Logo DBNL
Memoires 1986-A (2016)

Memoires 1986-A

(2016)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

New York

12 mei 1986

Ik logeer bij mijn vriend Bertie Hilverdink. Hij loopt na alle operaties steeds slechter.200 Hij liet me een glossy zien van zijn komende boek Making Up, dat hij als een der prominente visagistes van New York gaat uitgeven, voorzien van eigen schetsen. ‘Ben je trots op me,’ vroeg hij.

‘Heel trots.’

Henk Hofland zei dat Mimi ook in New York was. Godzijdank. Ze zijn dus samen.

Ik zag kans om voor 17 en 18 mei twee gratis nachten in het Hyatt Hotel te versieren. Ze boden een suite aan. Niet nodig maakte ik duidelijk, ik ben al lang tevreden met een gewone eenpersoons kamer.

De prins en prinses van Wales zijn in Japan. Volgens The New York Times brachten zij 100.000 mensen op de been. Het blad schrijft over de in Japan uitgebroken ‘Diana fever’. Elf tijdschriften wijdden reportages aan haar, voorzien van foto's te beginnen bij het huwelijk in 1981. Eén blad bood een ‘Cinderella test’ voor de lezers aan, die eveneens prinses wilden worden.201

13 mei 1986

Lola, de poedel van Bertie, moet naar de kapper.

Time brengt een omslagverhaal over Tsjernobyl, voorzien van een illustratie die duidelijk maakt hoe de centrale in Tsjernobyl functioneerde.202

Ik leef hier altijd op straat, op terrasjes en vooral uren lopen. En natuurlijk het eeuwige snuffelen naar boeken. Ik nam Multimind van Robert Ornstein, mee ondanks de eerste regel dat het Marilyn Monroe was geweest die hem aan het denken had gezet over ‘the puzzling nature of the mind’.203 Vooral sedert haar zelfmoord is hij suïcide gaan bestuderen. Tot op welke hoogte zijn we rationeel ‘or does an “unconscious” set our

agenda? Are our mental faculties the product of experiences or of learning? Our illusion is that each of us is somehow unified, with a single coherent purpose and action. But it is an illusion as we are hidden from ourselves. We have inescapable and built-in deceptions, illusions about ourselves. Our view of ourselves is limited by the very structures of the mind itself. We do not have, really, any priviledged access to understanding ourselves: in fact, our own introspection is often just an illusion.’ En in deze passage als klap op de vuurpijl: ‘We are not a single person. We are many.’ Ik ben benieuwd naar wat er komt.

Ik wandelde naar Columbus Avenue om mijn oude vriend, de Indiase danser Bhaskar te bezoeken. Hij viel jaren geleden ergens op een podium in de vs in een diep luik en raakte verlamd en zit al jaren in een rolstoel. Zijn vriend Mark heeft hem nooit verlaten en was bij hem. Met man en macht probeerde ik te verbergen hoe verschrikkelijk ik het vond hem in deze toestand weer terug te zien. Hij moest jaren procederen, maar de zaak werd onderling geschikt. Hij is financieel onafhankelijk, wat in de vs bijzonder is.

Ik heb kennis gemaakt met Eduardus Halim, een Indonesiër van Chinese afkomst. Hij is getrouwd met Judy, een Chinees meisje, dat net als hij aan de Juilliard School of Music piano studeerde. Hij heeft prachtige pianovingers. Hij gaat naar het Tsjaikovski Concours in Moskou en vindt het plezierig in Amsterdam, dat hij niet kent, een tussenstop te maken en voor vrienden te spelen. Ik vond hem overdreven zelfverzekerd maar hij zei: ‘You win some, you loose some.’

14 mei 1986

Op advies van Marshall Shulman heb ik een kort bezoek gebracht aan Peter Osnos van Random House.204 Ik gaf hem de Amerikaanse editie van mijn boek met Arbatov en vertelde een soortgelijk boek met Evgeny Velikhov te schrijven. Hij had wel interesse. ‘After the Chernobyl accident and if he is willing to talk freely to you about it, we could bring out your report very quickly.’ Hij leek oké. Hij vroeg wel wat bedenktijd.

Om 17:00 uur woonde ik op Juilliard een herdenkingsconcert bij voor de overleden professor Sascha Gorodnitzki. Albert Lotto, een student, speelde Chopin. Prachtig. Diens Japanse vrouw Miyoko Nakaya-Lotto speelde Consolation no. 3. Ik vond het aangrijpend.

