Memoires 1985-B

[p. 230]

Moskou

27 november 1985

We werden gisteren door Vladimir Lomeiko en Volodja Molchanov op het vliegveld verwelkomd. Al meteen zag ik dat Gerd Ruge begon te smoezen met Lomeiko, en nadat ik hoorde dat het over het incident in Amsterdam ging, liep ik op ze af. Ik zei dat Ruge zijn mond moest houden en legde exact uit wat er was gebeurd. Lurvink omhelsde Lomeiko met de woorden: ‘This is a nice man.’ Ik begreep dat ik in dit gezelschap constant op mijn hoede diende te zijn voor een mes in de rug.



Volodja vertelde dat de briefkaart met Gorbatsjov en Reagan erop uit Genève in Moskou al 150 roebel (500 gulden) waard was. Er schijnt een fout te zitten in de Russische tekst en de Zwitserse posterijen hebben ze na die ontdekking prompt vernietigd.

André Spoor is al de hele dag in bed en zegt koorts te hebben en ziek te zijn. Nu dat weer. Hij had intussen zijn ‘grote vriend’ Friso Endt gebeld. Bij nrc Handelsblad stond alles op de kop vanwege de vette letters met een foto van Spoor en

[p. 231]

Lurvink op de voorpagina van De Telegraaf, ter illustratie van het schandaal op Schiphol.

De Mari voerde vriendin Natascha van Lurvink op als een mogelijke spionne voor de Sovjet Unie. Het is dus een typisch Telegraaf-schandaal geworden in de geest van de rel in 1972 met Sovjetdiplomaten in mijn huis. Ik belde erover met Enkelaar die zei dat nrc Handelsblad en de gpd al aan de lijn hadden gehangen. Over Lurvinks woorden tegen De Mari dat twee weken geleden door het bestuur was besloten geen journalisten mee te nemen, was Carel kort: ‘Dat is dus volstrekt gelogen.’ Zelfs een week geleden had Lurvink me immers nog gebeld of er geen ‘linkse’ journalist mee moest, waarop ik Herman Wigbold belde die me de naam van de journalist Timmer doorgaf. Lurvink had tegen De Mari ook gezegd dat Enkelaar niet mee hoefde te gaan naar Moskou omdat hij op dit moment zuinig wilde zijn. Ook dat was dus gelogen en extra dom omdat De Mari al telefonisch van Enkelaar zelf had gehoord hoe de vork in de steel zat. Carel zei die leugen met enig genoegen te hebben gelezen: ‘want ik vrees dat Frans zich dit allemaal zelf op de hals heeft gehaald.’ Wat me nog steeds een raadsel is, is dat André Spoor naar buiten toe nog steeds doet alsof hij en Lurvink de beste maatjes zijn, terwijl niemand beter weet dan Spoor wat een gediplomeerde schurk Lurvink is. Daarbij komt dat Spoor het niet om het geld hoeft te doen, en in een totaal andere positie verkeert dan ik. Spoor verwachtte trouwens dat Slager en Beyen ziedend zouden zijn over de rel. Om 13:15 uur verscheen Lurvink aan de lunch. Hij wist nog van niets en was zichtbaar geschokt toen ik hem in grote lijnen schetste wat er was gepubliceerd, inbegrepen de passage ten aanzien van de lieve Natascha.



Het meisje bij het postkantoor begon te giechelen toen ik zei: ‘Aha, finally the ussr has porn stamps.’

‘No, no,’ zei ze snel, ‘it is a stamp about sports.’

Peter zegt altijd als ik plaag: ‘Willem, je bent een draak.’ Ik schreef hem een brief en Eduard een kaart. Ik luister naar Liszt om de ellende rond Den Alerdinck weg te spoelen.

Oud-ambassadeur Romanov kwam naar het hotel. Hij had gehoord dat zijn favoriet Lubbers (die hij al kende als minister van Economische Zaken) onder krachtige druk van Washington

