ik medeplichtig zijn geweest aan de dood van deze man en meegewerkt hebben aan het opzetten van een val. Ook de journalist Kagie kan ik dus nooit meer serieus nemen. Onbegrijpelijk vind ik dat Haakmat een brief van mij aan hem, aan Kagie heeft gegeven. Desi Bouterse en Harvey Naarendorp hebben gelijk: Haakmat is niet te vertrouwen.

Vanmorgen zijn we langs het huis aan Noreen Avenue in Newlands gereden waar mijn ouders en broers in de jaren zestig hebben gewoond. ‘Daar is het benzinestation waar onze vader altijd tankte,’ zei Henk. Ik vond het allemaal een emotionele ervaring.

265 Vrij Nederland, 22 november 1986, WAAROM HENRI IZAAK NAHARS LAATSTE REIS EINDIGDE IN DE COMMEWIJNERIVIER.

[p. 234]

22 november 1986

Dertig jaar geleden stapte ik een dagje in Kaapstad af, toen ik met de Willem Ruys naar Indonesië reisde. Mijn ouders zijn er nu niet meer. Ik luister naar Hendriks levensverhaal sinds hij samen met Theo in 1948 De Horst verliet om per auto naar Zuid-Afrika te rijden. Hij werkte eerst in Rhodesië in een kopermijn en kwam pas naar Kaapstad nadat mijn ouders zich daar gevestigd hadden en hem een visum werd gegeven om zich bij hen te voegen. In tegenstelling tot de lezing die Theo steeds gaf, vertelde Hendrik dat hij nog altijd dankbaar voor de komst van onze ouders naar Zuid-Afrika was, want hierdoor werden hij en Theo eigenlijk gered: ze kregen weer een vast dak boven hun hoofd, en Hendrik kon zijn eigen winkel, en later winkels, opzetten van uit Zwitserland geïmporteerde Elna naaimachines. Ik was tot tranen geroerd omdat Theo altijd zo'n volkomen negatief verhaal vertelde. ‘Our parents were happy

[p. 235]

here, I could see it,’ zei Hendrik. ‘Except mom could not cope with the heat. At times she suffered so much that she had to stay in bed and her face would be swollen.’

Mijn vader werkte samen met zijn neef Dirk Klink, die bijvoorbeeld belangrijke zaken deed voor de Nederlandse Kabelfabriek in Delft. Maar oom Dirk viel op een dag ongelukkig op kiezelstenen en herstelde nooit meer. Hij zou als gevolg daarvan vroegtijdig overlijden. Door het wegvallen van hem, wijzigde ook de situatie voor mijn ouders. In 1960 keerden zij naar Huis ter Heide terug.

Mijn broer heeft een uitgesproken mening over het zwarte deel van de bevolking en had zelf ook jarenlang zwarten in dienst. ‘Je moet ze op hun eigen denkniveau tegemoet treden en afsnauwen, want iets anders begrijpen ze niet.’

Buthelezi heeft voor het Carnegie Endowment for International Peace in Washington gezegd dat hij geen zitting zou nemen in de door president voorgestelde National Council on Constitutional Development ‘as long as he was not free to test its conclusions against mass black opinion’. Dat is niet een standpunt van ‘a puppet of the apartheid regime’ zoals hij zo graag wordt omschreven door mensen die zijn toespraken niet lezen.

Er zijn onder de bepalingen van de noodtoestand twintigduizend mensen opgepakt die vast zitten zonder vorm van proces. Veertig procent waren jongeren beneden de negentien jaar. Zij werden met 40 en 50 jongeren bijeengepakt in cellen opgesloten, die absoluut niet berekend zijn op zoveel kinderen. Verschillende politici hebben in het parlement geprotesteerd.

Mijn beschermengel leidt me naar een prachtige passage van Rollo May in Politics and Innocence over de noodzaak dat volkeren en naties eigenlijk nieuwe mythen nodig hebben. En dan gebruikt hij het woord mythe niet in de betekenis van leugens maar als ‘the non-material structure on which society is based and from which we draw our morality’. May vervolgt: ‘We must replace the myth of American military might with the myth of the integration of all the people of the earth. We need a new myth of nature, in which we will no longer see nature as something to exploit, as in atomic power, but will be a cooperation with nature. We need to look more deeply and see that much of what we call honesty among ourselves is really hypocrisy. That might help us to develop a moral empathy with the other nations less gifted than our land, less gifted with a land as lush as ours.’ Ook Zuid-Afrika zou volgens deze redenering een nieuwe mythe moeten krijgen. Maar waarom

[p. 236]

zijn mythes onontbeerlijk als leidraad voor moraliteit? Ik begrijp dit niet.

Misschien hebben we al die onzinverhalen nodig om in evenwicht te blijven bij het hanteren van zoveel levensraadsels. Maar dan zie je tezelfdertijd dat overal de mythen toch weer botsen met de (nieuwe) realiteiten. Newsweek maakt duidelijk hoe nodig mythen voor een natie als Iran zijn.²⁶⁶ Washington lijkt hysterisch te worden wanneer zij zich met de ayatollahs bezighouden. Ze hebben het aan hun eigen nonchalance te danken door hun bondgenoot de sjah aan zijn lot over te laten toen hij door fanatieke islamieten werd ondergesneeuwd. Het geknoei en gelieg van de Reagan-bende schijnt tot nieuwe hoogten te zijn gestegen.