15 mei 1986

Michail Gorbatsjov heeft eindelijk een televisierede van 25 minuten over de ramp in Tsjernobyl gehouden om uit te leggen wat er is gebeurd. Het hele verhaal staat in The New York Times.205 Het dodental is gestegen van twee naar negen en er liggen 95 mensen in het ziekenhuis. Getallen van Westerse doktoren die zijn komen helpen, liggen aanzienlijk hoger. Uit de hele wereld is apparatuur en medicamenten naar Moskou gevlogen. us doctors in soviet are racing nuclear death luidt een kop in The New York Times.206 De Amerikaanse chirurg Robert Peter Gale uit Los Angeles is onmiddellijk naar Moskou gegaan om beenmergtransplantaties uit te voeren. Er waren 204 slachtoffers naar Moskou overgebracht. Gale noemde het ‘een slagveld’. Er wordt dag en nacht doorgewerkt om levens te redden.

Er zijn zelfgemaakte raketten afgeschoten op de Amerikaanse en Japanse ambassades in Djakarta. Zou het eindelijk de goede kant op gaan? Volgens het militaire (cia) regime van Suharto zouden indonesische extremisten met steun van Libië (natuurlijk!) deze terreurdaad hebben uitgevoerd.

Ik luister naar tapes van Eduardus Halim en lees verder in Ornstein. ‘It is illusionary to think that a person has one mind, good or bad. There is no single mind but many. We are a coalition, not a single person. We are unaware of how we decide and even “who” is deciding for us. In fact, we have lots of minds and they are specialized to handle different chores. There are different kinds of memories. There are multiple talents and there are very many styles of thinking. They act like emperors dividing new territory. We have a simple-minded view of other people as well because of the way our mental system operates. Each of us is a crowd of people, and in this book I hope to open the way to looking at the composition and competition of that internal crowd.’

16 mei 1986

Generaal Vernon Walters, Reagans ambassadeur bij de vn, heeft de cowboytraditie weer eens hoog gehouden. Hij heeft de landen die Amerikaanse hulp ontvangen gewaarschuwd dat de poen komt te vervallen als ze in de volkerenorganisatie tegen de vs stemmen. Ruwer kan het niet.

The New York Times illustreert hoe het mogelijk fout is gegaan

in Tsjernobyl, zoals Michail Gorbatsjov gisteren op televisie uiteenzette.



illustratie

Ik lees veel. Peter Härtling, die een studie van Friederich Hölderlin (1770-1843) maakte, schreef dat vriendschap Hölderlins manier was om liefde uit te drukken, ook in erotische zin. Zijn liefde tot vrouwen kon hij niet duidelijk maken, tenminste lichamelijk niet. Nooit eerder zag ik nichterij zo omschreven. Michael Ruse, hoogleraar Ethiek aan de Universiteit van Ontario, noemt exacte wetenschappen zoals wiskunde ‘het enige tastbare en zekere dat mensen hebben’. Hij vraagt zich af waarom de natuur de mens in de richting van het altruïsme dreef ‘terwijl onze genen zelfzuchtig zijn en zich willen vermenigvuldigen’.207

Frans Kellendonk had nog iets tegen Van den Brink gezegd wat me te denken gaf. ‘Homoseksualiteit zoals ik die in het boek heb beschreven, is een uiterste consequentie die je uit je mannelijkheid trekt, net als wanneer je je volledig wijdt aan kunst of wetenschap. Dan beken je je volledig tot de mannelijke sfeer.’ Onbegrijpelijk vind ik de opmerking: ‘Ik maak bezwaar tegen de vermannelijking van onze cultuur, waarvan het femi-