[p. 232]

had gestaan ‘because basically, I know, he is as much against those rockets as Queen Beatrix is.’ Hij vervolgde: ‘Holland has 24 billion investments in the United States and the us only four billion in Holland, so they have to reckon with that.’ De ambassadeur vroeg me een boodschap aan Beatrix en ook prins Claus te zenden met veel groeten van hem, en de koningin eraan te herinneren dat toen zij (begeleid door Romanov) in 1973 in de Sovjet Unie was, zij president Nikolai Podgorny had beloofd te zullen terugkomen. ‘You should mention in your letter to the Queen, whether she has any idea why Prince Bernhard still did not come to the ussr. You remember, I told you before, he wanted to come and we arranged the visit in great detail and then shortly before, the whole thing was cancelled.’ Romanov vervolgde: ‘Ik vroeg Max van der Stoel later tijdens een diner waarom dit was gebeurd. De toenmalige minister antwoordde dat Bernhard thuis nodig was in verband met, ik geloof een visite van de koning van Zweden. Ik heb toen voorgesteld aan Van der Stoel om prins Bernard twee weken later in Moskou te ontvangen. Van der Stoel was opnieuw kort: “Nee, we hebben hem hier nodig”.’ Ik heb Van der Stoel nooit vertrouwd. Die man is niet zuiver op de graad zoals dikwijls het geval is met PvdA'ers. Ik herinner me de ellende in de jaren zestig met de spion Werner Verrips, Frans Goedhart en Ko Suurhoff. Anne Vondeling was ook een socialistische schuinsmarcheerder die in de zakken van de Amerikanen zat. De verkeerde Amerikanen dus, namelijk de inlichtingendiensten.

Arbatov en Velikhov worden in Newsweek gepresenteerd als de ‘ringmasters of the media circus’ in Genève.²⁷³ Ook Time gaat verder over Genève.²⁷⁴ In ieder geval heeft mijn veertien jaar arbeid in Moskou vruchten afgeworpen en relevante contacten opgeleverd.

Jack Anderson, de Amerikaanse columnist, schreef het commentaar: nederland zet prijs op hoofd van desi bouterse.²⁷⁵ Anderson had in Den Haag van ‘een hooggeplaatst Nederlands ambtenaar’ gehoord dat Nederland bereid zou zijn de 600 miljoen dollar aan cons-gelden die zij Suriname nog schuldig zijn, met een miljard te verhogen indien ‘Bouterse en zijn bende’ het land uit zouden worden gejaagd. Een woordvoerster van Hans van den Broek ontkende het bericht en noemde het ‘volstrekt uit de lucht gegrepen’ schrijft nrc Han-

273 Newsweek, 2 december 1985.

274 Time, 2 december 1985.

275 NRC Handelsblad, 26 november 1985.

[p. 233]

delsblad. Iedereen liegt in Den Haag waar het Bouterse betreft, dus wat is de waarheid?

Suharto heeft weer eens razzia's onder arbeiders gehouden, waarbij enkele duizenden werknemers werden ontslagen vanwege ‘subversieve activiteiten’ tegen het fascistische generaalsregime. De voormalige minister voor Industrie, Sanusi Sierad werd tot negentien jaar cel veroordeeld terwijl generaal Dharsono, voormalig ambassadeur en secretaris-generaal van asean, nog voor de rechter staat en mogelijk levenslang krijgt. Ook generaal Sadikin, voormalig burgemeester van Djakarta en criticus van het Suharto-regime, loopt gevaar. Terwijl dit allemaal in een andere voormalige kolonie gebeurt waar volgens Time²⁷⁶ 500.000 mensen door Suharto een kopje kleiner werden gemaakt (in werkelijkheid was het bloedbad in de jaren zestig vele malen groter), zwijgt Den Haag daar in alle talen over, maar stuurt de koningin zelfs naar Indonesië. Maar in Suriname, waar vijftien personen om het leven kwamen, moet het regime Bouterse van Den Haag genadeloos boeten. Nederlandse politici zijn eigenlijk ordinaire lafaards: tegen Bouterse durven ze, tegen Suharto blijkbaar niet. Van gelijke monniken, gelijke kappen hebben ze aan het Binnenhof nog nooit gehoord.

Vanavond was het hele gezelschap naar het ballet terwijl ik met ambassadeur Romanov dineerde. Nadien kwam Volodja Molchanov naar mijn kamer. Het stond vast dat Spoor te ‘ziek’ was om morgen de eerste dag van het symposium mee te maken. Men wilde hem vervangen door Stephen Cohen ‘want het zou niet in het belang van Den Alerdinck zijn indien ik zijn plaats zou innemen’. Ik wist niet wat ik hoorde. Wat was dit nu weer? Ben ik dan geen journalist? ‘Dan kom ik helemaal niet,’ zei ik.

‘Als jij morgen niet aanwezig bent omdat je je gepasseerd voelt, dan komen Lomeiko en ik ook niet,’ antwoordde Volodja. Ik herhaalde dat Cohen geen journalist was en niet in aanmerking kwam.

‘Hij schrijft commentaren,’ was het antwoord van Molchanov.

‘Dat doen wel meer professoren, maar hij is geen journalist.’ We voegden ons bij het gezelschap dat zich boog over de vraag wie Spoor zou vervangen. Joe Angotti (nbc) koos mijn kant en was ook tegen Cohen. Nadat Cohen en Katrina vanden Heuvel binnen waren gekomen, wijzigde Angotti zijn standpunt. Cohen was een halve journalist en kon Spoor vervangen. Ik herhaalde het gesprek van Lurvink, Spoor en mij in New

276 Time, 2 december 1985.

[p. 234]

York, dat deelname van Cohen de weg opende naar deelname van professor Bogdanov die kgb-er is. Stephen Cohen, heel loyaal, opperde dat ik wel in het panel moest zitten, ook omdat hij wist dat de conferentie in Moskouse tenslotte geheel en al door mij in elkaar was getimmerd. Frans Lurvink greep in en zei dat hij aanvankelijk geen bezwaar had gehad dat ik in het panel zat, maar gezien het incident met Henk de Mari en De Telegraaf op Schiphol was het beter dat ik nu niet deel zou nemen. Toen begreep ik wat ‘het belang’ van Den Alerdinck was. Echter ik had de rel op Schiphol niet veroorzaakt, maar Lurvink, door te liegen tegen De Mari. Ik explodeerde op dat moment in bijzijn van iedereen en zei met zoveel woorden tegen Lurvink: ‘You can go to hell, you always play dirty games. Remember Adriaan van Dis, I am not finished with you!’ Daarna keerde ik naar mijn kamer terug. Volodja Molchanov had nog gezegd dat als ze Cohen toelieten, er vragen zouden komen van Sovjetzijde waarom Bogdanov niet mocht.

Ik belde om middernacht nog naar Carel Enkelaar. De affaire Den Alerdinck is in Hilversum het gesprek van de dag. Van Westerloo, Aad van den Heuvel, iedereen sprak erover. Hij drukte me op het hart niet voor de anderen uit Moskou te vertrekken. Ik had namelijk tegen hem gezegd dat ik onder deze omstandigheden morgen naar huis zou gaan.

28 november 1985

Intourist Hotel

Ik schreef briefjes aan Lomeiko en Molchanov. ‘Ik ben een voldoende serieus journalist om Spoor te vervangen,’ schreef ik aan Lomeiko. ‘Dus het is een onvriendelijke daad van Sovjetzijde mij niet toe te laten tot het symposium vandaag.’ En aan Volodja: ‘Je hebt me verraden waar iedereen bij zat. Jullie vragen Cohen om Spoor te vervangen in plaats van mij, terwijl ik heb gezorgd dat alles plaatsvindt. You will never be my friend again.’ Het is jammer dat uitschot als Lurvink zoveel rottigheid kan veroorzaken. Hans Lurvink, zijn eigen broer, inmiddels burgemeester van Geleen, had ons hier trouwens voor gewaarschuwd. Ook zo tekenend. Romanov had het gisteren allemaal aangehoord en gezegd: ‘Concentrate on Apple and forget about Den Alerdinck.’ Hij heeft gelijk. Ik belde Romanov op - evenals Siline - en zei dat ik niet aanwezig zou zijn en Moskou ging verlaten.

De ambassadeur belde niet lang daarna terug. ‘You are the actual organizer of it all, take it easy, I will try to straighten it all out.’ Eerst stelde hij voor dat ik als ‘waarnemer’ zou komen.

[p. 235]

Niet dus. Spoor is ziek. Ik ben de eerste die hem zou moeten vervangen, punt.

Tot mijn stomme verbazing kwam Vladimir Lomeiko mij met de auto bij mijn hotel halen. De bijeenkomst was vertraagd om er voor te zorgen dat ik Spoor in het panel zou gaan vervangen. Volodja had mijn brief gekregen. Hij was er overstuur van en zag bleekjes. Hij fluisterde: ‘Ik houd toch van jou.’ Maar ik was onvermurwbaar. Wat een schofterij. Toen Stephen Cohen het woord kreeg, onderstreepte hij dat hij de ziek geworden Spoor verving. Dat had Lurvink dus toch nog voor elkaar. Ik dacht: wat doe ik hier dan? Maar het had geen zin een nieuwe rel te veroorzaken. Uitzitten was nu het parool.