We hebben een plezierige autorit naar Stellenbosch gemaakt, een gebied aan de Kaap dat aan Californië doet denken, althans de universiteit daar herinnerde me aan Stanford. We dineerden in Seepunt. Heel vreemd om na een hiaat van bijna veertig jaar weer een aantal dagen met mijn oudste broer door te brengen.

266 Newsweek, 17 november 1986.

23 november 1986

Gisteravond was ik een tijdje in de Wine Barrel en liep tegen Donovan Müller aan. Hij vroeg me naar zijn flat in Rondebosch te komen, wat ik vanmorgen heb gedaan. Deze 23-jarige jongen ontving me in bed, in een slip. Ik bracht babyolie mee. Het werd zijn eerste massage ooit. Uiteindelijk hadden we seks, maar het was beslist geen succesnummer. Daarna raakten we in gesprek. Hij noemde Buthelezi een fascist die door Pretoria werd gesteund op buitenlandse reizen. Donovan had in Kwazulu les gegeven en was er zeker van dat Zoeloe-intellectuelen Buthelezi niet steunden.

Donovan was links en sprak revolutionaire taal. ‘I live comfortable here in Rondebosch, but I am ready to do with less, scale down and make sacrifices. A large majority in this country is ready to sacrifice so blacks will have a better life. We are approaching a violent situation in South Africa. The idea of negotiations is out of the window. I feel sorry for Botha, because what can he do? I wouldn't know. The blacks don't talk anymore of scrapping laws or demand changing capitalism, because what do you change capitalism to? How to redistribute land as is demanded in the anc Freedom Charter? Eighty percent of the population owns only 13 percent of the land. The hatred and anger is now so intense, they are liberating South

[p. 237]

Africa with matches and tires. The time for rational thinking and sitting down to negotiate is past. The only solution would be found if the Government tells blacks it is ready to hand over power democratically. All the friendliness shown to you by blacks is a facade, Willem. Inside blacks feel serious objections. I am now learning Zulu because I want to go back there later this year.’

Terwijl we spraken, telefoneerde eerst zijn moeder en later een priester (een jezuïet) uit Pietermaritzburg. Dit laatste gesprek eindigde met ‘bye my love’. Toch zei hij niet zeker te zijn of hij homo was. Hij ging altijd met anderen naar de Wine Barrel. Hij studeert Engineering. Hendrik haalde me bij het Baxter Theatre in Rondebosch af. We begonnen aan een andere prachtige autorit langs het Kaapse schiereiland.

24 november 1986

We passeerden gisteren vele kilometerslang krottenwijken, enigszins verborgen achter een muur van zand, met hoge palen, waar lichten op waren gemonteerd, hoog genoeg opdat ze niet meteen al vernield kunnen worden. De lampen schijnen de hele nacht, ook om onderlinge rampokpartijen tegen te gaan. ‘They multiply like rabbits,’ zei broer Hendrik die me aan een uitspraak in die orde door president Sukarno deed denken, dertig jaar geleden. ‘In the past some of these people would die, but now they have hospitals and medical care and their numbers increase dramatically.’ Wanneer hij op straat door een zwarte wordt lastiggevallen, is hij bijzonder ruw in zijn wijze van afwijzen. Ik wijd dit aan 36 jaar ondervindingen opdoen in Zuid-Afrika, want ik herken dit soort minachting en afwijzing absoluut niet van hem, laat staan bij mezelf. Als buitenlander hier, zul je altijd vreemd aankijken tegen de interactie tussen zwart en blank. Hendrik weet ook geen oplossing voor het apartheidsvraagstuk wat volgens hem onuitwisbaar zal zijn. Hij denkt zijn eigen dagen in vrede te kunnen uitleven. Bisschop Tutu heeft in Khayelitsha, een woonoord voor zwarten, de eerste steen gelegd voor een Anglicaanse kerk. Ik had er eigenlijk naar toe willen gaan, maar verkoos toch de dag met mijn broer door te brengen. Er was voor het eerst echter een pijnlijk moment tussen ons. Hendrik gaf me een reprimande omdat ik niet aardig genoeg voor obers zou zijn. Hij zei ook nog dat onze vader ook zo was. Ik reageerde bits dat ik ook wel eens aanmerkingen had op zijn levensstijl, bijvoorbeeld over de varkensstal die hij van zijn appartement maakt, maar dat ik daar verder ook niets over zei. Zulke botsingen grijpen me altijd erg

[p. 238]

aan. Ik heb steeds veel tijd nodig ze te verwerken, waar anderen ze tien minuten later vergeten zijn. Jammer dat dit gebeurd is, want het werpt toch een schaduw over dit tot dusverre geslaagde bezoek, na al die jaren. We konden later bovendien Oasis Road niet vinden waar ik ambassadeur Quint een bezoekje wilde brengen. Toen we eindelijk anderhalf uur te laat arriveerden, was er niemand thuis.

Later bezochten we het Afrikaanse Taal Museum in Paarl, wat wel aardig was.