nisme ook een symptoom is. Ik zet juist vraagtekens bij de begerenswaardigheid van die mannelijke wereld.’ Hij maakt van een mug een olifant. Ik slaap liever met een vriendje dan met een vrouw omdat het oneerlijk is tegenover het andere geslacht, wat me veel zegt als onderdeel van de algemene samenleving, maar niet als abonnementje voor seksuele bevrediging. Laat staan als middel tot voortplanting, welke ik afwijs, omdat ik zeker weet dat ik vrouw en kind alleen maar verder van huis zou brengen, zoals ik gebakken ben. Gebakken, als in wat ik geworden ben als resultaat van waar ik vandaan kom en wat er sindsdien met me gebeurde. Huisje, tuintje, boompje met een vrouw zou voor mij oneerlijk door het leven gaan zijn. Dit werd me duidelijk toen ik enkele malen op weg was huisjetuintje-boompje-situaties als onvermijdelijk te accepteren. Toen ik ‘de derde weg’ ontdekte, voelde dit als een bevrijding. Ik voel me niet participeren in een heterosamenleving, noch in een homosamenleving, waar ik me buiten houd. Ik ga als hetero door het leven, wat de maatschappelijke peiler in mijn hersenen betreft. De meeste mensen van mijn intieme vriendenkring (buiten Peter en Eduard) zijn hetero. Het percentage? Een homo op drie hetero.

Frans zit zwaarmoedig en verward te kletsen. Wanneer Van den Brink het onderwerp aids aansnijdt, praat hij in cirkels in plaats van recht voor zijn raap. Dat krijg je ervan als je de ‘literator’ wilt zijn. De interviewer kreeg uit Frans' woorden de indruk dat Kellendonk de tegenstelling homo-hetero gelijkstelt aan ziekgezond. ‘Ik heb het over de dynastie van de dood en de dynastie van het leven. De homoseksueel is van oudsher sterk doodsgericht geweest.’ Speak for yourself, Frans, je lult! Homo's - en dat is misschien wel waar - leven dikwijls gevaarlijker, omdat als ik naar mezelf kijk ik buiten mezelf (en Peter en Eduard) geen verantwoordelijkheden draag. Maar ‘doodsgericht’ zoals Frans zegt? Onzin. Hij vervolgt: ‘De dood is een homoseksuele obsessie.’ Onzin. ‘Dat is door het uitbreken van deze ziekte alleen maar aangescherpt.’ Ik heb van deze tendentie van angst voor aids, die kennelijk zeer diep bij hem zit, nooit iets gemerkt. Misschien heb ik er niet op gelet omdat ik over de dood vrijwel niet nadenk, laat staan dat het een obsessie van me zou zijn. Mam heeft altijd gewezen op de onvermijdelijkheid van realiteiten.

Peter Schat beschrijft hoe een geheime ereraad in Moskou de componist Tsjaikovski vanwege diens homoseksualiteit ter dood veroordeelde.208 Hertog Stenbock-Thurmor begaf zich

naar tsaar Alexander om hem te vertellen dat de componist tot zelfmoord via de gifbeker was verdoemd. Een van de leden van de ereraad diende het gif op 1 november 1893 toe. Vier dagen later, na een dagenlange, verschrikkelijke doodsstrijd, stierf hij. Uit Tsjaikovski's brieven blijkt overigens dat hij zijn homoseksualiteit als een ziekelijke en verwerpelijke afwijking beschouwde. Hij aanvaardde dan ook het vonnis. Hoe is het mogelijk? Ik ben geschokt. Barbaars.

Horowitz sprak in de reportage in Time over hoe hij in 1928 samen met dirigent Thomas Beecham het eerste pianoconcert van Tsjaikovski in New York speelde. ‘I played louder, faster and more notes than Tschaikovsky wrote,’ herinnerde hij zich. ‘I was doing it my way. Beecham was doing it his way. On the first night, Beecham came in second.’ Horowitz eindigde het concert ‘several bars ahead of the orchestra,’ aldus Time. Typisch Horowitz

Hij huwde Wanda Toscanini. In 1934 werd dochter Sonia geboren. In 1949 gingen zij uit elkaar, want Horowitz was biseksueel schrijft Time in 1986. In 1958 kwamen ze weer bij elkaar en accepteerde Wanda wat er was gebeurd. Geen Moskouse ereraad en een geheime veroordeling tot een beker gif, honderd jaar na Tsjaikovski. De wereld gaat toch vooruit.