Ik kan me niet herinneren zoveel gesmoes om me heen te hebben gehoord op een dag als vandaag. De sfeer is totaal onzuiver. Ruge weet niet hoe hij moet kijken. Zijn vrouw verbergt haar ogen voor me. Er is opgeruid, gestookt, en opgehitst, maar ik ken de roddels niet en wil ze niet kennen. Ik zond Molchanov een briefje: ‘Ik houd ook van jou, maar je hebt onze vriendschap van meer dan tien jaar voor altijd beschadigd.’ Later wilde hij mijn brief van vanmorgen over zijn verraad teruggeven. Ik weigerde dit en zei: ‘Niet nu.’ Het briefje aan Lomeiko is niet weggegaan omdat Romanov al tussenbeide was gekomen. Volodja benadrukte dat Lomeiko en hij zeer duidelijk tegen Lurvink waren geweest dat ze aan mij zouden vasthouden ‘en dat begrijpt hij heel goed’. Ik antwoordde: ‘Ja, vandaag, maar hoe staat het morgen?’ Ik zei tegen hem dat er maar een manier was om Den Alerdinck te redden en dat was om Carel Enkelaar zijn plaats terug te geven, en Lurvink op een wolk te zetten richting Atlantische Oceaan. ‘Helaas ben ik het dikwijls met je eens,’ reageerde hij.

Lurvink durft me niet onder ogen te komen, waarmee hij laat zien wat een lafaard hij is. Stephen Cohen kwam naar me toe: ‘I have gone to Lurvink last night and told him you have done a very stupid thing with Willem, and I explained it to him. And you know, Natascha agreed with me.’

Het is bijna volle maan met een droge, prachtige lucht. Ik verlang intens naar Peter en Eduard en om weer normaal te kunnen zijn. Weg uit deze verziekte atmosfeer. Ik probeerde Henk de Mari te bereiken, maar voor de verbinding tot stand kwam, vroeg een Telegraaf-medewerker die in het hotel aanwezig was of hij me kon spreken. Hij heet Rob Vunderink en zei ook bij Progress Publishers in Moskou te werken. Dan weet je dus al hoe laat het is.

Om de een of andere reden zie ik niemand meer in het hotel

[p. 236]

rond etenstijd, dus heb ik mijn eten boven laten serveren. Ik hoorde ook niets meer van Molchanov. Lurvink en Ruge maken zo'n beetje de dienst uit en hebben me verder overal buiten gelaten. André Spoor zwijgt eveneens in alle talen, en ligt voor zover ik weet nog steeds ziek te bed. Hij zit een paar deuren verder op. Ik moest aan Hoflands waarschuwing denken: ‘Je moest eens weten hoe vaak hij me verraden heeft.’

Carel waarschuwde: ‘Nu gaat Lurvink wraak nemen. Het was overigens een sterk nummer dat Lomeiko jou kwam halen.’ Spoor heeft nog steeds 40 graden koorts en vertrekt morgenochtend om 09:00 uur terug naar Nederland.

29 november 1985

Anatoly Gromyko verscheen op de ochtendvergadering en zei genoten te hebben van mijn gesprek met Moscow News in juni. Om 15:50 uur ontmoette ik Evgeny Velikhov in het gebouw van de Academie van Wetenschappen van de ussr aan Leninsky Prospekt 14. Ik vroeg of we onder vier ogen konden spreken, wat gebeurde. Ik gaf hem twee boeken die ik uit de vs had meegebracht (van Schank en Broad) en begon vervolgens exact te vertellen hoe mijn bezoek aan Apple was verlopen. Ik benadrukte dat Eisenstat zakendoen in Moskou interessant begon te vinden bij een bedrag van honderd miljoen dollar. Daar leek Velikhov van terug te schrikken. ‘After all, you spend 5 million dollars a day on Fidel Castro. It means only twenty days instead of dumping money into Cuba, to buy computers.’

Hoe moet het verder gaan? Hij zou van 3 tot 7 december in Londen logeren bij zijn vriend, de directeur aldaar van de Moscow Peoples Bank. We zouden daar met Eisenstat verder kunnen overleggen. Ik legde uit te proberen voor twee jaar consultant voor Eisenstat in Moskou te kunnen worden. Later zond ik Eisenstat een telegram of hij 6 december in Londen met Velikhov en mij kon dineren.

Nadat de computerkwestie was geregeld, sneed ik opnieuw de mogelijkheid aan samen een boek te schrijven. Hij vroeg een opzet mee naar Londen te brengen.

30 november 1985

Gisteravond op de afscheidsreceptie - waarbij een communiqué werd uitgegeven waar André Spoor opvallend genoeg niet in werd genoemd - verzekerde Volodja me andermaal dat Lomeiko pas om 09:55 uur ontdekte dat ik ontbrak. Lomeiko zei hem tegen Lurvink te zeggen dat ik in het panel zou zitten, en hij me zelf in mijn hotel zou gaan ophalen. Molchanov beves-

[p. 237]

tigde dat Lurvink eerst pertinent had geweigerd mij in het panel op te nemen, maar onder extreme druk door de knieën was gegaan, om later op wraak te zinnen. Exact zoals Enkelaar had voorspeld. Ook op de receptie haalde Lomeiko drie glazen. We klonken samen met Romanov, waarbij Lomeiko en Romanov verzekerden dat de vriendschap onverbrekelijk was en Den Alerdinck zonder mij ondenkbaar zou zijn. Ik zei daarop dat we met Enkelaar verder moesten gaan. ‘Dat is steeds mijn standpunt geweest,’ zei Lomeiko.

Raymond van den Boogaard vertelde dat hij twee dagen na het Haagse rakettenbesluit op 1 november een artikel had geschreven dat het ministerie van Buitenlandse Zaken in Moskou er de voorkeur aan gaf dat premier Lubbers alsnog naar Moskou zou komen. ‘Maar juist die passage is uit mijn artikel weggevallen,’ zei hij letterlijk.

‘Je bedoelt: is in Rotterdam geschrapt. Hoe kan je zo werken?’ vroeg ik hem. ‘Ik zou de volgende dag zijn opgestapt.’ Hier zie je opnieuw het verschil tussen ‘bruikbare’ en ‘onbruikbare’ journalisten. Wat Robert Jay Lifton omschrijft als het immunisatieproces: Van den Boogaard laat het een keer over zijn kant gaan, de volgende keer is het al minder erg, en daarna is het gewoon dat cruciale woorden ‘wegvallen’. Ik zou niet kunnen functioneren, of kunnen ademhalen in zo'n omgeving. Het is al moeilijk genoeg zoals het is.

Stephen Cohen kwam tijdens de receptie bij me kleppen. ‘Frans was angry yesterday that I proposed that you replaced Spoor. What could I do, it seemed natural.’ Ondertussen had Volodja gezegd dat hij Stephen tot die stap had aangezet. Ik zei tegen Stephen: ‘It actually was my idea, even my demand, because after all I engineered this entire enterprise including this Moscow meeting.’

Deze Rob Vunderink, deze Telegraaf-man in Moskou, studeerde Russisch bij Karel van het Reve. Dan moet je intussen echt wel weten hoe laat het is. Hij verscheen op de receptie van Lurvink als een complete hippie om de sovjets te treiteren, zo van het Monument op de Dam weggelopen. Ik kon mijn ogen nauwelijks geloven. Volodja vertelde dat zijn visum na januari niet zou worden verlengd.

Vanavond had ik met Lufthansa moeten vertrekken. Maar omdat ik onjuiste informatie over het vliegtuig had gekregen, was ik voor niets op de luchthaven. Ik keerde terug naar het Intourist Hotel voor nog een nacht in Moskou.

[p. 238]

1 december 1985

Volodja Molchanov kwam me gisteren twee platen met pianomuziek brengen. Steeds had hij gezegd dat de Sovjetzijde me nooit zou laten vallen, maar hij vertelde nu dat Ruge was benoemd tot hoofdredacteur van de Alerdinck Tribune en dat hij de Moskouse kant verzorgde. Er zou iedere zes weken een redactievergadering zijn, ook in New York. Hij heeft er kennelijk (overigens begrijpelijk) alles voor over om in Amerika te komen. Dus het is nu niet meer: ik zweer je Willem, zonder jou is er geen Alerdinck meer. Het is nu: Willem of geen Willem, Alerdinck moet doorgaan. Ik raakte steeds meer teleurgesteld in Molchanov. We gingen naar beneden en bestelden koffie. Ik kon niet laten hem te zeggen hoe misselijk ik werd van zijn geslijm bij Lurvink. Ik heb het met eigen ogen kunnen constateren. Bovendien weet ik hoe hij en Lomeiko tegen een en ander aankeken. Ik kon hem bij het afscheid dus ook niet omhelzen, zoals ik normaal doe, al vroeg hij mij zijn groeten aan Peter en Eduard over te brengen, die hij ook allebei kent.

Moskou - Frankfurt

Lurvink bood ons allemaal nog een lunch aan, waar ook Lomeiko en echtgenote en Molchanov en Consuelo aan deelnamen. Lurvink hield een woordje waarin hij iedereen bedankte, zelfs mij. Ik dacht steeds: was ik maar op de maan, want iedereen hier speelt toneel. Deze bijeenkomst is een walgelijke vertoning, wanneer je de ware motieven van ieder afzonderlijk kent.