25 november 1986

Het gedonder in Washington over wapenleveranties aan Iran duurt voort. Er zijn bijvoorbeeld voor twaalf miljoen dollar 2.008 antitankraketten geleverd.²⁶⁷ Reagan kletst urenlang met zijn medewerkers, hoe er het beste gelogen kan worden over deze zaak en dat heet dan ‘damage control’.²⁶⁸

Anthony Sampson filosofeert in Newsweek over de Suezcrisis dertig jaar geleden, toen Abdel Gamal Nasser deze waterweg afsloot omdat de Fransen en Britten samenzwoeren met Israël om Egypte aan te vallen. Sir Anthony Eden was het meeste verantwoordelijk voor de invasie van Egypte, die slecht zou aflopen omdat president Eisenhower duidelijk maakte niet akkoord te gaan met dit avontuur. De Suezcrisis leidde tot het oprichten van opec en het nationaliseren van Westerse olieconcessies.

Sampson vraagt zich nu af hoe het mogelijk was dat een hele groep vooraanstaande politici in Londen en Parijs, zich op zo'n hopeloze manier in de vingers sneden. ‘The explanation can be found in the psycho-pathology of nations, particularly of ex-imperial nations like Britain and France that have always found it difficult to come to terms with the realities of dwindling military power and tightening economic constraints. For the British conservatives, Nasser's nationalization of the canal truly marked the retreat of the empire.’ Sampson raakt hier het terrein van Lloyd deMause en de psychohistoricy die naar het mentale drama zoeken dat zich achter politieke besluiten afspeelt.²⁶⁹

De Wereldgezondheidsorganisatie (who) heeft eindelijk bekend gemaakt dat er een wereldomvattende actie van start is gegaan voor de bestrijding van aids. ‘We stand nakedly in front of a very serious pandemic as mortal as any pandemic

267 The New York Times, 21 november 1986, Stephen Engelberg.

268 The New York Times, 24 november 1986, Bernard Gwertzman.

269 Newsweek, 24 november 1986.

[p. 239]

there ever has been,’ aldus Halfdan Mahler, hoofd van de who. ‘We are running scared,’ aldus Mahler, die zei te hopen dat anderhalf miljard dollar voor dit doel kon worden bijeengeschraapt.²⁷⁰ Miljarden voor Star Wars, geen cent voor aids, dat is een andere psychopathologie van landen en politici, waar geen kruid tegen schijnt te zijn gewassen.

De Cape Times specificeert dat van de 20.000 gearresteerde jongeren, 8.000 kinderen zijn, waaronder jongeren van nog geen negen jaar.

270 The New York Times, 21 november 1986.

Cape Sun Hotel, 12:30 uur

Ik lunch met ambassadeur Quint. Voor hij naar Den Haag gaat, zal hij nog een cursus van drie weken volgen en daarin worden geïnformeerd over zijn komende post. Hij was niet op de hoogte van de rel rond W.F. Hermans als gevolg van diens reis naar Zuid-Afrika. Op dit moment weet Quint kennelijk weinig tot niets van Nederland, waar hij een keer op doorreis is geweest. Overigens leek hij me een goedwillend mens, die misschien in staat zal zijn het beeld van Zuid-Afrika als bakermat van apartheid enigszins te verzachten.

De Volkskrant had een gesprek met hem geplaatst onder de kop: sommigen zien mij als een verrader. Interviewer Barry Streek vroeg hem of hij niet bevreesd was door anti-apartheidsgroepen in Nederland als verrader te zullen worden gezien. ‘Dat is mogelijk,’ antwoordde hij, ‘maar ik weet wel raad als dit opgeblazen wordt.’ Quint ontkende dit en de tekst in de kop ooit gezegd te hebben. Ik heb dit hoofdredacteur Harry Lockefeer per brief meegedeeld. Wat meer kan je doen? Maar zo gaat het immers ook al jaren zo met de berichtgeving over Bouterse en Suriname, en het verbaast me niet dat de berichtgeving over Zuid-Afrika precies zo verloopt.

Nthato Motlana, voorzitter van de Soweto Civic Association, heeft in een toespraak gezegd: ‘Blacks and whites need each other and we need each other completely.’²⁷¹ Ik wil deze man gaan bezoeken en interviewen.

271 Business Day, 25 november 1986.

Kaapstad - Johannesburg

Vreemd om na vijf dagen met mijn broer te hebben doorgebracht de Kaap alweer te verlaten. De kleuren tegen de Tafelberg bij avondlicht en ondergaande zon zijn zo prachtig.²⁷² Ik zie nu vanuit het vliegtuig de punt van de berg. Hendrik nam

272 Zie bijlage 54.

[p. 240]

me vanmiddag hier nog naartoe, vanwege het uitzicht. De gedachte aan hem en zijn eenzame leven maakt me melancholiek. Hij lijkt mij zo ontzettend alleen. Maar zelf hamert hij op zijn gelukkige levensomstandigheden.

