Memoires 1983-A

[p. 173]

[Amsterdam (vervolg)]

een baksteen de schedel in te slaan. ‘Soms kon ik hem [de kameraad, wo] overhalen om ze te verdrinken in een sloot’, waar de zak met katjes onder de dotterbloemen verdween. Zij waren dan allebei vol wroeging ‘ik om die onschuldige leventjes, hij om de misgelopen slachtpartij. Ik meen te weten dat hij tegenwoordig missionaris is op de Filippijnen’.

Dennis Livson belde nu met een ander verhaal. Zijn nieuwe vriend uit Cannes, Ronan O'Reilly, was een crook. Zijn Finse vriend Timo Mikkonen was tot de conclusie gekomen dat deze Ronan wellicht zelf cia-bindingen had. Timo verdacht mij daar voorheen ook van tegenover Livson.

In lijn 2 boog een volkse dame voorover en vroeg met een stem zo laag als van een kaaiwerker: ‘Bent u de schrijver van Made in Soestdijk?’ Zij kwam uit de buurt van Alkmaar. Ze onderstreepte meer rood dan oranje te zijn, wat het compliment voor mij in een ander licht plaatste. ‘Laat Beatrix ook eens dweilen en schrobben, zoals ik mijn hele leven heb gedaan. In de oorlog moest ik mijn twee kinderen op hondenmelk grootbrengen, terwijl voor die prinsessen Hollandse melk naar Zwitserland werd gevlogen.’ Dit klopte niet helemaal.

21 mei 1983

Cecile van Lennep belde uit Vorden en zei erg geïnteresseerd te zijn in mijn ervaringen in Suriname en mijn indrukken van Desi Bouterse. Ze is ruimdenkend en haar gevoel voor humor houdt haar overeind. Erg verschillend met de toon van Ernst van Eeghen die zei: ‘En wat is dat nu voor een vent?’ Ik gaf er geen antwoord op, wetende, dat hij van mening is dat Bouterse zou moeten worden doodgeschoten. Mevrouw Van Lennep vroeg zelfs of ik aan mijn dagboeken had gewerkt.

In Sao Paulo heeft luchtmachtgeneraal Waldyr Vasconcellos gezegd dat Suriname wapens in Brazilië kan kopen. Premier Alibux komt dus naar Brazilië en Desi Bouterse komt mee. Ook zullen beide landen officieren uitwisselen.²³⁰

Ronald Reagan heeft in een toespraak in Miami tot voornamelijk gevluchte Cubanen in Miami gezegd, dat het bewind van Fidel Castro in Havana als ‘fascistisch’ moet worden omschreven. Ook beschuldigde hij Castro er opnieuw van drugshandelaar te zijn.

Eric Hoffer is overleden. Droevig nieuws. Hij was een vriend. Hem werd eens naar Sigmund Freud gevraagd in een interview. ‘Ah, don't talk to me about Freud. Freud lived in a tight little

230 NRC Handelsblad, 21 mei 1983.

[p. 174]

circle in Vienna and inside that tight little circle was another tight little circle and inside that tight little circle was Freud.’

Suharto heeft de doodseskaders van speciale commandotroepen weer uit de mottenballen gehaald. ‘Wij staan voor een abnormale situatie’, aldus Adnan Buyung Nasution van het Instituut voor Rechtshulp in Djakarta. ‘Er wordt zonder waarschuwing geschoten. Kennelijk bestaat er een zwarte lijst waarop personen staan van wie wordt vermoed dat ze misdaden hebben gepleegd en recidivisten die hun straf al hebben uitgezeten na te zijn veroordeeld.’²³¹

De Ier Seán McBride eist dat de vn Shell voor de rechter brengt vanwege schending van de door de volkerenorganisatie afgekondigde sancties tegen Zuid-Afrika. ‘De bezetting van Namibië is illegaal’, aldus de oprichter van Amnesty International. De Shell zegt ‘ongelukkig te zijn met het apartheidssysteem’, maar het zou niets helpen als Shell zich uit Zuid-Afrika zou terugtrekken. Dit zou wel eens waar kunnen zijn.

James Reston, een van de meest prominente Amerikaanse commentatoren, schreef een kolom ter gelegenheid van Henry Kissingers zestigste verjaardag. Hoe is het mogelijk dat Reston bereid was de geschiedenis in te gaan met een dergelijk Heil Henry-artikel. Het woord ‘Vietnam’ komt er zelfs niet in voor, noch de betrokkenheid van deze man - met Nixon samen - om de oorlog in Zuidoost-Azië naar Laos en Cambodja uit te breiden, met alle meer dan rampzalige gevolgen voor deze staten van dien. Reston eindigde: ‘In short, Mr. Kissinger is too hot to handle, even at 60. But as somebody once said, Henry is the only Secretary of State two Presidents have served under. May be it was Henry who said that, which may help explain the mystery’.²³² Toekomstige generaties raadplegen ‘de grote Nixon’, en wie waarschuwt dan hoe een vertekend beeld van Henry werd geschetst?

Ernst van Eeghen haalde me op station Heemstede af. Zijn zoon Wynand was thuis. Hij zit op een College in de vs. Gelijk heeft hij. Het eerste uur van mijn bezoek liep uit op een onplezierig twistgesprek over Desi Bouterse, waar vooral Ernst natuurlijk alles al van wist. Hij riep bijvoorbeeld uit: ‘Waar is je kennis van Staatsrecht? Natuurlijk kan onze regering niet met Desi Bouterse en diens beleidscentrum spreken. Een regering spreekt alleen met een regering!’²³³

231 NRC Handelsblad, 19 mei 1983.

232 The New York Times, 14 mei 1983.

233 Uitgerekend ik zou later gesprekken tussen Bouterse en ambassadeur Hoekman op gang brengen.

[p. 175]

Tijdens het avondeten verbeterde de stemming en geheel onverwachts en spontaan, boden Ernst en Erica mij aan het komende weekeinde met hen mee te reizen naar Londen om een religieuze bijeenkomst op kasteel Windsor bij te gaan wonen. God mag weten waar ik nu weer in terechtkom. Ik dacht natuurlijk ook aan de bijkomstigheid via deze uitnodiging de gelegenheid te hebben Peter te zien. Ik nam de uitnodiging aan. Erica belde meteen naar Engeland. Er werden een plaats op de conferentie en een kamer gereserveerd.

Vervolgens keerde de conversatie zich naar Made in Soestdijk. Zij gaven als dringend advies dat ik mij publiekelijk van dit boekje zou distantiëren en openlijk zou verklaren dat ik Beatrix nooit zou afvallen. Ze waren van mening dat de koningin juist alle steun nodig had, die men bereid was haar te geven. Zij kenden iemand tegen wie de majesteit nog onlangs had gezegd: ‘Ik zou niet op deze plaats zijn, als ik niet zou denken dat dit mijn taak is bij de gratie Gods.’ Wanneer Ernst emotioneel wordt, herhaalt hij zich voortdurend. Hij benadrukte dat voor een dergelijk mea culpa moed nodig was, maar als ik dat zou doen ‘dan zegt men: die Oltmans is toch een vent!’ Hij zat me naar de mond te praten, maar ik begreep wel waar hij naar toe wilde. Ik antwoordde: ‘Ik zou zoiets alleen doen wanneer het waar is, echt waar is voor mezelf. Ik geloof niet meer in een koningshuis als bindend instituut voor de kudde. Ik zal haar zeker ondersteunen, maar als zij gezegd heeft wat jullie me vertellen, is dat onzin. Ik blijf de koningsshow verlakkerij vinden. Beatrix leent zich voor een beschamende charade.’

Van Eeghen zei verder dat nu het moment was gekomen ‘to cash in on Philips’ en er voor te zorgen dat Gerrit Jeelof me betaalde voor bewezen diensten. ‘Je hebt er recht op,’ zei hij. Ik vind dat Jeelof allang had moeten afrekenen en vroeg me eigenlijk af of hij ook bezoek van bvd-ambtenaren had gekregen. Ernst wilde ook met de melkfabriek in Tiel - waar hij een belangrijke vinger in de pap heeft - met Algerije zaken gaan doen, en dan wel via Abdelkader Chanderli, mijn vriend.

Inmiddels had generaal David Jones inderdaad Georgii Arbatov op een conferentie op Dartmouth College ontmoet. Die gesprekken waren gladjes verlopen. Arbatov ontmoette ook de nieuwe chef-staf van de vs, generaal Vessey. Ernst hield het voor mogelijk dat de raketvoorstellen van Joeri Andropov op 6 en 7 mei een direct gevolg waren van de besprekingen die Arbatov in de vs had gevoerd. Vervolgens liet hij mij een bijzonder openhartige brief aan senator Sam Nunn lezen.

Nadat ik me liet ontvallen met Hans Teengs Gerritsen te gaan

[p. 176]

lunchen, zei Van Eeghen: ‘Ga niet teveel met hem om, want dan gaat hij straks zeggen dat hij je er toe gebracht heeft je openlijk te distantiëren van je Made in Soestdijk-boekje. Dat zou niet goed voor je zijn, daar weet ik teveel van.’ Het flitste even door mijn hoofd of dit het resultaat van het gesprek van Van Eeghen met de bvd-ambtenaren was geweest, dat hij me zou adviseren me van mijn boekje te distantiëren.

‘Teengs Gerrtitsen heeft zijn Engelse vrouw aan de kant gezet en is vervolgens getrouwd met de secretaresse van Steenkamp,’ aldus Ernst.

‘Steenkamp van de kvp,’ vroeg ik.

‘Nee, van het hof,’ was het antwoord.

Erica van Eeghen zei trouwens het volkomen met Ernst eens te zijn over het afstand nemen van mijn Beatrix-boekje. Ze hadden er dikwijls over gesproken. Ze brachten me samen naar station Heemstede. Toen ik uit de auto stapte, zei Erica voor mij te zullen bidden.

22 mei 1983

Ik droomde van Beatrix.