Mimi Hofland is in absolute paniek, zo vertelde zij me toen ik Henk probeerde te bereiken. Een andere jongedame schijnt in New York te zijn gearriveerd. Dat moet André Spoor bedoeld hebben toen hij zei dat Henk ‘een pendeldienst’ had georganiseerd. De bijzit heeft zich kennelijk niet aan tijden van het door Hofland opgegeven schema gehouden. Henk en Mimi hadden juist heerlijke dagen gehad. Ze waren samen naar het door Frans Lurvink en Den Alerdinck aangeboden diner geweest. Maar nu had hij tijdens een rit in een taxi gezegd: ‘Het wordt tijd dat je maar weer eens vertrekt.’ Omdat Mimi niet onmiddellijk bereid was haar biezen te pakken, verliet Henk de voormalige studio van Jan van Wieringen om met mevrouw Hofland ii in te trekken in een motel in Trenton, New Jersey. Mimi zei, nog steeds overstuur: ‘Soms zegt Henk als we ruzie hebben dat hij Henk en Edmond nooit had willen hebben, dat was niets voor hem. Op een ander moment zegt hij dat hij zonder mij een zwerver zou zijn geworden. Gisteren belde hij me nog op uit Trenton en zei: ‘Ik houd van je.’ Henk doet me soms aan monsieur Honteux et Confus denken van Jean de La Fontaine.

Overigens begreep ik dat André Spoor, Hoflands redder bij nrc Handelsblad na het schandaal in mijn huis in 1972, in een

soortgelijk schuitje vaart. ‘Terwijl hij Jessica mee naar het Lurvink-gebeuren nam, lopen er bij Elseviers twee van zijn verloofdes rond,’ aldus Mimi Hofland. Dat bedoel ik nu met oneerlijk door het leven gaan, waar ik - mede na het voorbeeld van wat voor mijn ouders een huwelijk betekende - voor geen goud deel van uit zou willen maken.

Ik vond het nieuwste boek van Jerome Bruner, Actual Minds, Possible Worlds, bestaande uit artikelen die hij in een periode van vier jaar had geschreven.209 Het boek begint met een uitspraak van William James: ‘To say that all human thinking is essentially of two kinds - reasoning on the one hand, and narrative, descriptive, contemplative thinking on the other - is to say only what every reader's experience will corroborate.’ Waarom werd dit Bruners keuze? Ik hoop dat het duidelijk voor me zal worden.

‘Most of the psychologizing in this book.’ schreef Rebecca Goldstein in The New York Times, ‘is an impressive attempt, based on research in anthropology, psychology, philosophy of language, literary theory and linguistics, to formulate the kinds of mental processes involved in our creation of world versions.’210

The New York Times illustreerde hoe het lichaam aangetast wordt door radioactiviteit.



illustratie

Mimi belde. ‘Ik wil je graag spreken. Er zijn hier ook nog kleren van Jan van Wieringen. Henk zegt: “Gooi maar weg”. Wat denk jij?’

Alexander Marshack, onderzoeker paleolitische archeologie van het Peabody Museum aan Harvard, vertelt in The New York Times hoe hij ‘incised and carved images on mammoth ivory, bone and stone’ bestudeerd heft, ‘or studied them in the cool and damp and dark of the caves with ultraviolet and infrared light, trying to get the images to tell something of their meaning and use, of the lost thoughts of man thousands of years before the beginning of writing.’211 Mijn vader zou dit met grote belangstelling gelezen hebben omdat hij een ultraviolette lamp ontwierp om palimpsesten uit de Romeinse tijd mee te ontcijferen. De monniken smeerden een substantie op volgeschreven perkamenten rollen, om deze opnieuw te kunnen beschrijven. De bewaarde geschriften legden dikwijls meer dan één tekst bloot. Met ultraviolet licht kon ook daaronder gekeken worden.

Greenwich Village, Rivièra coffeeshop

De laatste keer was ik hier nog met Jan van Wieringen. Vroeger ook dikwijls met Peter, met Eduard, Jonathan Raymond en ik denk Tage Domela Nieuwenhuis. Mimi kwam rond 16:00 uur naar me toe. We hebben urenlang gesproken. Henk, die mij nooit zonder dagboek heeft gezien, had haar ooit gewaarschuwd: ‘Neem Wim niet in vertrouwen.’ Zij vertelde de hele situatie zoals deze was. Zij kent me welbeschouwd net zolang als Henk zelf. Ik heb geen zin hier één letter van op te schrijven. Het is hoe dan ook een misselijkmakend verhaal. Daarna zijn we samen nog wat boodschappen gaan doen, zelfs in Bloomingdale's aan de andere kant van de stad.