Ik begin lezende in Newsweek te begrijpen hoe ernstig het politieke schandaal inzake wapenleveranties aan Iran is geworden.²⁷³ ‘A handful of “cowboys” leads Reagan into the biggest blunder of his presidency,’ schrijft het weekblad. Vrijwel iedereen die op dit moment iets betekent in de Amerikaanse hoofdstad schijnt ermee te maken te hebben gehad. Een kolonel van de mariniers, Oliver North, een klusjesman voor Reagan persoonlijk, was voor het handeltje met Iran ter waarde van 50 tot 100 miljoen dollar verantwoordelijk. De cia heeft de wapens losgepulkt uit verschillende wapendepots in de vs, en betalingen zouden via Zwitserse banken zijn geschied. Een ontzettend smerig zaakje, want voor de buitenwacht was Iran de aartsvijand van de vs.

273 Newsweek, 1 december 1986.

26 november 1986

Johannesburg

Ronald Reagan heeft zowel nationale veiligheidsadviseur admiraal John Poindexter als kolonel Oliver North ontslagen. Ik betwijfel of dit het einde van het schandaal zal zijn. Het begint pas.

James Reston vat de affaire als volgt samen: ‘For the President has created a climate of stealth, covered up by slick propaganda - from the mining of the Nicaraguan harbors to sending missiles to the mulahs, inattentive and ill-informed about foreign policy, disrespectful of the responsibility of the Secretary of State and disdainful of the concerns of the Congress and his allies. Nobody here is weeping at the departure of Vice Admiral John Poindexter, though some would have preferred to trade him to the Nicaraguans for the unlucky “patriot” Eugene Hasenfus, who was shot down delivering weapons to the “Freedom Fighters”. Nor is anyone blaming the President for

[p. 241]

Colonel Oliver North's hush-money operations, laundered through Swiss banks, though again this rogue diplomat had reason to think the President tolerated past arms shipments to the contras with a nod and a wink.’²⁷⁴ Ik zal nooit begrijpen wat columnisten als Reston, Wicker, Lewis en alle anderen aan de praat houdt, terwijl ze met het jaar in jaar uit ventileren van hun mening nul komma niks bereiken in de zin van dat er in Washington geluisterd zal worden. Vandaar dus de uitdrukking persmuskieten.

Michael, die ons naar Soweto zou brengen, zijn we misgelopen. We zijn doorgereden naar Pretoria. Peter ging direct zwemmen en ik heb veel gelezen. We genoten van deze ontspannen dag.

Terwijl het Gemenebest aandringt op het isoleren van Zuid-Afrika vanwege de apartheid, is bijvoorbeeld de handel tussen Canada en Zuid-Afrika gegroeid van 239 miljoen Canadese dollars naar 358 miljoen.

274 The New York Times, 26 november 1986, in dagboek terug te vinden bij 27 oktober (redactie).

27 november 1986

Pretoria, Holiday Inn

Jan du Plessis introduceerde me bij Rinus Wijnbeek, rector van een Technikon²⁷⁵ in Noord-Transvaal. Zijn dochter kwam me halen omdat ik het huis anders nooit zou kunnen vinden. Hij was in 1949 naar Zuid-Afrika gekomen, huwde een dochter uit de familie Kruger, en heeft vijf kinderen.

Ons contact was meteen prima. Mevrouw Wijnbeek had het televisiegesprek met Adriaan van Dis gezien. Zij hadden me ook bij Aad van den Heuvel gezien.

Al in het begin van ons gesprek wilde Rinus me iets duidelijk maken: ‘Het blijft tussen ons en tussen deze vier muren. De Nederlandse ambassade heeft me voor jou gewaarschuwd en niet alleen mij, maar ook de Zuid-Afrikaanse autoriteiten.’ Ik nam wat hij zei voor kennisgeving aan, en liet niet merken hoe woedend ik inwendig was. Ik kookte over. Dus weer, voor de duizendste maal sabotage vanuit Den Haag.

We spraken meer dan twee uur en zaten kennelijk op dezelfde golflengte. We zouden eens een hele dag moeten praten, want ik wil nog veel meer over Zuid-Afrika en zijn ervaringen horen, maar ik moest nu eerst terug naar Peter.

Van 13:30 tot 15:00 uur had ik op het terras van het Holiday Inn een tweede gesprek met Jan du Plessis. Rinus had me ge-

275 Een Technikon is een Technische Universiteit.

[p. 242]

zegd: ‘Hij is topman bij de inlichtingendiensten.’ Ik confronteerde Jan hiermee, die antwoordde: ‘Laat ik het zo zeggen, als we via jouw contacten iets zouden bereiken in Moskou, kan ik rechtstreeks met resultaten naar president Botha gaan.’

‘You see, Willem, the ussr can foment trouble in Africa,’ aldus Du Plessis, ‘but up to a point. In Angola and in Mozambique Moscow's campaigns ran into trouble. We can stir up problems for Moscow elsewhere too. What the Kremlin can do with a free hand in Eastern Europe, we can do in Africa. We are part of this continent. In terms of psychology and in terms of equipment we possess the experience. When the ussr would be willing to stop subversion in Africa, we could come to a reasonable arrangement with them. The kgb sent a colonel Kozlov to Johannesburg, because they felt the anc was lying to them. We took this chap around and said, let's not kid ourselves, you know who we are and we know who you are.’