Ik besprak ook met Van Eeghen de correspondentie van professor Hylke Tromp met Siline in Moskou en Tromps brief aan ons beiden gericht, terwijl ik in Suriname en New York²³⁴ was. Time schrijft weer eens over het beroemde dagboek van Samuel Pepys, dat door de Universiteit van Californië opnieuw is uitgebracht in elf delen voor 320 dollar. Otto Friedrich schreef: ‘The diarist was not some ignominious hypocrite: he was a high-placed hypocrite. He was a Secretary of the Royal Navy regularly took bribes, praising God for his increasing riches’. Ik heb een Pepys-uitgave in drie delen en ben er wel eens in begonnen. Niet doorheen te komen. Wie weet wat eens het lot van mijn dagboek zal zijn? De oorspronkelijke notities van Pepys bedroegen 1,3 miljoen woorden.²³⁵ Ik durf zelfs niet te ramen hoeveel woorden ik geschreven heb.

234 Zie bijlage 32.

235 Time, 23 mei 1983.

23 mei 1983

Gisteren heb ik rustig doorgewerkt aan het Bouterse-manuscript.

Lijsters reageren anders dan de andere vogels. Ze zijn schrikachtiger. Ze peuzelen hun buit niet hier op. Ze vliegen er mee weg. Trouwens alle vogels lijken nu met kruimels naar nesten te vliegen. Van tijd tot tijd verschijnt een ekster ten tonele. Die

[p. 177]

hebben we lange tijd helemaal niet meer gezien. Dan stuift alles tetterend de bomen in.

Het is altijd weer prachtig in de polders. Ik zag kieviten duikvluchten op een fazant uitvoeren, die misschien te dicht bij een nest met eieren of jongen kwam. Vannacht werd er geschoten. Op wat? De konijnen en de fazanten? Maar vanavond leek alles op de vaste plaats te zitten, ook die ene fazant die altijd rond de schapen schooiert. Ik stapte af op een afgelegen weg en raakte niet uitgekeken naar alles wat leeft, een symfonie van dierengeluiden. Dat dit nog bestaat. Ik was alleen en werd gelukkig niet gestoord.

Vanavond viel er weer een straaltje zonlicht op mams portret als meisje, dat werd genomen door grootvader Ilia Poslavsky. Dat ontroert me altijd weer.

Ik luister naar het Koningin Elisabeth pianoconcours in Brussel.

24 mei 1983

De trouwdag van onze ouders.

De prachtige pianomuziek van gisteravond moedigt me aan meer te studeren. Ik zat een uur achter de vleugel.

Time publiceert een misselijke pagina over Suriname.²³⁶ Het beroerde van zo'n reportage, is dat er iets van waar is, terwijl het meeste is gelogen. Ik ben er zojuist geweest, maar hoe kunnen lezers van Time zich op die manier een verantwoorde mening vormen?

Time heeft me overigens een brief geschreven. Daarin bevestigt het blad dat zij hadden moeten vernoemen dat Sukarno een van de oprichters van de beweging van niet-gebonden landen in Bandoeng (1955) is geweest. Ik zou wel eens willen weten hoeveel Indonesiërs bij Time voor de grondlegger van hun land zijn gaan aankloppen om hem de eer te bezorgen die hij verdient.

Charles Darwin publiceerde in 1872 The Expression of the Emotions in Man and Animals. Hij elaboreerde op het thema ‘that there are specific, fundamental emotions that find their “expression” in the overt behavior of humans and lower animals.’ William James schreef in 1884 het artikel what is an emotion? Hij bepleitt dat men niet moest letten op uiterlijke expressies van emoties ‘because they were the result of some prior emotional neural signal’. James meende ‘that our feeling of the (bodily) changes as they occur is te emotion’. Het is een onderwerp dat me al jaren bezighoudt.

236 Time, 30 mei 1983, zie bijlage 33.

[p. 178]

Jane Brody schrijft in The New York Times²³⁷ over nieuwe studies, die aantonen dat emoties vrijwel iedere menselijke ziekte beïnvloeden. Het gaat om het nieuwe terrein van onderzoek, psychoneuroimmunology. ‘Scientists have begun to decipher exactly how stress and other emotional states can influence the onset and the course of disease,’ aldus Brody. ‘It is strongly suggested that psychotherapy and behavioral techniques should be an integral part of preventive and therapeutic medicine.’ En, heel opmerkelijk, ‘Mental images might be used to help cancer patients wage a more effective immunological war against their disease.’

Er zal steeds meer worden ontdekt en aangetoond over de lichaam-geest twee-eenheid, waardoor ‘patients might be trained to suppress their own destructive immune reactions’. Dr. George Solomon, psychiater aan de Universiteit van Californië, heeft begin jaren zestig geopperd, dat er ‘a link’ bestond ‘between immunity and emotions’. Brody schrijft: ‘New findings dispute the longstanding notion of classical immunology that the immune system functions independently of the brain’.

‘Mind and body are inseparable’, aldus psychiater Solomon.

‘The brain influences all sorts of physiological processes that were once thought not to be centrally regulated.’ Het gaat dus om stressverwerking. ‘What is distressing to one person may be stimulating to another,’ aldus Brody. ‘It is how a person responds to life events, not the events themselves that influences susceptibility to disease. Studies indicate that failure to cope well with stress can impair a person's ability to fight of illness.’ Dit artikel moet naar Peter.²³⁸

Frank Heckman kwam naar Amerbos. Het was even wennen. Ik had hem enige tijd niet gezien. Hij is enorm bezig met het ontwikkelen van een bewegingsleer, blijkbaar een kunde ‘within its own right’. Ik heb hem misschien teveel belast door hem over mijn misère met Eduard te vertellen.

237 The New York Times, 24 mei 1983.

238 In 1996 heb ik, na het verwerken van deze notities, het artikel andermaal naar Peter gestuurd.

25 mei 1983

Iemand van de Japanse televisie belde, dat ze mijn medewerking willen hebben bij een film over Dewi Sukarno.

Broer Theo belde uit Neuheim. Ik vroeg hem - hij is tenslotte burger van Zuid-Afrika - wat zijn mening was over Zuid-Afrikaanse bombardementen in Mozambique. ‘Prima,’ zei hij, ‘dan weten ze daar waar ze aan toe zijn. Daarom is Menachem

[p. 179]

Begin - hij bombardeert Beiroet plat - ook mijn vriend. En natuurlijk, Ronald Reagan of Margaret Thatcher, die op de Falklandeilanden optreedt.’ Ik dacht: en diezelfde Reagan veroordeelde de Zuid-Afrikaanse bommen op Mozambique. Ik kan wel enigszins meegaan met wat Theo denkt, maar voor mij staan herinneringen aan de bombardementen uit de Tweede Wereldoorlog te vers in mijn geheugen.

Frank Heckman was fel gekant tegen het advies van de Van Eeghens om me distantiëren van het Made in Soestdijk-boekje. Trouwens, Van Eeghen vertelt nu al gebeurtenissen van slechts enkele maanden geleden heel anders dan ze in werkelijkheid waren, zoals over een handelsmissie naar Moskou. Ik corrigeer hem dan en hij blijft stil. Het is een dagelijks terugkerend verschijnsel, zoals Wibo van de Linde, die zaken na slechts een aantal weken al niet meer exact weet en gewoon verdraait. Ik ga Wibo een briefje schrijven dat we als kerels de zaak moeten uitpraten, met Voetelink als scheidsrechter erbij.

Ik liep bij Van Eeghen op kantoor binnen. Hij overhandigde me een ticket naar Londen en benadrukte: ‘Très chique. En ik betaal je lunches en verblijf in Windsor.’ Mevrouw Pannekoek kwam binnen met Engelse ponden, waarop Ernst nogal proleterig naar mij riep: ‘Wil je nog wat ponden hebben ook, ha, ha, ha!’ We dronken koffie. Hij begon warempel over Philips.

‘Je moet nu bij Gerrit Jeelof toeslaan, want als je wacht, zeggen ze straks: “dat is al zolang geleden”.’ Hij vroeg opnieuw of ik mijn Beatrix-boekje nu al publiekelijk had teruggenomen.

‘Wacht er niet te lang mee. Doe het meteen,’ was zijn advies.

‘Je vriendin mejuffrouw Boekhoudt zou je hetzelfde advies hebben gegeven.’ Dat deed ze helemaal niet trouwens.

Ik vertelde dat Radomir Bogdanov tijdens een symposium in Bonn had gezegd - volgens een bericht op de radio - dat indien het Westen meer belangstelling voor ontwapening zou tonen, de Sovjet-Unie ‘sensationele voorstellen’ zou doen. Ernst zei: ‘Zie je nu, als je in mijn buurt blijft, ben je in goed gezelschap.’ Ik lachte hierom. ‘Als je maar naar mij luistert,’ liet hij er op volgen, ‘want anders...’ en terwijl het als een vorm van dreigement klonk, maakte hij de zin niet af.

Lennox Bower mijn advocaat in de zaak tegen Time schrijft dat Pat Russell, de voormalige advocaat van George de Mohrenschildt,²³⁹ vier jaar gevangenisstraf heeft gekregen. Het is niet duidelijk waarom. ‘I miss your charming arrogance,’ aldus Lennox.

239 De beste vriend van Lee Harvey Oswald, zie Een reportage over de Kennedy-moordenaars, Bruna, 1977.

[p. 180]

Van Eeghen dringt zo aan op afstand nemen van Made in Soestdijk dat ik steeds meer denk dat het toch te maken heeft met het bezoek van de bvd op zijn kantoor.

Er zullen in juni 260.000 jongeren van school komen, die naar een baan gaan zoeken. Ga er maar aan staan.

Vladimir Horowitz schijnt op 15 mei voor het eerst in vier jaar in New York een recital te hebben gegeven, dat niet onverdeeld gunstig is ontvangen. Hij gaat nu in Japan concerten geven.

Ik belde Volodja Molchanov. Hij vertelde dat hun poedel vijf dagen eerder in zijn slaap was overleden.²⁴⁰ Het vakbondsblad Stud publiceert excerpten uit het boek van Arbatov en mij. Wat me enigszins verbaasde, was dat hij zei dat onze vriend Popov niets meer voor me kon doen bij het leggen van zakelijke contacten. Dan maar niet.

Geweldig van de brt om het hele Elisabethconcours op televisie uit te zenden. Gaspard de la nuit, waar ik liever naar luister dan de verhalen van Jan en Babette Cremer, die me vroegen te komen (hoe aardig ik ze ook vind).

Ik telefoneerde met Lex Poslavsky over het advies van Ernst van Eeghen betreffende het Beatrix-boekje. ‘Je moet je afvragen hoeveel respect je hebt voor je eigen mening,’ begon hij.

‘En vervolgens ga je bij jezelf na welke andere redenen je zou kunnen hebben om het advies van Van Eeghen wel of niet op te volgen. Er wordt dus gezegd dat Beatrix het goed doet. Jij vindt dat kennelijk niet,’ aldus Poslavsky. ‘Er is natuurlijk ook meer aan de hand dan dat Claus het alleen maar oneens zou zijn met de “job” van prins-gemaal, anders was hij niet naar Basel gezonden voor een chemische behandeling. Wat je ook eens zou kunnen doen, is met professor Nijdam gaan praten. Je zou met hem kunnen overleggen om naar Basel te schrijven en Claus duidelijk te maken dat Made in Soestdijk niet over hem ging en nog minder over haar: maar over structuren die, naar jij meent, overleefd zijn.’

Ik vind het een prima gedachte. Dat is andere koek dan het verhaal van Van Eeghen. Lex gaf me het telefoonnummer van dr. Nijdam in Nijmegen.

240 Die poedel kreeg puppies van de poedel van Galina Brezhnev.

26 mei 1983

Ik telefoneerde met de behandelende geneesheer van prins Claus, psychiater Nijdam, en sprak af hem Made in Soestdijk eerst toe te zenden. Ik vertelde Wim Klinkenberg wat ik had

[p. 181]

ondernomen. ‘Dat verzoek lijkt ook wel uit een kliniek te komen,’ zei hij.²⁴¹ Hij zegde toe vandaag nog zijn boek over Prins Bernhard naar Van Eeghen op te zullen sturen.

Joost Bloemsma van Bruna gaf vandaag ruiterlijk toen mijn Suriname-boekje niet te willen uitgeven. ‘We zijn bij Bruna op het ogenblik in een te kwetsbare positie om dit standpunt over Desi Bouterse te verspreiden.’ Ongelooflijk.

‘Dus als hij als een gek was overgekomen, dan wel?’ zei ik.

‘Nee, maar we hadden van jou een harder standpunt over de man verwacht.’

Met ‘harder’ wordt in de nieuwe journalistiek verstaan: de man die je onder vuur neemt liefst als een imbeciel voor te stellen.

Het duo Lubbers-Van den Broek pendelt langs de grenzen van Suriname om buurlanden op te stoken zo onbehulpzaam mogelijk te zijn tegenover het Bouterse-regime. Een herhaling van de diplomatie Drees, De Quay en Luns, die de wereld over reisden omdat ze gruwelijk de pest aan Sukarno hadden en iedereen opstookten Nieuw-Guinea door Nederland te behouden in plaats van over te moeten dragen aan Indonesië.

suriname vangt bot bij brazilië²⁴² meldde De Telegraaf gisteren, met hetzelfde genoegen waarbij in het verleden anti-Sukarno en anti-Indonesië koppen in die krant verschenen. Bouterse zou veel te nauwe banden met Cuba onderhouden om op werkelijke steun uit Brazilië te kunnen rekenen.

Lubbers en Van den Broek zijn ook in Caracas bij president Luis Herrera Campins gaan lobbyen tegen Suriname en Bouterse. De president zei tegen nrc Handelsblad: ‘Ik ben van mening dat niemand, gezien de huidige situatie, precies weet welke weg Suriname gaat volgen’.²⁴³ Geklets. Men neemt de moeite niet om te onderzoeken wat er in Paramaribo aan de hand is. Er is geen sprake van dat Bouterse nu of ooit de weg van Fidel Castro zal opgaan en van Suriname een quasi-Oostblokland zou maken. Robert Wormer, een felle tegenstander van Bouterse in Nederland, maakte een reis naar Suriname, en zei bij terugkomst op Schiphol overtuigd te zijn dat het regime-Bouterse bezig was ‘het volksbelang te behartigen’. Dat zegt dan de voorzitter van het zogenaamde comité Herstel Democratie in Suriname in Nederland.²⁴⁴

Premier Alibux, die met Desi Bouterse en een grote Surinaam-

241 Ik neem dit letterlijk over maar ik denk dat Wim met kliniek de psychiatrie bedoelde.

242 De Telegraaf, 25 mei 1983, door Guido van de Kreek.

243 NRC Handelsblad, 25 mei 1983.

244 Idem.

[p. 182]

se delegatie in Brasilia is, kwam op een receptie onze ambassadeur Frits Kupers tegen en benadrukte andermaal dat Suriname de betrekkingen met Nederland wenste te verbeteren. Kupers keek daar van op. Dat komt omdat men zijn huiswerk niet naar behoren doet. Brazilië gaat wel degelijk mitrailleurs, patrouilleboten, militaire trainingsvliegtuigen van het type Tucano en kleine pantserwagens van het type Urutu aan Suriname leveren.

Ik herinner me dat Van Eeghen een tijd geleden zei dat Bouterse onherroepelijk voor zijn raap zou worden geschoten. Ik antwoordde toen: ‘Ik ben geen christen, zoals jij de hele dag benadrukt, maar mij zal je zo nooit horen spreken, en zeker niet over mensen met een ander niveau van ontwikkeling en afkomst. Dat heb ik in ieder geval anders geleerd.’ Noblesse oblige.

Ik lunchte met Carel Enkelaar in Hilversum. Hij was in paniek over de uitzending van een voetbalwedstrijd vanavond, die in plaats van een vara-dramaserie moest komen. Carel was het er mee eens dat Engelsman van de vara een crook was. Hij begreep dat ik problemen had met de vara zich aan hun afspraken te laten houden. Hij vertelde iets nieuws: Engelsman is afkomstig van het fnv en mijn huidige advocaat ook (via Hans Verploeg). De eerste die we tegen kwamen in het restaurant was Joop van Zijl, die de vara gaat verlaten. Ik vroeg hem waarom. ‘Zo ga je niet met mensen om,’ was zijn antwoord. Joop Daalmeijer wandelde binnen en zei het een prestatie te vinden dat ik Desi Bouterse voor de camera had weten te brengen. ‘Dat is ons niet gelukt. We hebben het zelfs nog via Venezuela geprobeerd.’

Ik bood Carel aan in de naaste toekomst opnieuw een gesprek met Bouterse te maken, maar dan met Klaas Jan Hindriks. ‘Ja, maar dat gaat weer grote gevechten binnenshuis veroorzaken,’ aldus Carel. Ambassadeur Herrenberg had hem nog uit Washington gebeld, want ze kennen elkaar al vele jaren. ‘Als je als ambassadeur van Suriname het hoofd van de nos programmadienst wil ontmoeten,’ aldus Enkelaar, ‘dan is dat prima, maar niet als Henk en Carel zoals vroeger.’ En dit dus vanwege de moorden van december 1982. Enkelaar heeft met een aantal van de weduwen van vermoordde Surinamers gesproken en is bereid te zeggen: ‘Misschien heeft Bouterse niet zelf pikken afgesneden, maar hij is er in ieder geval verantwoordelijk voor.’ Daar ben ik het mee eens, en dat zet ik dus ook in mijn boekje. De uitnodiging naar de ussr voor Frans Kellendonk is rond. Diplomaat Lopushinsky deelt me dit in een briefje mee.

[p. 183]

Wibo stuurde me een kort briefje op tros-papier, ‘met verschuldigde hoogachting’. Hij wil niet meer over de jongste gebeurtenissen praten, zoals te verwachten was. Ik ben nu weer ‘geachte heer’ en ‘u’.

Zowel nvj-voorzitter Max de Bok als Hans Verploeg sturen negatieve antwoorden op mijn dringende verzoek het gedonder vanuit Den Haag frontaal aan te pakken. Voetelink is hier voorstander van omdat hij meent dat ik anders nooit van mijn achtervolgers bij de overheid verlost zal worden. De Bok handhaaft besluiten van vorige besturen ‘gebaseerd op relevante feiten van elk van die zaken’. De nvj wuift zelfs een ontmoeting met Voetelink weg, die bereid was mijn zaak te bepleiten. Ik ben ook niet onder de indruk van het antwoord van Verploeg.²⁴⁵

Molly Geertsema²⁴⁶ pleitte op de opiniepagina van nrc Handelsblad ervoor,²⁴⁷ dat de leden van de koninklijke familie die geen deel uit maken van het zogenaamde koninklijk huis (Beatrix en Margriet plus aanhang), zouden moeten kunnen doen en laten wat ze willen, inbegrepen zich aansluiten bij een politieke partij. Hij reageert hiermee op een eerder artikel van Jan Vis, die schreef dat alle leden van de koninklijke familie, met uitzondering van de majesteit zelf, verder hun gang zouden moeten kunnen gaan. Je vraagt je af waar deze heren zich druk over maken - of waarom dit geklets een halve pagina waard is. Koning Idris i, die achttien jaar geleden door kolonel Khadaffi werd verjaagd, is in Cairo overleden.

Ik belde Frans Kellendonk. Hij zei dat het problemen opleverde nu naar Moskou te reizen, want hij wilde in juli een nieuw boek afhebben. Ik probeerde hem ervan te overtuigen om het ijzer te smeden zolang het heet is, want een dergelijke kans op een uitnodiging komt niet iedere dag opnieuw.

245 Zie bijlage 34.

246 Willem Jacob Geertsema

247 NRC Handelsblad, 25 mei 1983.

27 mei 1983

Carel Enkelaar zei dat Made in Soestdijk in Buurse was. Hij had er opnieuw in gebladerd.

‘Vond je het grappig,’ vroeg ik.

‘Nee, dat niet,’ was alles wat hij kwijt wilde.

Op Pinksteren had hij 250 gasten. Wat wil hij daarmee laten zien?

Sinds 1902 heeft het niet zoveel geregend in de maand mei.

Ik ben op weg naar Schiphol. Soms denk ik dat de Van Ee-

[p. 184]

ghens er vanuit gaan ‘een missie’ in het leven te moeten vervullen. Waarschijnlijk gaan ze er vanuit dat ik door de Heer en in nood over Eduard op hun pad ben gebracht.

Amsterdam - Londen

De Van Eeghens zitten natuurlijk Business Class, hun gast zit ergens weggefrommeld in de staart, zonder plaats voor lange benen. Erica voelde zich hierover opgelaten en bood nota bene aan met mij van plaats te ruilen.

Ik geniet nog steeds van het boek van Miller. ‘People don't have snapshots in their heads. That is one thing we are very sure of - brains do not work that way’, aldus Jerome Fodor. Miller vraagt hoe dit in zijn werk gaat. ‘Well, there cannot be a real image - a literal spatial display - that is being somehow turned around in the brain’, aldus Fodor. ‘One thing that is very clear about brains, is that visual signals get turned into discrete digital code very early on. The brain doesn't preserve the optie properties of the visual array’. Miller antwoordt: ‘“Exactly as television camera's don't. Once the image has entered the lens, it is transformed into a stream of signals”. “Right, it is electronic code: it is not at all like a snapshot”’, aldus Fodor.

In een gesprek met George Mandler komt jaloezie aan de orde. Het heeft te maken met eigenwaarde en een correcte evaluatie van de ander. ‘Then a third person walks into the picture, and you compare that person with yourself. Presumably one is rarely jealous of somebody of whom one values as much less competent - relative to the loved object - than oneself. In other words, is one jealous of somebody who just happens to be nice to one's love partner? No. One is jealous of somebody when one thinks there is a potential relationship between those two people’.

‘I don't want to make a strict distinction between the real world and the world of the head,’ zegt Mandler, ‘because in the long run we are all talking about the world that we construct in our heads. It was Kant who taught us that the real world is essentially unknowable, that we construct it, and I think that is fundamentally true. We live in a constructed world. The distinction can be made, however, between the world of immediate experience, which depends on the current “reality”, and the world of our memories, expectations and fantasies’.

Great Windsor Park, Cumberland Lodge, kamer 9

We zijn van het vliegveld met de metro naar Kensington ge-

[p. 185]

gaan en namen daar een taxi naar Lady Amherst, een prachtige vrouw, die zojuist een nieuwe flat had betrokken. Zij was zeer rechts, pro-Thatcher en overdreven antisovjet. Erica kende haar al sinds haar jeugd, toen zij bij de Panhuys' clan logeerde. Er werd een lunch geserveerd. Ernst nam, als gewoonlijk, ongelooflijk grote happen. Op een gegeven moment belandde er zelfs een hap op de grond. Ik raakte bovendien met hem in een twistgesprek over hoe cruciaal Vietnam was geweest voor Zuidoost-Azië.

Vervolgens per taxi naar Waterloo Station om het boemeltje naar Windsor te nemen. Ik trakteerde op ijs en rekende de taxi af naar Cumberland Lodge. Het is hier erg mooi. Het gras is vers gemaaid en ruikt heerlijk. Het eerste wat ik op Windsor zag, was een fazantenechtpaar en ontelbare konijntjes.

Ik belde Peter op. Hij drukte me op het hart nooit ofte nimmer Made in Soestdijk terug te nemen: ‘Because that would mean you acknowledge guilt and yet, the book reflects your honest opinion.’ Dus hij zei feitelijk hetzelfde als Lex Poslavsky.

Geleidelijk aan arriveerden de congresgangers op Cumberland Lodge.²⁴⁸ Ernst maakte me attent op een ‘law partner’ van Walter Mondale, weer iemand anders was een ‘White House fellow’. Ik merkte zelf de nodige zonderlinge mensen op. Het avondeten was goed. Ik raakte in gesprek met een advocaat over de functie van ‘royalty’. Hij beweerde dat in Duitsland, als men maar aan de keizer had vastgehouden, Hitler nooit had kunnen opkomen. Elisabeth ii had de belofte afgelegd het koningschap te vervullen. Zij had dit bewust tot op heden plicht-

Cumberland Lodge, Windsor Castle

248 Zie bijlage 35.

[p. 186]

getrouw gedaan. Hij was tevens ervan overtuigd, dat de ziel aanwezig was voor de geboorte, en werd geschonken door God.

Erica introduceerde me bij de architect Ray Hall, een van haar vrienden. Hij noemde de driehoek van zijn leven ‘me, God and my wife’. Ik dacht na over de volgorde. Hij vervolgde: ‘I found God scientifically, like in any laboratory experiment. I deliberately searched for God and I found him after six months. He is here. He is everywhere. God broke into my life.’ Ik vertelde Ray dat ik door de Van Eeghens was uitgenodigd mee te gaan. ‘They must love you very much,’ was zijn reactie.

28 mei 1983

The chickens came home to roost: The Times berichtte vanmorgen dat Gerd Heidemann van Stern is gearresteerd, verdacht van fraude vanwege het publiceren van het zogenaamde dagboek van Hitler.

Peter Schumacher spiegelt in nrc Handselblad de lezers voor alsof Desi Bouterse ‘een bekeringscampagne’ in Nederland zou zijn begonnen om tegenstanders naar zich toe over te halen. Bovendien zou hij afgezanten naar Nederland sturen om tweedracht bij tegenstanders te zaaien, dit alles met het uiteindelijke doel de opgeschorte ontwikkelingshulp van Nederland uiteindelijk binnen te halen.²⁴⁹ Schumacher is een brave borst. Hij woont in de buurt van Artis, maar van wat Bouterse motiveert of beweegt weet en begrijpt hij niets. Intussen staat zijn kletsverhaal wel in nrc Handelsblad en beinvloedt zo de vorming van de publieke opinie in Nederland ten aanzien van Bouterse en Suriname. Voor mij is opinievorming over wat daar gebeurt iets anders en maar op één manier te bewerkstelligen: naar Paramaribo reizen en met Bouterse praten. Dat is wat ik doe. De ‘vrije’ pers in het vaderland opereert blijkbaar anders.

Ik lees over paniek in San Francisco vanwege 236 aids-patiënten. In Washington is bekend gemaakt dat het zoeken naar een afdoend geneesmiddel tegen aids ‘the number one priority of the United States Public Health Service’ is geworden.²⁵⁰ Sinds juni 1981 zijn er 1.450 gevallen van aids vastgesteld, 558 zijn overleden. Tot dusverre komt 71% van de aids-infectie voor bij homoseksuele en biseksuele mannen.

Vanmorgen was er een toespraak van de Speaker of the House of Commons, gevolgd door een religieuze notabele. Ik ben

249 NRC Handelsblad, 26 mei 1983.

250 The New York Times, 25 mei 1983, door Robert Pear.

[p. 187]

kennelijk in een soort broederschap van mensen beland, die dezelfde ervaringen als een zekere David Hall hebben gehad. Ze komen hier om lotgenoten te ontmoeten met soortgelijke ondervindingen, om elkaar dus de nodige eenzijdige en verkeerde opvattingen aan te praten en daarna gaat iedereen weer ‘versterkt’ naar huis.

Ernst vond een toespraak van een zekere meneer Goodenough briljant. Ik antwoordde dat de man absoluut geen idee had waar hij over sprak.²⁵¹ Ernst reageerde hier niet op en bleef stil. We raakten later opnieuw in de clinch, toen we spraken over Centraal-Amerika. Deze keer hield ik me maar zoveel mogelijk in, want zijn inzichten zijn zo rechts. Hij is bovendien totaal overtuigd gelijk te hebben. Hij mixt zijn betogen daarnaast met redelijk doordachte benaderingen. In de grond van de zaak is hij het eens met de cia-benadering over dat gedeelte van de wereld, en dat Washington zich niet nog meer Cuba's kan permitteren. Toen ik opperde dat Mexico vroeg of laat de kant op zou gaan die Ernst net niet wenst, gaf hij aan dat Washington dan gerechtvaardigd kon ingrijpen, of via de cia of direct militair. Dit zou dan gerechtvaardigd zijn om een einde te maken aan een mogelijk linkse Mexicaanse regering. Ik denk dat hoe je het ook wendt of keert, willen we met miljarden schepsels overleven op deze planeet, dan staat in de sterren geschreven dat de toekomst naar links en niet naar rechts zal moeten afbuigen.

Erica gaf me gisteravond een Bijbel waar zij in schreef:

251 Prof. John Goodenough stond aan het hoofd van een laboratorium van Oxford University waar hij de basis legde voor de Li-ion oplaadbare baterijen zoals ze tegenwoordig onder meer in mobiele telefoons worden gebruikt. Goodenough zat net als Oltmans op Yale, waar hij lid was van Skull and Bones (red.).

[p. 188]

28 mei 1983

Erica vroeg me vanmorgen of ik al in het boek der boeken gelezen had. Ik moest wel tegen haar zeggen: ‘Nee.’

Ik nam vanmorgen in de zaal een boekplaats om de aanwezigen tijdens de Bijbellezing goed in me te kunnen opnemen; vrijwel allemaal oudere mensen aan het einde van hun levens-parcours. Ik vroeg me af wat er in hun breinen zou kunnen omgaan ten aanzien van het met open ogen waar te nemen naderende einde.

‘Nobody comes to the Father but by me,’ hoor ik met nadruk verklaren, als zou Jezus dit gezegd hebben.

Later vroeg ik de heer Goodenough wat hij eigenlijk onder vrijheid verstond, omdat hij op dit begrip herhaaldelijk terugkwam. Hij bleef vaag en antwoordde in de richting van ‘vrijheid van tirannie’. Ik kwam erop terug. ‘Ik als een christen,’ begon hij en zwamde verder. Daarop werd ik gerichter: ‘Wanneer en op welke leeftijd maakte u deze keuze in religie?’ Ik geloof dat hij het levensjaar veertien noemde. Juist wilde ik zeggen: ‘U nam dit besluit aan de hand van de christelijke hersenspoeling die u sinds kind was toebedeeld,’ toen een Fransman opmerkte dat Goodenough kennelijk het verhaal van Jonas in gedachten had. Daarop vroeg de Fransman mij: ‘May I ask you about Jonas?’ Ik biechtte op geen flauw benul van het verhaal te hebben: ‘Tell me.’

‘Over a cup of coffee,’ was het antwoord.

Ik zat dus in groep ii in de bibliotheek, waar aan het einde van de discussie werd gevraagd een reactie te geven. Ik nam het woord en zei me af te vragen of de tijd niet was gekomen ‘to teach thinking. All I have heard this morning were lots of conflicting concepts and confusing ideas and theories. Why not teach intelligence, how to think intelligently.’ Ik wilde niet zeggen alleen maar Moeder-de-Gansverhalen te hebben gehoord, omdat ‘men’ er kennelijk heilig in geloofde. Ze spreken voortdurend over christelijke moraal en ethiek, alsof dat het enige is in de wereld wat bestaat en dus telt. Wat denken en doen de zoveel miljard andersdenkenden in deze wereld? Die schijnen verder niet te bestaan.

Een oudere vakbondsleider, met een opgezwollen gezicht, bleef maar herhalen dat we de jeugd dienden op te leiden om de liefde van God aan de mensen over te dragen. Hij hamerde erop hoeveel nieuwsbrieven hij over dit onderwerp deed circuleren. In een poging het ontembare illusionaire enthousiasme enigermate te temperen, vroeg ik hem hoe hij dacht dit doel te bereiken. Geen antwoord.

[p. 189]

Ernst mengde zich ook in de discussies. Hij zei bijvoorbeeld dat Willem van Oranje zich altijd afvroeg: ‘Why does my opponent do that?’ Hij beantwoordde die vraag dan zelf, omdat hij zich van te voren van de argumentatie van zijn tegenstander had vergewist. Hij kwam mij ook vertellen dat zijn vrienden geschokt waren geweest dat ik het verhaal van Jonas niet kende. ‘Het belangrijkste van dat verhaal is wat er nadien gebeurde,’ aldus Van Eeghen.

Het mag dan een beschamende omissie zijn dat ik me geen moer herinner van dat verhaal, maar toen ik tegen Van Eeghen zei dat het er om ging hoe een brein wordt gecodeerd sinds de prille jeugd, antwoordde hij: ‘Ach, Willem, de mind is veel te moeilijk. Een hond is erg slim, hij kan aan van alles snuffelen, maar hij kan niet tot drie tellen.’

Ernst draait er zijn hand niet voor om publiekelijk te verklaren: ‘We have to be humble. We have to love God. It is the love of God that counts - and then, perhaps, comes the Self.’ Hij hield zich opmerkelijk genoeg buiten een discussie over nucleaire wapens.

Ik las een artikel van Sandra McElwaine in The New York Times over het zogenaamde ‘Freud Hilton’ in Washington dc, een gebouw aan 3000 Connecticut Avenue waarin zeker vijftig psychiaters, psychologen en klinisch maatschappelijk werkers hun kantoren hebben. De hoofdstad van de vs telt 1.200 psychiaters die ‘the powerful and famous’ psychisch bijstaan in de vroege uren van de dag voor zij naar hun (overheids)kantoren gaan.

‘In a high-powered city of super-achievers,’ aldus McElwaine, ‘many of whose carreers depend on an untarnished public image, a climate of fear surrounds any form of psychiatric treatment. Politicians are afraid to admit they have psychological problems because the knowledge might shatter the confidence of the voters back home. Most vulnerable, perhaps, are intelligence operatives, whose secretive jobs enforce an isolation that often robs them of the ability to trust anyone, even members of their family.’ Behandelingen in het ‘Freud Hilton’ beginnen al om 06.00 uur in de vroege ochtend, wanneer beleidsmakers hun therapeuten komen raadplegen, zoveel mogelijk onopgemerkt voor pers en publiek.

29 mei 1983

Erica vertelde dat ik tijdens discussies over de eindrapporten van de verschillende groepen in slaap was gevallen. Het is waar: ik had de grootste moeite wakker te blijven.

[p. 190]

Ernst zei dat de mens ‘een voorportaal van de hemel’ was. ‘Wanneer je denkt dat je het zelf bent,’ vervolgde hij, ‘dan is het uit met de pret. Wanneer je in mensen gelooft, ben je nergens. Alle mensen hebben hun positieve en negatieve kanten.’ Ik vroeg hem: ‘Geloof je in Erica?’

‘Nee, niet in die zin. Ik geloof in Erica omdat zij bezield is van het evangelie. Daar ligt de weg.’ Het waren woorden die me aan mijn vriend Martin Portier²⁵² deden denken. Hoe dikwijls probeerde hij me van een soortgelijke visie te overtuigen?

252 Zie Memoires 1953-1925 en later.

Royal Chapel, Windsor Castle

Het is een charmant gebouwtje. We worden verwelkomd door een zwaar gedecoreerde priester.

Vanmorgen sprak Erica de hele groep toe, eigenlijk in opdracht van Ernst. Zij deed dit op erg natuurlijke en gemakkelijke wijze. Zij zitten nu beiden achter mij, ook al ben ik zo dicht mogelijk bij de uitgang gaan zitten om weg te kunnen sluipen als de dienst me teveel wordt.

Na haar toespraak fluisterde Erica tegen mij: ‘Jij weet voor wie ik dat allemaal heb gezegd.’ Ik vermoedde het al, want ik ben er volkomen van overtuigd dat zij precies begrijpt dat ik de crisis met Eduard nog allerminst te boven ben, ook al zijn de scherpe kantjes er een beetje af. Ik ben echter vastbesloten om me niet op een gegeven moment, als gevolg van vooral haar lievigheid, verplicht te gaan voelen tegemoet te komen aan de kruistocht van de Van Eeghens, om mij van hun geloofsbelijdenissen te overtuigen om zo mijn ziel te redden. Ik zal nooit tot hun vorm van geloven toetreden wanneer ik niet waarachtig en oprecht hetzelfde zou aannemen als de ultieme waarheid.

De dienst begon met een uitgebreid gebed voor het welzijn van Elisabeth ii en de koninklijke familie. Rechts van het altaar was een groot gordijn en men vertelde dat indien leden van het Huis van Windsor de dienst bijwoonden, zij onzichtbaar voor de overige kerkgangers achter dat gordijn zaten.

Bij het uitgaan van de dienst was ik als eerste buiten. Tot mijn verbazing kwamen de koningin-moeder Elisabeth, prins Charles en Lady Di aanwandelen. Zij hadden het gebouwtje als eerste verlaten. Di is groot, groter dan Charles. Zij droeg een felrode jurk, niet om over naar huis te schrijven. De koningin-moeder vroeg of we op de conferentie op Cumberland Lodge verbleven. Zij was in het groen. Charles en Di bleven op een

[p. 191]

kleine afstand achter haar staan. Daarop vroeg zij aan mij hoe de maaltijden voor de gasten waren uitgevallen. Ik antwoordde: ‘Uitstekend,’ waarop zij met in de ene hand een Bijbeltje en een handschoen, met de andere hand ‘Bravo’ (met een klapje) uitriep. Wallace Haines, die hen blijkbaar kende, stelde een Britse professor en mij formeel voor. Ik dacht: zo kom je nog eens iemand tegen. Intussen was prins Charles naar een enorme boom weggewandeld en bekeek de schors nauwkeurig. Vervolgens vertrokken ze met zijn drieën naar de woning waar de koningin-moeder verblijft als zij op Windsor is.

30 mei 1983

Londen, YMCA

Ik was gisteren om 16:00 uur al hier, en Peter kwam meteen naar me toe. Ik had kaas, waar hij zo van houdt, ketjap en sambal meegebracht. Hij was voor zijn huidige optreden heel kort geknipt. Ik liet hem zien zojuist in het speciale carnet aan Eduard geschreven te hebben. ‘He will never experience such genuine devotion again,’ zei Peter. Dat is misschien waar. Ik plukte in Windsor een vergeet-mij-nietje en plakte deze in Eduards boekje.

Ik vertelde Peter wat Dirk Keijer en Ernst van Eeghen me toevertrouwden ten aanzien van de activiteiten van de bvd in mijn leven. Hij riep behoorlijk verontwaardigd uit: ‘What they are doing to you is a form of assassination.’ Dat besef ik al heel lang.

The Times wijdt een artikel aan vijf boeken die zijn verschenen over Stendhal, een van mijn favorieten. Van hem krijg ik nooit genoeg. Hij werd tweehonderd jaar geleden als Marie-Henri Beyle geboren. ‘Unsuccessful in his lifetime, Stendhal consoled himself by saying that a book was like a lottery ticket: his time would come - in 1880, or perhaps in 1935.’

Stendhal
Oeuvres intimes: Tome 2
Edited by V. del Litto
1717pp. Paris: Gallimard. 260fr.
2 0701 0945 3
De l'Amour
Edited by V. del Litto
564pp. Paris: Gallimard.
Stendhal e Milano
Atti del 14^o Congresso Internazionale Stendhaliano
Two volumes, 499pp. and 969pp.
Florence: Leo S. Olschki
Kurt Ringger
L'Ame et la page
Trois essais sur Stendhal
112pp. Aran: Editions du Grand
Chêne. Swfr 20.
Michel Guérin
La politique de Stendhal
261pp. Paris: Presses Universitaires de France. 75fr.
2 13 037378 X

[p. 192]

Hij sprak over ‘la manie écrivante’. Ik kan er van meespreken. Zoals mevrouw Van Lennep bij het zien van de muur van dagboeken op Amerbos opmerkte, of het misschien ‘een ziekte’ was. Schrijven werd voor Stendhal ‘a way of becoming his own private theatre. The actor, yearning to be in control of his own scenario. But it also allows him to play out a masquerade which converts self-affirmation into the greater delights of self-effacement.’ Hij stierf op toen hij 59 was op een trottoir in Parijs. Hoe is het mogelijk?²⁵³

Charles Rycroft schrijft over Analysis and the Autobiographer.²⁵⁴ Dat is eigenlijk wat ik met dit dagboek doe: het schrijven van mijn eigen geschiedenis, het verhaal van mijn leven door mezelf geschreven.

Rycroft is van mening dat de autobiograaf ‘cannot be just a camera of his own past, but must (cannot but) select his memories in the light of his present conception of himself’. Dit is anders voor degene die een dagboek bewerkt, dat zestig jaar dagelijks minutieus werd bijgehouden. Rycroft meent dat autobiografen ‘not self-discovery or self-revelation but rather self-assertation’ nastreven. De autobiograaf is van mening dat hij verdient om met zijn verhaal de geschiedenis in te gaan. Ok, maar de dagboekschrijver die veertig jaar of langer als journalist heeft gefungeerd, heeft aanzienlijk meer te vertelen dan zuiver en puur zijn eigen verhaal.

‘All autobiographies are of necessity incomplete accounts of their subject's life. The fantasy of being one's own Recording angel, who has known and understood and perhaps forgiven everything, is unrealizable,’ aldus Rycroft, die van huis uit psychotherapeut is. Dat is een open deur, terug te voeren op Freuds constatering, in een variant op Kant, dat niemand in de werkelijke wereld leeft. ‘We leven in een wereld samengeflanst uit een collage van stukjes en beetjes, zoals we deze vroeger meestal zagen en die onze percepties zijn blijven kleuren,’ volgens Freud. Toch denk ik met enige stelligheid dat ik mijn werkelijke parcours in de wereld via mijn dagboek aanzienlijk dichter benader, dan zij die op vage herinneringen of het notoir vervalsende geheugen moeten afgaan.

De historicus Renan (1823-1892) publiceerde op middelbare leeftijd Souvenirs d'enfance et de jeunesse. Hij schreef (geciteerd door Rycroft): ‘To suppose that the trivial details of one's own life are worth recording is to give proof of the pettiest vanity. One writes such things in order to communicate to others the

253 The Times Literary Supplement, 27 mei 1983, door Victor Brombert.

254 The Times Literary Supplement, 27 mei 1983.

[p. 193]

theory of the universe one bears within oneself. The man who has time to keep a private diary has never understood the immensity of the universe.’

Naast een ‘buiten universum’ van hemellichamen en melkwegstelsels, is er ook een ‘binnen universum’ van ‘axons, dendrites, neuronal pathways and billions of chemical and electric events that occur within our heads’.²⁵⁵ Renan kon niet weten dat honderd jaar later een explosie van cognitieve psychologie zou plaatshebben waarbij een aantal disciplines zou worden samengevoegd, waaronder computerwetenschappen, linguïstiek, logica, antropologie, neurologie, takken van chemie en pedagogiek. Het gezegde luidt: ‘The mind is the quintessence of our humanity.’ Ik denk dat het ‘binnen universum’ en de kennis over het functioneren ervan minstens zo belangrijk, zo niet belangrijker is, dan het ‘buiten universum’. Wat geeft het ontstaan, de vorming en de ontwikkeling van een brein duidelijker aan dan juist een dagboek?

Thuis las ik in Elseviers dat de vertegenwoordiger van de Liga van Surinaamse Patriotten, Ludwig van Mulier, tegen René de Bok heeft gezegd dat de vpro ‘op een zachte rode loper’ in Suriname was ingehaald. ‘Maar het moest natuurlijk weer een

255 Morton Hunt, The Universe Within, Simon & Schuster, New York, 1982.

[p. 194]

satire worden. We hebben ons lesje nu wel geleerd met de Nederlandse pers. De merkwaardige journalist Willem Oltmans verschafte zich ook toegang via geheimzinnige relaties.’ De hemel mag weten wat er ‘geheimzinnig’ is om via de Surinaamse ambassadeur in Den Haag, Henk Herrenberg, in Suriname te gaan werken.

Mulier vervolgde dat zijn partij, de lsp, besefte ‘dat Oltmans' “diepere” motieven van financiële aard zijn. Zoals een kameel water vindt in de woestijn, zo zoekt en vindt Oltmans geld.’²⁵⁶ Wat ik heb gevraagd en gekregen was de vergoeding voor de te maken vliegreizen, plus een compensatie voor extra wachttijd omdat Bouterse terugkwam op eerdere toezeggingen. Die hielden voor hem dan wel verband met de politiek gewijzigde situatie, maar daar heb ik tenslotte niets mee te maken.

256 Elseviers, 28 mei 1983.

31 mei 1983

Ik zat prettig piano te studeren toen Peter (Atit) Kampschuur plots voor mijn deur stond. Ik begreep dat ik dit onverwachte bezoek te danken had aan het feit dat hij naar de bijeenkomst in Rotterdam met José Delgado wilde. Maar ik zei nee. Ik heb genoeg van zijn kritiek op het Forum Humanum en wat we proberen van de grond te krijgen en waar hij zich in een vroeg stadium aan onttrok. Laat hem maar wegblijven.

Ambassadeur Herrenberg wil een gevecht met Het Parool aangaan. Ik vroeg Voetelink of hij de zaak op zich wilde nemen. Hij introduceerde me echter bij een andere advocaat omdat hij geen arbiter wil zijn tussen twee cliënten. Om 12:00 uur ben ik met Henk Herrenberg op bezoek gegaan bij advocaat Boukema, door Voetelink gerecommandeerd. De ambassadeur kwam in een, ik denk kogelvrije, bmw. Er stonden twee rechercheurs bij de deur. Hij schijnt voortdurend bedreigingen te krijgen. ‘Je begrijpt,’ zei hij tegen mij, ‘hoe de bevelhebber gaat reageren als mij wat zou overkomen in dit land.’ Later reed ik met hem terug naar de ambassade in Den Haag. Er werd pijlsnel gereden door de beide auto's. Voor de ambassade moesten we eerst blijven zitten. Ik begreep niet waarom. ‘Ze gaan checken of er geen geweren op ons zijn gericht,’ aldus Henk Herrenberg. Hij was van mening dat ik niet op Elseviers moest reageren. ‘Je hebt belangrijker dingen te doen.’ Dat Desi Bouterse achteraf geen echt interview aan de vpro gaf, was niet een kwestie die de vpro of mij betrof, maar het had te maken met de Haagse reactie op de Surinaamse regeringsverklaring.

[p. 195]

Hij zei dat Boukema 10.000 gulden voorschot had gevraagd. Het gaat erom een rectificatie in Het Parool te krijgen over een valse beschuldiging, ik geloof van drugshandel. Het interesseert me verder niet. Herrenberg had het manuscript gelezen. Het was volgens hem publicabel. Ik heb na een telefoongesprek van drie kwartier met Jan Mets besloten het Bouterse-boekje bij hem uit te geven. Ernst van Eeghen belde vanuit Washington een militair rapport ontvangen te hebben van drie pagina's waarin de ontmoeting met Georgii Arbatov in Colorado onlangs werd weergegeven. ‘Heel optimistisch,’ herhaalde hij enkele malen.

Bij deze eerste echt zomerse dag ben ik heel ver de polders in gefietst.

1 juni 1983

Boukema wilde Herrenberg verdedigen maar benadrukte dat dit niet betekende dat hij het eens was met de regering-Bouterse. Ik dacht: man wat weet je ervan? Iedereen denkt dat als men maar naar het journaal kijkt of een krant leest, men op de hoogte is van wat er in Paramaribo speelt, of waar dan ook.

Ik had in de tram in Den Haag op weg naar de Surinaamse ambassade weer eens haast tranen in mijn ogen, omdat ik sterk aan Eduard dacht. Ik schreef meteen in zijn carnet. Ik viel slaap, zowel in de tram als in de trein. Ik ben nog moe van de lange vliegreizen.

Herrenberg ontving me met: ‘Okay, vijf minuten.’ Dat is ook wel eens anders geweest. Ik arriveerde met lood in mijn schoenen, want ik haat het tot in het extreme om over geld te moeten gaan praten, wat teruggaat naar de ongezonde geldsituaties uit mijn jeugd. Ik vatte in een brief aan de ambassadeur samen waarom het uitstel van Suriname me financiële problemen oplevert. Ik overhandigde de brief. ‘Je wilde ook nog wat persoonlijks vragen,’ aldus de ambassadeur. Ik had toen het erop aankwam niet het hart hem om extra financiële compensatie te vragen voor het uitstel en beperkte me dus tot de directe schade van vliegtickets en extra reizen. ‘We maken dit project af,’ aldus de ambassadeur, ‘en verder gaat Suriname dicht voor Nederland met het geklets van Lubbers. Heb je gehoord op abc-televisie hoe Reagan al in december van plan was Suriname binnen te vallen?’ De cia zou het plan afgekeurd hebben, waarschijnlijk omdat Desi Bouterse ‘een vondst’ van de Nederlandse inlichtingendiensten is geweest. ‘We gaan jouw boekje alleen actualiseren door aanvullende informatie te verstrekken. Dat is alles.’

[p. 196]

Trein Den Haag - Amsterdam

Eigenlijk denk ik dat ik me zo lullig voel door alle onzekere financiële toestanden, waaronder die rond Suriname. Wanneer komt dit manuscript nu af?

Het onweert. Ik vraag me af waar moeder eend met haar tien jongen nu is, die ik aan de rand van het water zag.

2 juni 1983

De dag begon met meneer Munting, de pianostemmer van de firma Bender. Een Franse jongen van 20 jaar heeft het Koningin Elisabeth Concours in Brussel gewonnen.

Ik bezocht Ernst, die nogal opgewonden was. Hij wilde minister De Ruiter van Defensie en Georgii Arbatov samenbrengen. Ik zei te betwijfelen of Arbatov in die ontmoeting geïnteresseerd zou zijn. Hier werd hij woedend over. De Ruiter diende uiteindelijk te besluiten of er kruisraketten in Nederland zouden worden geplaatst, dus ik dacht niet behoorlijk na. Arbatov zou in de vs met nieuwe zelfverzekerdheid hebben gesproken. Nogal wiedes, want hij staat dicht bij Joeri Andropov. Van Eeghen zei: ‘Ik ben belangrijk voor Arbatov vanwege mijn contacten in Washington.’

Ik dacht: je bent echt niet goed wijs. Ik bracht zo omzichtig mogelijk naar voren: ‘Arbatov kan wie hij maar wil in Amerika ontmoeten, daar heeft hij noch jou noch mij voor nodig.’ Ernst is na zo'n opmerking openlijk geïrriteerd.

Over Philips zei hij: ‘Als Gerrit Jeelof jou die 50.000 gulden niet geeft, schrijf ik hem een brief met wat ik ervan denk, want dat zou schofterig zijn, maar ik ben overtuigd dat je het geld krijgt.’ De pot Van Eeghen die de ketel Jeelof verwijt.

Ernst heeft prins Bernhard om een onderhoud gevraagd, want er dreigt een miljoenenschandaal betreffende de Nederlandse Veteranenorganisatie. Ted Vernède had echter geantwoord, dat Zijne Koninklijke Hoogheid geen tijd voor Van Eeghen had. ‘Mijn relatie met Bernhard is moeilijk op het ogenblik,’ zei hij. ‘Ik sta bovendien zelf buiten deze problemen.’ Ik adviseerde hem de tekst van het voorgenomen onderhoud in een brief aan Bernhard samen te vatten.

Tenslotte begon hij ook weer te zaniken over Made in Soestdijk. Hij citeerde Erica en waarschuwde: ‘Willem het gaat om je innerlijke integriteit. Er is toch niets verkeerd aan om je mening te wijzigen? Hoe vaak heb ik zelf niet een mening moeten herzien?’ Ik pieker er niet over mijn boekje terug te nemen.

Hij las het boek over Bernhard van Klinkenberg dat hij ‘knap tendentieus’ vond geschreven.

[p. 197]

‘Wil je hem eens ontmoeten,’ vroeg ik.

‘Nee, nooit.’ Hij vond het gemeen om iemand een jeugdvriend van Bernhard te noemen en vervolgens het leven en de fouten van die man op te sommen. Dat is ook zo.

Het Algemeen Dagblad had een sensationele kop: aanval op bouterse.

De Surinaamse junta ruziet over contact met Brazilië. Sital, Mijnals en Joeman zouden het oneens zijn met Desi Bouterse en premier Errol Alibux. De drie willen niet dat met een ‘rechts’ regime in Brazilië zoete broodjes worden gebakken. Volgens het ad houden geruchten aan dat een linkse coup tegen Bouterse in de maak is. Allemaal geklets. Zij die op keet tussen de militairen hopen, geloven een dergelijk bericht meteen.

Joeri Andropov heeft de 91-jarige Amerikaanse oud-ambassadeur in Moskou, W. Averell Harriman, ontvangen en gezegd dat het Kremlin ‘oprecht’ naar betere betrekkingen met Washington streeft. Andropov drong aan op het beëindigen van ‘a policy aimed at gaining military superiority over the Soviet Union’.²⁵⁷

In dit verband schreef Rob Meines een opmerkelijk overzicht over hoe Ronald Reagan krachtige druk op West-Europa uitoefent om zijn ‘economische oorlog tegen de Sovjet-Unie’ te ondersteunen.²⁵⁸ Met hun economische macht proberen Amerikanen de sovjets steeds meer op de knieën te krijgen. ‘De tactiek,’ schreef Meines, ‘is afkomstig uit het Pentagon, waar de haviken rondom minister Caspar Weinberger een middel zochten om een antwoord te hebben op de alternatieve vorm van oorlog, die vanuit Moskou wordt gedirigeerd: terrorisme.²⁵⁹ Aan Reagan werden rapporten voorgelegd waaruit bleek dat de Sovjeteconomie er zo slecht voorstond, dat de tijd nu rijp was de communistische reus op de knieën te dwingen.’ Meines droeg ook talrijke gegevens aan over de rol van cocom dat in Parijs zetelt. Hij lichtte nader toe welke methoden worden gevolgd bij de pogingen de Sovjeteconomie om zeep te helpen. De regering-Reagan zet alles op alles om het Kremlin de das om te doen, maar dat zal niet lukken.

Seymour Hersh van The New York Times noemt Henry Kissinger in een nieuw boek, The Price of Power: Kissinger in the Nixon White House, precies de ‘double-dealer’ waar ook ik hem altijd voor heb aangezien. Wat me echter opvalt, is dat Hersh schrijft

257 The New York Times, 2 juni 1983, door John Burns.

258 NRC Handelsblad, 25 mei 1983.

259 Onzin, Washington is nummer een in terrorisme.

[p. 198]

dat er nog altijd geen ‘first-hand proof is’ dat Washington verantwoordelijk is geweest voor de coup tegen prins Norodom Sihanouk in Cambodja, met alle gevolgen van dien voor het Cambodjaanse volk. Een inlichtingenofficier van de marine, Samuel Thorton, zou contact hebben gemaakt over een mogelijke staatsgreep met maarschalk Lon Nol, die de uiteindelijke staatsgreep in Phnom Penh zou helpen uitvoeren. De codenaam was ‘Sunshine Park’.²⁶⁰ Naar mijn mening toont Sihanouks eigen verslag, My War with the cia²⁶¹ glashard aan wat er in 1970 is gebeurd.

Als ik geld had, ging ik onherroepelijk naar de vergadering van de International Psychohistorical Association in New York van 8 tot 10 juni 1983. Lloyd deMause zond me de informatie. Zijn boek over Ronald Reagan vordert.

Uitgever MacMillan probeert een graantje mee te pikken van de Amerikaanse uitgave van het boek dat professor Arbatov en ik bij Dodd, Mead Company uitbrachten. Dat redden ze niet.²⁶² Er komt een feest voor Jan van Wieringen, waar ik helaas niet naar toe kan. Bovendien heb ik nooit zin om tussen een kudde te gaan zitten die me met de nek aankijkt, ook al is Jan zelf een vriend.

Ik ben benieuwd naar het Forum Humanum dat 9 en 10 juni a.s. in Museum Boijmans Van Beuningen bijeenkomt.

Maurice Bishop, de leider van Grenada, is naar Washington gegaan in een poging meer begrip voor zijn positie te kweken. Dat is wat ook Fidel Castro als eerste na zijn overwinning in 1959 heeft gedaan. Hij ving bot en dat zal Bishop 25 jaar later ook gebeuren. Men leert niet van de historie.

Het was heerlijk in de polders. Zou Eduard zich langzamerhand schuldig voelen?

260 The New York Times, 1 juni 1983, door Bernard Gwertzman.

261 Norodom Sihanouk, My War with the CIA, Penguin Books, Allan Lane, 1973

262 Zie bijlage 36.

3 juni 1983

Ik kon niet slapen. Ik lag wakker over Eduard, de nvj en de vara-zaak, rechtsmaatregelen tegen van Niftrik of Meerbach? Wat? Ik zal Wim Klinkenberg raadplegen.

Ik stond om 05:15 uur op en ging de polders in. De eend met een dozijn jongen is er nog. Het was prachtig buiten. Veel fazanten. Ik hoor al dagenlang een koekoek.

Henry Kissinger schijnt te hebben verklaard - en het is door de ncrv uitgezonden - dat het moreel en ethisch verantwoord zou zijn dat de vs ‘voor de vrijheid’ - welke vrijheid - militair

[p. 199]

zou ingrijpen in Suriname. Alsof er geen Handvest van de vn bestaat, laat staan een Veiligheidsraad. Ik belde al om 06:45 uur Henk Herrenberg thuis op om te zeggen dat het me dringend noodzakelijk leek dat Suriname de Veiligheidsraad bijeen zou roepen om deze Amerikaanse agressie te helpen voorkomen. Desi Bouterse zou de zaak van Suriname persoonlijk in New York moeten gaan bepleiten. Hij zei het een geweldige suggestie te vinden en zou een en ander in het vliegtuig naar Suriname nader uitwerken.

Ik stuurde Bouterse het volgende telegram:

Eindelijk, na er meer dan een half jaar om te hebben gevraagd, zond Hans Verploeg via een secretaresse - hij is te laf het rechtstreeks te doen - de formulieren voor een visum voor Djakarta. Ik heb ze aangetekend aan de ambassade verzonden.

4 juni 1983

Professor Nijdam, de behandelend psychiater van prins Claus, schrijft zich niet de juiste gesprekspartner te beschouwen, wat begrijpelijk is. Je hebt niet alle dagen de echtgenoot van de majesteit op de divan. Ik antwoordde dat het misschien een gedachte was om mijn vragen via Lex Poslavsky naar hem te sturen, maar daar zal hij evenmin op in gaan.

Roelof Kiers antwoordde dat de zaak maar door Emile Fallaux moest worden afgewikkeld. En Fallaux schreef glashard dat ik een exclusief interview met Bouterse had toegezegd, maar dat dit niet was gemaakt behalve dan wat beelden en prietpraat op de plantage Victoria. De 5.000 gulden zouden dan ook niet worden uitbetaald. Hoe dit af te wikkelen? Ik wil af en toe na een halve reis om de wereld ook nog wel eens wat verdienen. Emile, die ik vrij lang ken, schrijft dan ‘Geachte’. Hollanders!²⁶³

De brief van De Bok van de nvj²⁶⁴ doet me afvragen of de voorzitter wel naar waarheid en volledig is geïnformeerd. Hij heeft wel gelijk, Verploeg ook, dat ik absoluut nonchalant en zeer onvolledige overeenkomsten aanga, niet alleen met de

263 Zie bijlage 37.

264 Zie bijlage 38.

[p. 200]

Jeelofs en Van Eeghens - al heb ik geprobeerd mijn leven te beteren en helemaal in de mediasector.

5 juni 1983

Ik ben begonnen aan een artikel over Suriname voor de Podiumpagina van de Volkskrant.

Ik ben naar de zogenaamde film over Sukarno gegaan, The Year of Living Dangerously. Complete onzin, precies zoals ik had verwacht. De weergave van Sukarno is van a tot z belabberd. Het verhaal heeft helemaal niets te maken met wat er ten tijde van het verraad van Suharto, daarvoor of daarna, in Djakarta speelde. Als Bung Karno eens wist hoe goedkoop, verdraaid en leugenachtig hij nu, na zijn dood, wordt uitgebeeld. Walgelijk. En niemand in Indonesië die weet hoe schandalig dit allemaal is, kan en durft zijn mond open te doen onder de Suharto-dictatuur. Suharto wil niets liever dan zijn voorganger als een loslopende idioot voorstellen om er zelf beter van te worden. Dat denkt Suharto nu tenminste.

Time publiceert een verhaal getiteld stress.²⁶⁵ Twee derde van alle bezoeken aan Amerikaanse huisartsen zijn gerelateerd aan stress. Dat kan alleen maar erger worden. De kosten bedragen 750 dollar per Amerikaanse werknemer. Stress wordt nu in verband gebracht met hartproblemen, kanker, longaandoeningen, verwondingen door ongelukken, leveraandoeningen en zelfmoord. ‘Our mode of life itself, the way we live, is emerging as today's principal cause of illness,’ aldus een specialist van de University of Louisville.

Time spreekt over een stressepidemie. Hierdoor zijn nieuwe terreinen als ‘behavioral medicine’ op komen zetten. Een psychiater, George Serban van New York University deed onderzoek bij meer dan duizend personen en concludeerde dat de voornaamste oorzaak van stress ‘changes in society's attitudes toward sex’ zou zijn ‘including sexual permissiveness’.

Hans Selye is ‘the father of stress research.’ Er is al jaren geleden ontdekt dat ‘stress triggers chemical changes in the brain’. Vooral neurotransmitters zijn stressgevoelig. ‘Stress management has become a million-dollar-a-year business.’ Dit is een belangrijk onderwerp. Het liefst zou ik het hele artikel hier integraal reproduceren.