Ik dineerde samen met Bertie. ‘Als ik weer op de wereld kom, wil ik een mistress zijn,’ zei hij. ‘I look for a banker with the physique of a hard-hat. It is difficult to find two in one.’

17 mei 1986

Hyatt Hotel

The Wall Street Journal schreef een jammerklacht over de uit de pan rijzende advocatenrekeningen, zelfs zodanig dat ze de Amerikaanse economie beginnen te ontwrichten.212 Vorig jaar steeg het aantal aanklachten in federale gerechtshoven in de vs met 62 procent. Het aantal processen om schadevergoeding



illustratie
Eduard Voorbach.
Foto: Hans Lonis.




illustratie
Premier Rajiv Gandhi met Moeder Teresa.




illustratie
New Delhi, ontbijt.




illustratie
Peter en vriendinnen in zijn Londense parkje.




illustratie
Peter in Zuid-Afrika.




illustratie
Ik fotografeerde Henk Herrenberg en Theo.




illustratie
Oversteek op weg naar Nickerie.




illustratie
Bezoek aan een afgelegen dorp.




illustratie
Henk Herrenberg fotografeerde Theo en mij.




illustratie
Lisa Paalwijk, interieurverzorgster van Roel Martens.




illustratie
Taufan Sukarno met zijn vrouw.




illustratie
Eduardus Halim aan mijn vleugel op Amerbos.
Foto: Hans Lonis.


steeg met 370 procent. Want het Amerikaanse rechtssysteem kent nu eenmaal ongehoord hoge bedragen toe wanneer iemand schade zou hebben geleden door schuld of toedoen van de tegenpartij. Artsen bijvoorbeeld, laten een derde meer laboratoriumonderzoeken uitvoeren dan nodig is om zich veilig te stellen tegen mogelijke schadevergoedingen. Dit komt Medicare213 op 20 miljard per jaar extra te staan om deze eigenlijk overbodige onderzoeken te helpen financieren. Die ontwikkelingen komen in Nederland ook.



illustratie

high tech anxiety prijkt op de omslag van U.S. News & World Report.214 Het blad waarschuwt: ‘Technology was supposed to solve problems, not cause them. To free mankind, not to hurt them.’ De reportage waarschuwt dat we met honderden atoomcentrales bezig zijn met ‘living dangerously’.

18 mei 1986, Pinksteren

Robert Jay Lifton schrijft dat de ‘radioactive particles from Chernobyl are nothing less than a message of shared fate.’ Hij is van mening dat de psychologische factor van de ramp in de Oekraïne te weinig aandacht heeft gekregen. Hij denkt dat miljoenen mensen in de ussr, Oost-Europa en Scandinavië ‘a lifelong psychological immersion in death’ hebben opgelopen, wat de permanente angst voor onzichtbare besmetting via radioactief materiaal betekent. Hij heeft dit in Japan en later ook na het kernongeval van Three Mile Island geconstateerd. Het lijkt me overdreven. Hij geeft overigens overtuigende voorbeelden wat hem bij zijn onderzoek is gebleken. In Japan sprak hij bijvoorbeeld met vele ‘a-bomb outcasts’. Zij leden aan het ‘radiation response syndrome’. Hij verwacht dezelfde ontwikkelingen in Europa.215 Soms denk ik dat we een atoomexplosie, de mogelijkheid daartoe, op dezelfde wijze leren verdringen als de dood.

Time pakt groot uit over Philips, electronic wars, taking on japan inc., over de concurrentieslag waar het Eindhovense bedrijf in is verwikkeld.216 Een Philips-functionaris zegt openlijk dat de tegenstander Japan is. ‘There is a war going on and we intend to win it.’ Philips wordt het laatste bastion in de wereld genoemd dat verzet pleegt tegen de wereldwijde overheersing van Japanse consumentenelektronica. Cor van der Klugt en Wisse Dekker worden opgevoerd als supermanagers van het 27ste grootste bedrijf ter wereld. Gelukkig heb ik mijn eigen ervaring met Philips gehad, aangevuld met gesprekken met Toon Quarles en andere uit de top van het bedrijf voortgekomen bronnen, om dit artikel als slechts één kant van het Philips-verhaal te kunnen afdoen.