Jan stelde voor dat ik hem via Rinus Wijnbeek ideeën zou kunnen sturen hoe Zuid-Afrika haar politiek tegenover de Benelux en Scandinavië zou kunnen verbeteren. Ik zei daar geen brood in te zien, maar legde uit dat ik consultancy-activiteiten voor Philips en voor Apple in Moskou had uitgevoerd en best op consultancy basis voor zijn insa-denktank²⁷⁶ in Moskou zou willen nagaan wat de mogelijkheden zijn voor een betere verhouding tussen de ussr en Pretoria.

276 International Strategic Advisors.

28 november 1986

Vandaag hebben we op het ministerie van Binnenlandse Zaken voor een re-entry visum voor Peter gezorgd voor het geval hij naar Nederland moet wanneer hij wordt opgeroepen door de Sociale Dienst in verband met zijn uitkering.

Er zijn gisteren drie zwarten opgehangen in Zuid-Afrika, wat het totaal aantal executies in 1986 op 109 brengt.

Time publiceert een grafiek om de Iran-affaire te illustreren.²⁷⁷ Het is duidelijk dat Reagan de gijzelaars in Libanon wilde vrij krijgen in ruil voor wapenleveranties aan een ‘terroristische staat’. Roger Rosenblatt beschreef in Time dat Reagan langzamerhand zijn presidentschap ‘far more emotional than rational’ uitvoert. Het conflict met Libië komt ook bijna neer op een persoonlijke vijandschap met Khadaffi. Met Michail Gorbatsjov ruilde hij een spion tegen een journalist en het scheelde een haar of hij was in IJsland akkoord gegaan met ‘a total ban of nuclear weapons’. Rosenblatt redeneert dat Amerikanen

277 Time, 24 november 1986.

[p. 243]

een heel eind mee kunnen gaan met ‘leapfrogging of rules and restrictions’, maar dat in het geval van Iran teveel principes zijn geschonden. Met andere woorden: Reagan is over de schreef gegaan en zowel Time als Newsweek spreekt van een fiasco.

Intussen is in het nieuwe nummer van Time een reportage verschenen over het wel en wee van zwarte jongeren in de vs anno 1986, nota bene het land dat Zuid-Afrika onder een blokkade wil plaatsen vanwege soortgelijke problemen.²⁷⁸ Ik maakte Jan du Plessis telefonisch attent op dit verhaal over ‘the lost generation of young blacks in the U.S. that evokes a sense of fear laced with guilt, anger tinged with racism. The poverty rate for American blacks is 31 percent against 11 percent for whites. Yet a seemingly unshrinkable segment of urban males - perhaps as much as 50 percent of young black males in certain cities - still find themselves cut off from the American mainstream. Unemployed and undereducated, they seem unable, and in some cases unwilling, to fit into the broad society. While black men account for only 6 percent of America's population, they make up half its male prisoners. The leading cause of death among young black men is murder: they have a one to 21 chance of becoming murder victims.’ Het is een afschrikwek-

278 Time, 1 december 1986.

[p. 244]

kend verhaal om te lezen hoe de stand van zaken is voor zwarten in het rijkste land ter wereld. Over Zuid-Afrika waar de verhoudingen omgekeerd zijn met 5 miljoen blanken tegen 35 miljoen zwarten, spreken de Verenigde Staten schande. Pretoria verdient te worden geboycot en op de knieën te worden gebracht, en ze doen daarbij alsof in eigen land alles in orde zou zijn. Ik zou een publicatie willen maken over het zwarte bevolkingsdeel in de vs, een kwart eeuw nadat de apartheid er werd afgeschaft.

Het Zuid-Afrikaanse handelsoverschot is gestegen van 1,55 miljard rand in september naar 2,28 miljard in oktober. Intussen hebben tussen januari en september 10.767 blanken het land verlaten - ze noemen het hier ‘the chicken run’ - omdat zij geen toekomst meer zien in Zuid-Afrika, terwijl het aantal immigranten tot nog slechts enkele duizenden per jaar is teruggelopen.

29 november 1986

The Star publiceert een foto in kleur van een luipaard in het Londolozi Wild Park dat haar jong verscheurt. Sommige dieren in de jungle hebben inmiddels ook psychiatrische hulp nodig door de druk van hun menselijke vijand. Een misselijk makende plaat.

In Durban is tijdens de Kwazulu Indaba met 24 tegen 2 stemmen besloten dat Natal een ‘non-racial government by universal adult sufferage’ zal krijgen. Stap voor stap gaat het met Zuid-Afrika de goede kant op.

We lunchten in Sandton in het Sun Hotel, omdat Peter vanavond naar Amsterdam gaat omdat hij is opgeroepen door de Sociale Dienst. Hij kocht vijf rode rozen voor Edwin en zette die in een vaas. Edwin treedt nu ook op als een soort Zuid-Afrikaanse Dame Edna en heeft een manager om optredens te boeken als de Baroness Coral von Reefenhausen.²⁷⁹ Een dergelijke act is niet bepaald my cup of tea, maar Peter beweert bij hoog en laag dat ik het als een ‘performance’ moet zien. Overigens drong Peter erop aan dat ik Proheptabletten zou innemen om mijn lever te beschermen. Hij gaf me vlak voor Edwin overigens een lange zoen in mijn nek kennelijk om te bedanken dat ik zijn ticket regelde om naar Nederland te gaan. En: hij heeft ook erg van onze vakantiedagen naar Durban en Pretoria genoten.

279 Zie bijlage 55.

[p. 245]

30 november 1986

Eindelijk zon na twee dagen aanhoudende regen. Peter is al weer bijna op Amerbos. Ik heb hem om 18:15 uur naar vliegveld Jan Smuts gebracht. Hij had stoel 15a, waar ik voor gevochten heb. Ik reed van de luchthaven naar Jeppe Street 266, entreeprijs 21 rand. Ik vond het een nogal teleurstellende sauna. Later heb ik nog tot diep in de nacht met Edwin zitten praten. Het is een feit dat Peter op een bezoekersvisum formeel niet mag werken en ze zijn er hier strikt in. Maar het gevolg is wel dat hij als god in Frankrijk leeft, waar ik me ook tijdens onze reis toch aan ergerde eigenlijk. Edwin zegt er zich bij te hebben neergelegd en in hun relatie de kostwinner te zullen zijn en blijven. Het liefste zou Peter hypnosetherapie gaan doen.

Philips bouwt een nieuw hoofdkwartier in Randburg, boycot of niet. Prima. Dit moet ik zeker bij Sonja vermelden. Het doet me denken aan Pat Buchanans artikel in The New York Times met de vraag: ‘Do we have to destroy South Africa in order to save it?’ Ik ben beslist geen Buchanan adept maar in dit opzicht geef ik hem gelijk. Zwarten klimmen meestal in blauwe stadsbussen. Blanken zitten in witte dubbeldekkerbussen waar met grote letters op staat ‘Saam die toekoms...’.

Taiwan tekende een contract om in Zuid-Afrika computers te gaan produceren. De boeren zijn boerenslim, ze zetten gewoon door.

Wat me ergert, is dat Edwin wel erg veel van de kleren van Peter draagt, die ik meestal als echte cadeautjes voor hem mee uit de vs bracht. Ook al begrijp ik dat dit gebeurt, maar toch.

Jon Qwelane schrijft in The Star dat er om Soweto heen een enorme muur in aanbouw is, om het zwarte township nog meer van Johannesburg af te zonderen.

1 december 1986

Malcolm Mitchell van het Department of Transportation heeft The Citizen formeel meegedeeld dat de betonnen muur die naast de snelweg n13 wordt aangelegd, niet het begin is van een Berlijnse muur rond Soweto, zoals Qwelane schreef maar om te voorkomen dat bewoners van het township daar juist oversteken. Er is vastgesteld dat 70 procent van alle dodelijke verkeersongelukken in Zuid-Afrika met voetgangers te maken heeft.

Ik had om 09:00 uur een ontmoeting met Carl Nöffke. Hij onderstreepte dat Zuid-Afrika het enige land op het Afrikaanse continent is met een ‘proper industrial base’. Tot ongeveer

[p. 246]

1960 was Zuid-Afrika nog altijd voornamelijk een kolonie van Groot-Brittannië. Pas na de schietpartij op studenten in Sharpville, trokken Amerikaanse en Engelse investeerders zich terug. Daarna begonnen de mensen in dit land eigenaren van eigen industrieën te worden. Reeds tijdens de Tweede Wereldoorlog waren Zuid-Afrikanen aangewezen op het produceren van wat ze nodig hadden voor eigen gebruik. Terwijl het land tot die tijd zich voornamelijk had geconcentreerd op de mijnindustrie en landbouw, was dit tevens de periode dat een eigen industrie van de grond kwam. Ook tijdens de boycot gaat de handel in chroom, platina, en andere mineralen waar Zuid-Afrika rijk aan is, gewoon door. Aanvankelijk hadden General Motors en Ford de markt van Zuid-Afrika in handen, maar president Jimmy Carter maakte een begin met de eerste sancties in te voeren. Er mochten geen in de vs gefabriceerde voertuigen meer door de politie en het leger van Zuid-Afrika worden gebruikt. Zuid-Afrika bouwde eigen fabrieken om vrachtwagens te maken. Nu is 90 procent van de voertuigen voor de strijdkrachten eigen productie.

Nöffke bleek van mening dat op dit moment de mineralen van het land inderdaad nog worden geëxporteerd, maar dat over tien jaar Zuid-Afrika het punt zal hebben bereikt dat de rijkdom aan grondstoffen door eigen industriële faciliteiten zullen worden verwerkt. ‘Waarom zouden we doorgaan met onze kostbare grondstoffen te exporteren voor een honderdste van de waarde van het eindproduct,’ vroeg hij. Ik luisterde 100 minuten naar Nöffke en zal hem vaker spreken. Van de Randse Universiteit reed ik naar de South African Broadcast Corporation (sabc), want men wil een kort interview maken.

Ton Rebel haalde me af in het Carlton Hotel. We reden naar zijn huis buiten Sandton. Zijn zoon Ruud was thuis, de andere twee jongens waren uit. Ria maakte een copieus diner. We hadden een genoeglijke avond. Op het terrein is een woning ingericht voor zes of zeven zwarte werknemers van zijn elektriciteitsbedrijf, die daar door de week wonen en in het weekeinde naar de townships teruggaan.

Ton verwachtte trouwens dat het mogelijk zou kunnen zijn dat er tussen de ussr en Zuid-Afrika, allebei rijk aan grondstoffen, een overleg te starten om samen de koek meer gecoördineerd te verdelen. Het zal me benieuwen hoe mijn contacten in Moskou zullen reageren.

2 december 1986

Michael Chester publiceerde in The Star gisteravond een op-

[p. 247]

zienbarend bericht, dat onderzoek had uitgewezen dat 74 procent van de zwarten (urban blacks) het einde van de apartheidsstaat zou willen bereiken via onderhandelingen in plaats van door een bloedige revolutie. Bovendien zouden drie van de vier zwarte ondervraagden de voorkeur geven aan een multiraciale regering in plaats van een uitsluitend zwarte regering. Ik vraag me af of de regering dit soort uitslagen van opinie-onderzoek bewust via de media in de publiciteit brengt om juist de publieke opinie in die richting te beïnvloeden.

Zou ambassadeur Louw naar Madrid zijn gezonden omdat Spanje zich behoorlijk agressief opstelt tegenover Zuid-Afrika? Koning Juan Carlos heeft een diner gegeven voor president Mobutu Sese Seko van Zaïre, de door de cia geïnstalleerde verrader van Congo. De vorst heeft daarbij apartheid een ‘intolerable injustice’ genoemd en Zuid-Afrika ‘as a dangerous factor of instability in the entire region’ omschreven. Daar zie je het weer. Er wordt maar wat gezegd door staatslieden in andere delen van de wereld, die niet beseffen dat Zuid-Afrika juist de enige stabiele factor van het hele Afrikaanse continent is. Mobutu is de schooier, niet Botha.

Pieter du Plessis wilde dat ik de bestseller South Africa: The Solution zou lezen.²⁸⁰ Ik ben erin begonnen. Het boek vangt aan met een uitspraak van president Botha ter gelegenheid van de opening van het parlement op 31 januari 1986. ‘We believe that human dignity, life, liberty and property of all must be protected, regardless of colour, race, creed and religion.' Botha stressed, that the Government was committed to one citizenship for all South Africans within an undivided country, and to a democratic form of Government in which all citizens will participate through their elected representatives. He emphasized that there will be equality before the law, and protection of individual and minority rights.’ Voor de zoveelste maal besef ik dat je zonder een wezenlijk fundament van betrouwbare ingrediënten van informatie, niet over Zuid-Afrika kan denken, laat staan babbelen.

Neil Kinnock, de Britse Labour-leider heeft in Atlanta, Georgia gezegd dat wanneer zijn partij aan de macht zou komen, de sancties tegen Zuid-Afrika met grote kracht zouden worden doorgevoerd ‘until we have choked the life out of the racist state’. De idioot weet niet waar hij over spreekt.

Ton Rebel haalde me om 08:30 uur in Hillbrow op en bracht me naar de sabc waar ik een gesprekje van acht minuten met

280 Leon Louw, Frances Kendall, South Africa: The Solution, Amagi Publications, Bisho, 1986.

[p. 248]

Hans Oertel had voor een radio-uitzending. Hij beloofde te wachten tot na 8 december a.s. omdat ik eerst bij Sonja op maandag gezeten wil hebben. Ton zei dat ik een prima gesprekje had weggegeven: ‘Maar wat zijn het toch een ongelooflijke domoren: nu hebben ze jou in de studio en dan nemen ze maar acht minuten.’ Hij wilde me na afloop weer mee naar huis nemen, maar ik moest me er tegen verzetten. Ik scheen hem niet duidelijk te kunnen maken dat ik veel alleen wil zijn, ontzettend veel wil lezen, met mensen wil praten en wil rondkijken. Zuid-Afrika zendt 34.000 ton benzine in 500 tankwagons per trein naar Zimbabwe omdat er daar tekorten zijn ontstaan door problemen met de pijplijn naar Beira.

In een hoofdartikel what blacks think, schrijft The Star dat de helft van de ‘urban blacks’ die naar hun mening werd gevraagd in verband met het hiervoor gemelde opinie-onderzoek, bang was om mee te doen en om hun antwoorden te geven.

3 december 1986

Op Goodmorning South Africa werd een boerderij voor jachtluipaarden getoond. Tot dusver liepen er 42 dieren rond. De eigenaar droeg overigens een reep van jachtluipaardenhuid om zijn junglehoed.

Hoe verder ik kom in het boek van Louw en Kendall, hoe meer ik ervan overtuigd raak dat ik zelf een boekje moet maken om informatie beschikbaar te stellen waar de kletsmajoors overzee geen ene moer van afweten.

Ik krijg koude rillingen wanneer ik eraan denk dat ik over een paar dagen door Sonja Barend op televisie over Zuid-Afrika aan de tand zal worden gevoeld, terwijl je rustig kunt aannemen dat de haar beschikbare informatie over dit land afkomstig zal zijn uit Het Parool of Vrij Nederland. Wanneer zij de twintig hoofdstukken uit het boek van Louw en Kendall - als minimaal huiswerk - zou hebben gelezen, zou ik Sonja serieus kunnen nemen. Nu wordt het een min of meer onverantwoordelijke gok, want ik ben zelf pas net begonnen aan een werkelijke oriëntatie van wat er in dit subcontinent speelt.

De hoofdstukken ‘White Capitalism’ en ‘Black Socialism’ zijn onmisbaar voor de opinievorming over de actualiteit in Zuid-Afrika. Hetzelfde geldt natuurlijk voor de babbelaars in New York, die in vn-verband eisen op tafel leggen gebaseerd op krantenkoppenkennis.

De Zuid-Afrikaanse regering maakt het moeilijker voor buitenlanders om zich in Zuid-Afrika te vestigen, vooral om de

[p. 249]

arbeidsmarkt te beschermen tegen nieuwkomers. In 1983 werden nog ruim dertigduizend aanvragen ingewilligd. In 1985 nog maar ruim zeventienduizend. Voor 1986 zouden slechts 5.355 immigranten worden toegelaten. Dat is ook het probleem voor Peter: hij zal geen residence permit krijgen en mag om die reden dus ook in dit land niet werken. Als hij het toch doet, loopt hij het risico uitgezet te worden.

Theo Sommer schrijft in Newsweek dat Ronald Reagan langzamerhand op alle punten door de mand is gevallen en dat er helaas niemand in West-Europa is ‘to pick up the pieces’.²⁸¹ Iedereen is thans wakker geworden en ziet dat deze Reagan ‘an irrepressible amateur’ is. Maar vanwege diens verblindende populariteit in de vs zelf, was men aanvankelijk bereid hem het voordeel van de twijfel te geven. ‘The collapse of his foreign policy is not a mishap: it flows logically from the way he runs his ship not by the steady hand of the helmsman, but by the dangerous rolls of the loose cannon. He never mastered the facts. He never was in command of events. Two years before the end of his term, he is a political cripple, his administration - an “impotent administration” as The Times of London bluntly put it - a disintegrating crew.’

Ik realiseerde me niet dat Michel Foucault in 1984 aan aids is overleden. Hij was pas 57 jaar. Hij moet enorme invloed gehad hebben als filosoof en historicus op het Europese denken in de tweede helft van deze eeuw. Er zijn dit najaar weer zes boeken voor en tegen Foucault verschenen. Ik moet nog aan zijn eerste werk beginnen.

Kees Driehuis van de vara belde. Hij had vragen als: ‘Waarom heb jij een visum gekregen en werd niemand bij de vara een visum voor Zuid-Afrika gegeven?’

‘Dat moet je aan de ambassade in Den Haag vragen. Janny Groen van de Volkskrant heeft eveneens een visum gekregen dus ik ben in ieder geval niet de enige.’ Hij wilde verder weten wie ik allemaal in Zuid-Afrika had gesproken en waar ik was geweest. Wie zouden ze in de uitzending moeten halen om er iets van te maken?

‘Kom maar niet met dominee Boesak aanzetten, want dan komt er een herhaling van de Adriaan van Dis-show van,’ heb ik hem geadviseerd.

Ik ontmoette Warren Williams, de Amerikaanse manager van Edwin van Wijk die hem geboekt heeft als ‘de barones’.

281 Newsweek, 8 december 1986.

[p. 250]

4 december 1986

Om 12:30 uur was ik bij de Suid Afrikaanse Uitsaaikorporasie (sauk, de Afrikaanse benaming voor sabc) en sprak er bij een lunch Sakkie Burger, Christo Kritzinger, Louis Raubenheimer en nog een redacteur. Ik denk een uitstekend contact met hen te hebben gelegd. Ik vertelde hoe ik tegen de situatie in Zuid-Afrika aankeek en dat ik wilde proberen een avro-team mee te brengen of anders zelf een film te gaan maken om een andere kant van de problemen te laten zien dan doorgaans het geval is. Voorlopig is Christo mijn permanente contact bij de sabc. Ze vroegen me wat ik als apartheid beschouwde. ‘Het is de onvermijdelijke uitkomst van een historisch proces waarbij culturen, die je nu eenmaal niet op een hoop kunt vegen, gescheiden worden gehouden.’ Zij antwoordden dat apartheid eveneens te maken had met verschillende ‘levels of civilisation’. En wat ik vooral ook van het Louw-Kendall-boek heb opgestoken, is dat apartheid ook de financieel-economische scheidslijn tussen blank en zwart in stand helpt houden.

Ton Rebel haalde me op. We hebben nog enige tijd in zijn huis gesproken, met Ria erbij, voor hij me naar Jan Smuts bracht voor de vlucht terug naar Amsterdam. Hij wees op een vuilniswagen bestuurd door een blanke, terwijl acht zwarten het vuil ophaalden. Buitenlandse televisiezenders hadden een dergelijk beeld vertoond met de mededeling dat de blanke chauffeur express te hard doorreed om de zwarten extra hard te laten werken.

Johannesburg - Amsterdam

Kan me nauwelijks voorstellen 25 dagen in Zuid-Afrika te zijn geweest. De eenzaamheid van mijn broer Hendrik verontrust me toch wel.