Memoires 1985-A

[p. 7]

Inleiding

Eenzaam en meestal alleen

Waarschijnlijk is Willem Oltmans het meest bekend geworden als gevolg van een interview dat hij in 1956 hield met de Indonesische president Soekarno. En een jaar later bepleitte Oltmans de soevereiniteitsoverdracht van Nieuw-Guinea, het laatste stukje Indonesië waar Nederland nog als kolonisator functioneerde. Door de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns werden de acties van Oltmans als een daad van landverraad beschouwd en hij zorgde ervoor dat geen enkele ambassadeur of andere official nog ooit met Oltmans wilde praten.

Behalve over Luns is Oltmans zijn leven lang verontwaardigd geweest over de Nederlandse politiek, de journalistiek, het koningshuis en vooral over het feit dat hij ondanks zijn gepeperde meningen en onthullingen door bijna iedereen genegeerd werd. Maar gelukkig zijn daar zijn Memoires, dit is deel 39, en het moet gezegd: het is onderhoudende lectuur omdat Oltmans op prikkelende wijze zijn eigen rol op het wereldtoneel beschrijft. ‘In sommige kringen word ik nog altijd als belangrijke bron gezien voor wat betreft het complot achter de moord op president Kennedy.’ Oltmans had de gave om met veel kennis van zaken een vraagstuk met zoveel details te overwoekeren dat niemand hem durfde tegenspreken terwijl je tegelijkertijd aan je water voelde dat het gebakken lucht was. De Memoires van Willem Oltmans zijn gebaseerd op zijn dagboeken. Die dagboeken werden min of meer geschreven op het tijdstip waarop de gereleveerde gebeurtenissen plaatsvonden, het bewerken ervan tot de nu gepubliceerde Memoires gebeurde soms meer dan dertig jaar later. Het eigenaardige effect is dus dat je in 2016 leest hoe Willem Oltmans in 1985 zijn dagboeken uit 1954 tot een publiceerbare vorm bewerkte, soms met toevoeging van een voetnoot. Hijzelf schrijft daarover dit ‘een boze droom’ te vinden, en bovendien stelt het bewerken van het dagboek hem voor eigenaardige problemen. Op 20 januari 1985 schrijft Oltmans enigszins onthutst dat hij net in zijn dagboek heeft gelezen dat hij in 1954 seks had met zijn vriend Martin Portier. ‘Wat moet ik doen? Ik wil hem, of zijn gezin, niet kwetsen.’ Meer scrupules dan met Martin Portier en zijn gezin had Oltmans met zijn oude

[p. 8]

vriend Henk Hofland. Schrijvend over de president van de Sovjet Unie Andrei Gromyko duikt plotseling Hoflands vrouw Mimi op, die vertelt dat Henk niet voor zijn krant nrc Handelsblad naar een vergadering van de Verenigde Naties zou gaan. In een voetnoot: ‘Andere details waren te persoonlijk om hier weer te geven.’ Te persoonlijk? Of hadden ze een conflict? Dit hele deel is doortrokken van opmerkingen vol teleurstelling over zijn oude vriend Hofland, nu zijn nieuwe vijand.

Om de Memoires van Willem Oltmans te kunnen waarderen moet je bereid zijn een paar dingen voor lief te nemen. Zijn quasi-terloopse vermelding van internationaal vermaarde kopstukken waar hij mee omging, zijn kinderlijke belangstelling voor psychologie en zijn neiging om grootspraak te presenteren als edelmoedigheid. Die laatste eigenschap is irritant maar tegelijkertijd ook een reden om deze Memoires met veel plezier te lezen. Tegen de Amerikaanse diplomaat Bernie Kalb beweerde Oltmans ijskoud dat hij een oorlog in Indonesië had voorkomen door de Nederlandse regering internationaal de voet dwars te zetten. Voor wie geïnteresseerd is in media en journalistiek zitten er ook aardige onthullingen in dit deel, bijvoorbeeld dat Adriaan van Dis gevraagd was om hoofdredacteur van de Haagse Post te worden, om er een soort van The New Yorker van te maken. ‘Maar waarom zou ik me die sores op de hals halen.’

Tussen het beredderen van de wereldpolitiek door heeft Oltmans ook nog een beetje tijd voor zichzelf. ‘Na een kamer genomen te hebben in het Hyatt, had ik een vervelende ervaring. In de lobby raakte ik in gesprek met een neger uit Columbia met een cowboyhoed. Hij kwam naar mijn kamer. [...] Ik ben uiteindelijk naar St. Marks gegaan voor een volledige pijpbeurt.’ Oltmans was nu eenmaal de chroniqueur van zijn héle leven.

In 1985 was Oltmans zeer druk met het organiseren van een conferentie die als doel had de Koude Oorlog wat te temperen. Probleem was wel dat dit internationale evenement in Zwolle moest plaatsvinden. André Spoor van nrc Handelsblad en Carel Enkelaar van de nos hielpen mee met de voorbereidingen, dat betekende veel dure reisjes naar Washington maken. Als de heren horen dat er geen journalist van The New York Times aanwezig zal zijn in Zwolle, noteert Oltmans: ‘Het is duidelijk dat er een “bevel” in Washington is gegeven zich niet met de denktank in Zwolle in te laten.’ Oltmans heeft altijd een verklaring bij de hand om iemands afwezigheid te duiden. Zo poneerde hij in een van de vorige delen dat Max van der Stoel, minister van Buitenlandse Zaken, niet op de presentatie van Oltmans boek Europa aanwezig was om hem te saboteren.

[p. 9]

Het is boeiend te lezen met wie Oltmans zoal contact had: de latere hoofdredacteur van de Volkskrant Harry Lockefeer en met Coen Stork. Met die laatste brak hij definitief toen duidelijk werd dat deze diplomaat zijn hondje op straat had gezet omdat hij naar een andere standplaats verhuisde. Voor Oltmans telde dit soort dingen zwaar. Alles werd bijgehouden. Adriaan van Dis die bij de Amerikaanse ambassadeur Paul Bremer op de lunch werd genodigd, Ben Knapen die op het punt stond hoofdredacteur te worden van nrc Handelsblad omdat hij ‘bruikbaar was in de ogen van de overheid’. En met een fijn gevoel voor roddel geeft hij een verhaal door dat Bibeb (zij interviewde Oltmans voor Vrij Nederland) hem vertrouwelijk over prins Claus vertelde: de Prins had bij een liefdadigheidsactie een plaat van Danny de Munk gekocht van Mies Bouman voor 85 gulden. Claus had alleen een briefje van honderd bij de hand en wilde wel zijn wisselgeld terug. Mies had geen geld op zak. Gelukkig kon de aanwezige Danny de Munk wel wisselen. Hij mocht toen, onlogisch genoeg, de vijftien gulden houden. Commentaar van Oltmans: ‘Claus heeft blijkbaar geen présence d'esprit.’

Oltmans belangstelling voor psychologie komt net als in de voorgaande jaren duidelijk naar voren. Elk artikel of boek over dromen, psychologie of over het brein wordt met kinderlijk enthousiasme becommentarieerd. ‘Ik ben overtuigd dat de psychohistorische benadering van het verleden, de enige juiste is.’ En om te illustreren hoe kwetsbaar de menselijke psyche was, haalde hij de slechte invloed van sprookjes aan. Het zijn ‘breinvervuilers van de kwalijkste soort en brengen kindertjes al vanaf hun prilste jeugd op dwaalwegen’.

Erg leuk is ook de aantekening als iemand hem zegt dat hij op de cover van Elseviers blijkt te staan. Het eerste dat Oltmans naar eigen zeggen dacht: ‘Ze hebben de primeur dus niet aan Joop van Tijn en Vrij Nederland gegund.’ Hoe bescheiden van Oltmans! En ondanks Oltmans' ruzies met het koninklijk huis en met ongeveer alle ministers van Buitenlandse Zaken schrijft hij twee aangetekende brieven naar koningin Beatrix en naar premier Ruud Lubbers, om ze uit te leggen hoe onverstandig het is om een minister naar de begrafenis van president Tsjernenko (Gorbatsjov volgde hem op) te sturen terwijl alle andere landen zich door hun staatshoofd lieten vertegenwoordigen. Deze aangetekende brieven geven aan hoe moeilijk de rol van Oltmans in het publieke leven is te duiden. Zijn wisselende optredens als journalist, diplomaat en activist leidden tot irritatie bij velen. Niet altijd vanwege de boodschap die hij verkondigde, maar vooral omdat Oltmans zich door zijn omgang met de internationale jetset boven het gekrioel in Nederland

[p. 10]

verheven voelde en zich tegelijkertijd een uiterst wantrouwige persoon betoonde die alsmaar bang was over het hoofd te worden gezien. En het zijn precies deze redenen die hem narcistisch, openhartig en geweldig leuk om te lezen maken. In vergelijking met de 38 voorgaande delen, zien we hier hoe Oltmans zich steeds vaker miskend en verraden voelt. En dan eindigt dit deel op 30 juni 1985, de dag dat Oltmans een roemrucht interview gaf in het interviewprogramma van Adriaan van Dis. Uitkijken dus naar de reacties in het volgende deel van deze Memoires. Maar de echte cliffhanger is natuurlijk de biografie waarin deze kroniek van een leven kritisch tegen het licht wordt gehouden.

Hans Renders