Een andere slechte ervaring met Philips was de kennismaking met Frits Philips in 1958, in verband met een bezoek van hem aan Sukarno in Kopenhagen, waarover hij achteraf op lafhartige wijze loog. Het doet mij vraagtekens plaatsen bij deze persoon als ik hem keer op keer opgehemeld zie worden door de Nederlandse televisie.217

Mimi kwam naar het Hyatt en bracht enkele boekjes van Jan van Wieringen mee, voorzien van aantekeningen van zijn hand. Ik begrijp niet waarom zijn naaste familie, die gratis met de klm kan vliegen, niet het appartement van hun zoon is komen leegmaken. Ik adviseerde die zaken maar weg te doen omdat Jan zelf blijkbaar ook geen aanwijzingen heeft gegeven wat ermee te doen. Toen ik vertelde dat Bertie Hilverdink kwam, wilde zij hem graag ontmoeten. ‘Henk vond altijd dat hij een slechte invloed op je had,’ zei ze.

‘Ja, omdat hij in 1950 mijn eerst volwaardige homoseksuele ervaring is geweest. Vergeet niet dat mijn oom Alexander Poslavsky me toen adviseerde er geen probleem van te maken als ik me er wel bij voelde.’

Toen Bertie arriveerde zei hij al gauw tegen Mimi Hofland: ‘Zoals jij je ogen opmaakt, zie je het eerst van alles die zilveren plak met groen boven je ogen. Je hebt mooie ogen. Die moeten de mensen eerst zien. Bovendien accentueer je op die manier de rimpels rond je ogen. Ga maar zitten.’ Omdat hij net van een visagie-klus kwam, had hij zijn make-up koffer bij zich. Hij maakte die open, maakte haar gezicht eerst helemaal schoon en begon toen haar op te maken. Ze volgde heel precies wat hij allemaal deed. Het was interessant, zelfs voor mij. De jongen die ik in 1950 op straat in Amsterdam ontmoette,

zat 36 jaar later in het Hyatt de vrouw van Hofland mooi te maken.

19 mei 1986

Peter Osnos van Random House belde. Hij was in het boek van Evgeny Velikhov geïnteresseerd, maar wilde meer materiaal zien.

Ik haalde bij Simon & Schuster twee exemplaren op van Daniel Fords boek The Button (waarmee de Amerikaanse atoomknop wordt bedoeld).218 Velikhov wilde dit boek graag hebben. Ford heeft op Harvard gestuurd en komt uit de hoek van de Union of Concerned Scientists in de vs. Washington schreeuwt van de daken dat de vs nooit een atoomwapen zullen gebruiken tegen de ussr, tenzij de vs daartoe worden geprovoceerd. Ford legt meteen uit dat het Pentagon wel degelijk uitgewerkte plannen heeft om direct, wanneer de president dit zou bevelen, een first strike uit te voeren. Dus ook zonder een provocatie van het Kremlin. En dan verwijst Ford, ook zo belachelijk, naar het feit dat ‘the American people strongly support the policy of retaliation.’ Weer een paar regels verder stelt hij dat wanneer Washington eenmaal een ‘massive nuclear strike on key military targets’ in de ussr heeft gelanceerd, het hoofddoel zal zijn ‘to kill Soviet leaders and thereby immediately paralyze the highly centralized Soviet war machine.’ Amerikanen hebben in de buurt van Pikes Peak in de Rocky Mountains het North American Aerospace Defense Command diep onder de hoge bergen ingegraven. De sovjets hebben eveneens alle belangrijke faciliteiten in geval van oorlog ondergronds aangelegd. Dat men de grote bazen aan beide kanten zou kunnen liquideren, kan meteen naar het rijk der fabelen worden verwezen.

Henk Hofland liet een boodschap in het Hyatt achter, maar ik heb nu geen zin meer te reageren.

Wat me in dit hotel altijd weer opvalt, is hoeveel voedsel er wordt verkwist en niet alleen vanwege de absurde porties die mensen zichzelf toedienen en die vervolgens met geen mogelijkheid kunnen verstouwen met als gevolg dat ze worden weggesmeten. Over de hele linie kent de Amerikaanse collectieve psyche geen ‘Hongerwinter’ of de gevolgen van tekorten en lijden doordat een aantal van hun grootste steden in puin werden gebombardeerd. Tweehonderd jaar geen oorlog. Geen wonder dat de Amerikanen aan de top staan.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums