Memoires 1983-B

[p. 7]

Inleiding

Oltmans' dagboekentsunami

Willem Oltmans was een figuur en journalist sui generis. Even uniek in hun soort zijn ook zijn memoires. Hij zelf was trouwens de eerste die dat vond maar daarom nog niet ten onrechte. Toen in 1988 de eerste delen waren verschenen had ik in de nrc aanmerkingen gemaakt op het gebrek aan selectie, de vormloze opsomming waardoor het te veel rauwkost bleef - behalve het eerste deel dat dankzij een zekere afstand echte memoires waren. Oltmans schreef me daarop ‘Mijn dagboek is in alle opzichten uniek, of men dit nu of later erkent regardeert me absoluut niet. Ik stoomwals onverbiddelijk door.’ Het tekent meteen zijn zelfbewustzijn en volstrekte indifferentie ten aanzien van de publieke mening. De memoires zijn uniek om te beginnen omdat het geen memoires zijn maar weliswaar door hem zelf voor publicatie geredigeerde doorlopende dagboeken - twee planken vol, minstens! Daarvan zijn 33 delen verschenen tot 1983, liefst 43 moeten nog komen, lopend tot zijn dood op negenenzeventigjarige leeftijd. Een volharding en ijzeren consequentie vanaf zijn jeugd een heel leven lang die niemand hem zo gauw nadoet. Dat deze dagboeken voor hem memoires waren ligt aan een soort werkelijkheidsfanatisme. Alleen dagboeken houden het authentieke moment vast. Memoires berusten op oordeel en kennis achteraf, op selectie en een poging tot vormgeving en greep op het eigen leven en in dat laatste geval spreken we dan ook van een autobiografie. Daar ligt een andere reden, want Oltmans zoekt die greep op zijn leven almaar in een nauwgezette en zo volledig mogelijke opsomming van zijn belevenissen en gemoedsopwellingen, ook de meest intieme, en hij doet dat zonder enige bekommernis om vorm of stijl of literaire ambitie die altijd iets scheppen maar tevens transformeren en iets toevoegen en soms vervalsen. Kenmerkend voor dat werkelijkheidsfanatisme is dat hij geheugenfouten later recht zet, of een verkeerd politiek oordeel toegeeft. Een mammoetonderneming als deze is puur fysiek enkel voorstelbaar als hij in een razend tempo dagelijks alles moet hebben neergepend, zonder scrupules en spontaan zoals het opkwam en zoals ook zijn brieven waren. In alle tot nu toe verschenen delen krijgt de lezer een eindeloze film

[p. 8]

van momentopnames, volledig verknipt maar vers sissend uit de emotionele oven die Oltmans was: politiek, journalistiek, roddel, ontmoetingen, excerpten van wat hij net las, voortdurend jongens en ook onbenullige wissewasjes... alles hotsch-potsch achter elkaar, precies zoals de dag het gaf en zeker de zijne. Ook dat hij tussendoor even piano speelt, een krant koopt of de laarzen van zijn vriend laat verzolen horen we. De naakte werkelijkheid kent geen bijzaken en is een rommelzootje.

Toch bleef ik quasi gebiologeerd lezen. Waarom? Misschien daarom! In alles vibreert natuurgetrouw het kloppende verleden - kleurrijk en ongewoon dankzij Oltmans' talloze nationale en vooral internationale contacten met vaak opmerkelijke figuren, politici, geleerden, kunstenaars, zijn geregelde knallende botsingen met de Nederlandse staat en de (vooral rechtse) media, zijn permanente intieme liefdesperikelen, zijn reacties op spraakmakende vooral psychologische boeken en zijn geharnaste oppositionele politieke standpunten. Uit het bezinksel van dat verleden spoelen ook telkens bekende inmiddels al vergeten namen weer naar boven en daarbij worden toch in deze caleidoscopische camera contouren van de behandelde jaren zichtbaar. ‘Ik weet, dat ze (de dagboeken, v.d. D.) waarschijnlijk pas echt gelezen zullen worden, wanneer ik er allang niet meer ben,’ schreef Oltmans mij in die genoemde brief in februari 1989. Ook daarin zou hij gelijk kunnen krijgen, tot op zekere hoogte althans. Wat we lezen en interessant vinden verandert immers van generatie tot generatie, in deze eeuw nog veel sneller dan vroeger. Het is die principiële onvoorspelbaarheid waardoor de vernietiging van materiaal en onze argumenten daarvoor later een onherstelbaar verlies kunnen worden. En wie door zijn tijd werd genegeerd heeft vaak genoeg een postume rehabilitatie beleefd.

Daarom blijft dit geheel, hoe springerig van de politieke hak op de seksuele tak ook, een bron voor de ongeschreven biografie van een opmerkelijke zwerfkei. Een zwerfkei, die joyeus door het politieke en maatschappelijke bestel met al zijn veiligheidskleppen heen denderde, onafhankelijk en eigengereid als geen tweede in onze journalistiek. Na zijn botsing met minister Luns over Indonesië werd Oltmans in officiële kringen decennia lang vogelvrij verklaard. Gezichten verstrakten bij het noemen van zijn naam tot ver buiten het diplomatieke- en ambtenarencorps. Na mijn bespreking in de nrc kreeg ik een door woedend schuim nauwelijks leesbare kaart van zijn collega Jan Blokker, dat ik zo iemand een recensie waardig achtte. En ook anderen keken zeer zuur. De pers zweeg hem liever dood, zoals gebruikelijk met figuren waarmee men geen raad weet. Zijn hardnekkig gevecht om gelijk was uit-

[p. 9]

eindelijk niet vergeefs, maar het vereiste ook de drammerige verbeten vasthoudendheid van een terriër om de onbehoorlijke praktijken van de staat om zijn werk onmogelijk te maken aan het licht te trekken.

Misschien is het de verregaande openhartigheid waarmee hij zich bloot geeft die je vasthoudt en ook amuseert. Ook laatdunkende oordelen en insinuaties over zijn persoon, hij vermeldt ze, en voor ongeschminkte straatkwalificaties van politici en anderen was dit dagboek uiteraard een psychologische uitlaatklep die hij de wereld niet wilde onthouden. Uit zijn hele levensstijl - met of zonder pecunia, en vaak zonder! - spreekt in weerwil van zijn soms plebejisch taalgebruik dan ook een uitgesproken standsbewustzijn. Dat betekende voor hem misschien juist die vrijbrief om geen blad voor de mond te nemen, wat niet bijdroeg aan zijn bemindheid, maar stand blijft stand, koetsierstaal of niet! Zijn liefdeloze jeugd is voor hem de oorsprong van zijn worstelingen met zichzelf en de wereld. Psychoanalyse en ouder-kind-relaties houden hem daarom doorlopend bezig. Zijn herkomst uit de gefortuneerde koloniale Indische bovenlaag en connecties met de Pools-Russische adel van de Poslavsky's blijven desondanks een onverslijtbaar podest om zich als volstrekt gelijke tot de sociale elite te rekenen, de Oranjes incluis, want ‘geboorte is niet te koop.’ Een soms bijna komische naïveteit (bijv. als hij eerst Beatrix had willen adviseren om Claus meer ruimte te geven) was dan weer de andere kant van zijn ongezouten kritiek. Ook zijn verschijning was van een vanzelfsprekend, maar apart herenbewustzijn en een bijna agressieve directheid in de omgang. Stormenderhand veegde hij daarbij alle etiquette als overbodig opzij. Achter die uitgesproken machofaçade school, zoals zijn dagboeken ook leren een sensibel hart ten aanzien van vrienden en aanhankelijkheid aan zijn oude pleegmoeder.

Door alle werveling van zijn belevenissen heen loopt niettemin een rode draad - nog afgezien van zijn homoseksueel exhibitionisme, want waar hij ook komt zijn er jongens. Hij was een gedrevene met een missie. Hij wilde bijdragen aan vrede en ontspanning door het IJzeren Gordijn open te breken. Onvermoeibaar arrangeert hij ontmoetingen tussen Oost en West en poogt door reportages en interviews het Sovjetblok te ontdemoniseren. Vandaar zijn felle kritiek op de Amerikaanse Koude Oorlogskoers, zeker van Reagan en het volgzame Nederland in de delen 1980-83 die ik las. Hij slaagde erin met belangrijke personen aan beide kanten ook in de Derde Wereld in gesprek te komen zoals geen van zijn Nederlandse collega's, die allen conform de gedragscode binnen afgebakende lijnen bleven tot zijn mateloze ergernis. Dat hij

[p. 10]

voor rode fellow-traveller werd uitgemaakt (niet alleen door De Telegraaf) verbaast overigens niet, want in zijn verontwaardiging over Amerika's praktijken laat hij kritiek op het Sovjetsysteem vrijwel achterwege; wellicht omdat die voor hem in wezen vanzelf sprak en zijn missie (want zo voelde hij het) zou vertroebelen: dat de duivel zwart was hoefde je hier niemand te vertellen, maar dat ook de grote broer en held stonk kon niet genoeg worden herhaald. Het was een eenmanskruistocht waarbij hij zichzelf en ook het belang van zijn contacten stellig schromelijk overschatte. Anderzijds werpen zijn afwijkende visie en activiteiten een weinig flatteus beeld op het stroeve, angstige Nederlandse politieke en ook journalistieke klimaat. Vanzelfsprekend moeten we bij veel oordelen ook een portie Oltmansiaanse opgewonden overdrijving aftrekken. Hij kende enkel zwart-wit en kon het ook welwillenden door zijn onbekommerd optreden moeilijk maken. Maar de wijze waarop de instanties hem jarenlang probeerden uit te schakelen en bespioneerden omdat hij afweek van de gewenste lijn, strookt weinig met de geroemde meningsvrijheid in dit land, en dat anderen soms gingen strijken met de eer van vooral economische contacten die hij had gelegd of dat men financiële toezeggingen omzeilde - hij was nu eenmaal persona non grata - toont het gebrek aan generositeit van de Hollandse kruidenier. En niet Oltmans stond daarbij meestal ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis’, volgens de zo mooie fluwelen uitdrukking van ex-minister Bot, die dan ook onmiddellijk algemeen ingang vond.

Behalve dan toch op één opmerkelijk punt. Hij geeft het in een noot uit 1996 ook toe: In weerwil van zijn contacten en kennis van de Sovjet Unie kwam de economische ineenstorting voor hem als een verrassing, terwijl die rond 1982-83 door anderen al duidelijk werd voorzien. Zijn haat jegens de Reagan-administratie maakte hem op één oog blind. Een uitgewogen balans moet men bij hem niet zoeken. Zijn dagboeken zijn behalve een ongelimiteerde bonte reportage ook een afrekening. Maar ze blijven voor een toekomstig historicus een bron van veel leuke ongewone gegevens, die een eigen licht werpen op het raderwerk van politiek en journalistiek, en vooral op het geknars tijdens het draaien, dat zo snel weer wordt vergeten en tussen de regels van de latere geschiedschrijving raakt.

Hermann von der Dunk