Bij Doubleday is Marcel Proust: Selected Letters (1880-1903) verschenen. Een selectie uit de brieven die hij tussen zijn negende en 33ste jaar heeft geschreven. John Weightman las ze voor

265 Time, 6 juni 1983.

[p. 201]

The New York Times en schreef: ‘They seem to prove that at least as a boy and a young man, Proust was in fact, most of the time, a mother-fixated, fluttery, hysterical, effeminate, obsequious, self-centered, snobbish person, a victim of his nerves, and so delicate that he would have been completely crushed by life had he not had first a protective family and then a large private income.’²⁶⁶ Dat is een mond vol maar het zou hem niet verhinderen À la recherche du temps perdu te schrijven.

Volgens Weightman zijn alleen delen die over seksualiteit handelen ‘ambigious and self-contradictory’. Ik neem maar aan dat The New York Times-criticus een hetero is, die nooit met problemen van seksuele identiteit te maken heeft gehad. Uit de brieven zou blijken dat Proust ‘never fully made up his mind whether homosexuality was good, bad or indifferent or where exactly his own preferences lay’. Haal je de koekoek. Ik herinner me maar al te goed hoe lang ik er zelf over heb gedaan om het web homo-erotische emoties en gevoelens los te koppelen van mijn oorspronkelijke programmering van boy loves girl. We weten van André Gide hoe eenzaam dit soort gevechten een halve eeuw geleden was, toen er geen Gay Parades werden georganiseerd, toen je niet naar een sauna als Thermos kon gaan wanneer je de behoefte aan seks had en dan ook nog op een knipkaart: vijf keer betalen, zes keer neuken.

In 1901 schreef Proust naar prins Antoine Bibesco en ‘he seems to be openly declaring himself a homosexual’, aldus Weightman. Toch schrijft hij later aan dezelfde meneer dat hij niet voor gay will worden aangezien ‘since I am not gay’. Dan vraagt Weightman zich af: ‘Is this the truth or a wry joke? The only certainty is that Proust never had a totally successful affair with anyone of either sex’. Zelf schreef Proust hierover: ‘I know that shared loves exist. But, alas, I do not know their secret’.

Wat is shared love? Is het wat Peter en ik samen al zestien jaar delen? Of is het wat Peter en Edwin van Wijk samen hebben? Is het wat Eduard en ik samen hebben ervaren? Welke rol speelt seks in shared love? Is seks een voorwaarde om over love te spreken? Laat staan over shared love? Uit de correspondentie van Proust zou geconcludeerd kunnen worden dat de schrijver met Hahn, Daudet, Bibesco en anderen in de koffer zou hebben gezeten. Maar Weightman zegt zeker te weten dat Proust nooit ‘een succesvolle affaire’ heeft gekend. De criticus zegt alleen niet wat hij daar onder verstaat.

266 The New York Times, 29 mei 1983.

[p. 202]

6 juni 1983

Vandaag zou Bung Karno 82 jaar oud zijn geworden.

Ik heb Gerrit Jeelof recht voor zijn raap geschreven dat ik nu wil afrekenen: 25.000 gulden als compensatie voor gemaakte kosten en 25.000 gulden honorarium voor de Moskouse lobby ten behoeve van Philips. Ernst van Eeghen vond het een ‘prima’ brief. ‘Leg het zo maar vast. Je hebt gelijk,’ zei hij.

Dewi Sukarno belde geagiteerd op vanuit Parijs. Ze was net teruggekeerd uit Djakarta. Zij wilde weten waar de weduwe van premier Ali Bhutto van Pakistan was. Zij was ervan op de hoogte dat in Japan een film over Bung Karno wordt gemaakt, en dat ik daar ook een en ander in zou zeggen. Mevrouw Bhutto wilde zij er eveneens in hebben.

Vervolgens telefoneerde Jan Pijper. Het laatste nieuws was dat Laurens Jan Brinkhorst (D66) naar Japan was gestuurd ‘want hij heeft met Beatrix geneukt’. Ze maken er wat van. Journalisten als putjesscheppers.

De programmacommissaris van het Concertgebouw, mijn goede vriend Van Dantzig, had me uitgenodigd een bijeenkomst van de Rotary Amsterdam-Zuid tijdens de lunch toe te spreken. Waar moet ik straks in godsnaam over spreken? Over een honorarium werd met geen woord gerept.

Ik heb Suriname en Bouterse als onderwerp genomen, waartegen een jonge kerel protesteerde in een lange rede. ‘U moet advocaat zijn,’ zei ik. Dit was het geval. Hij had zelfs een open brief aan Bouterse in het Algemeen Dagblad gezet. Hij was het er overigens wel mee eens dat er gesproken moest worden met de Surinaamse leider. De tafels stonden vol voer, waarvan misschien wel driekwart onaangeroerd bleef. Het werkte me op de zenuwen met het mooie weer de hele lunchperiode binnen opgesloten te hebben gezeten.

In New York is een discussie ontstaan over in welke mate bloedtransfusies de oorzaak zijn van het oplopen van het aids-virus. Er zouden tot dusverre slechts tien gevallen van aids terug te leiden zijn tot bloedtransfusie, waarvan er tien miljoen hebben plaatsgevonden.²⁶⁷

Toen ik The New York Times opensloeg, dacht ik: wat doen die heren van de Klu Klux Klan in de krant? Maar het waren bezoekende prelaten van het Grote Huis van Cilicië, een aftakking van de Armeens-orthodoxe kerk, welke zich in Libanon heeft gevestigd. De heer in het midden is Catholicos Karekin ii, die een pauselijk bezoek aan New York brengt. Ik denk dat

267 The New York Times, 6 juni 1983.

[p. 203]

een lezer die over honderd jaar deze bladzijde tegenkomt, zijn ogen nauwelijks kan geloven.

7 juni 1983

Opnieuw zijn er twijfels gerezen over de gezondheid van Joeri Andropov, die tijdens het bezoek van de Finse president Mauno Koivisto aan Moskou tijdens een staatsbanket in en uit zijn stoel moest worden geholpen. Zijn tafelrede had hij zittend uitgesproken. Ook zijn handen hadden nogal opzichtig getrild.²⁶⁸

Joyce Roodnat schreef over The Year of Living Dangerously in een gesprek met de Australische filmmaker Peter Weir. Het is een absoluut kletsverhaal waarbij Sukarno zelf eigenlijk niet ter sprake komt. Maar goed ook, want ze zouden niet weten over wie ze spraken.²⁶⁹ Hans Beerekamp bespreekt de film op dezelfde pagina. Van dat verhaal klopt al even weinig als van de film zelf.

Het rommelt bij de vara, wat me na eigen ervaringen met die club nauwelijks nog verbaast. Voor 10 juni is een staking aangekondigd.

Ik heb mijn artikel over Suriname naar de Volkskrant gezonden. Ik ben benieuwd hoe er gereageerd zal worden.

268 The New York Times, 7 juni 1983.

269 NRC Handelsblad, 3 juni 1983.

[p. 204]

8 juni 1983

Indonesië zal weer een injectie van twee miljard dollar krijgen voor het komende begrotingsjaar. De vs zullen bij de komende iggi Conferentie in Den Haag weer het voortouw nemen voor het financieren van het fascistische generaalsregime in Djakarta. Der Spiegel komt nu ook met een omslagreportage over aids. Ik arriveerde in Rotterdam voor de bijeenkomst van het Forum Humanum van de Club van Rome.

9 juni 1983

Park Hotel

Ik schreef eerst aan Peter: ‘I miss you’. Ik had gehoopt dat hij hier bij zou hebben kunnen zijn.

Ik ontbeet met Delgado. Hij sprak later op de bijeenkomst en deed dit op inspirerende wijze. Mijn oom, Lex Poslavsky, deed wat hij te zeggen had af als ‘monumentaal gelul, filosofisch knap gebracht, op zijn vakgebied prima, maar de rest van wat hij vertelde was onzin.’ Hoe komt het toch dat wetenschappers en specialisten zo op elkaar reageren, zoals ik bij het samenstellen van de Club van Rome-interviews keer op keer moest ervaren: Chomsky die Skinner de grond in spreekt en vice versa, Marcuse die Daniel Bell haat en noem maar op. Lex vond minister Luis Alberto Machado uit Venezuela - waar ik Poslavsky ook naar toe bracht, belangrijker dan Delgado ‘want hij erkende en accepteerde tenminste de grenzen van zijn veld van actie.’

Later heb ik Delgado verteld, hoe Poslavsky op hem had gereageerd. Toen heb ik iets toegevoegd, wat nooit had mogen gebeuren en waarin ik een verkeerde gewoonte herkende uit vroeger jaren. Ik klapte uit de school over Lexs achtergrond, zijn moeilijke relatie met zijn moeder (mijn grootmoeder), de beschadigde relaties uit zijn eerste huwelijk, ook met de kinderen uit dat huwelijk, en hoe screwed up hij in dit opzicht was. Hij heeft zelfs eens tegen zijn oudste dochter Jet Poslavsky gezegd: ‘I don't love you anymore.’ Waarom heb ik dit nu gedaan? Ik ben al zo lang met Lex bevriend. We hebben een uitstekende relatie, hij staat altijd voor me klaar, en vice versa. Was het een reactie, omdat ik diep verontwaardigd was dat hij de woorden van mijn andere vriend, José Delgado, samenvatte als ‘monumentaal gelul’?

Ik had dit niet mogen doen, niet tegenover Lex, niet tegenover Delgado en niet tegenover mijzelf. Het was verkeerd. Maar ik was dan ook woedend. Hoe raak je een dergelijke, totaal verkeerde gewoonte kwijt? Zo te reageren, in nijd, zonder eerst behoorlijk na te denken?

[p. 205]

Het is onmogelijk deze dag in woorden samen te vatten. Er gebeurde zoveel. Aart van der Want en Ko van Wouwe hadden de workshop perfect georganiseerd.

10 juni 1983

Weer een jaar voorbij gewaaid. Ik voel me ellendig en heb eerst in Eduards carnet geschreven. Veel verjaardagspost. De secretaresse van ambassadeur Herrenberg belde: ‘U kunt naar Paramaribo afreizen.’ Ik antwoordde: ‘Dit is het mooiste cadeautje op mijn 58ste verjaardag.’

Kolonel Valk en kapitein Briaire van de voormalige militaire missie in Suriname, hebben interviews gegeven aan de gpd. Bij de staatsgreep van 1980 zou de aanwezigheid van de missie een bloedbad in Suriname hebben voorkomen. Kolonel Valk is ervan overtuigd dat de executies van 1982 nooit zouden hebben plaatsgehad als die missie in Paramaribo was gebleven. ‘Ik ben er zeker van dat Bouterse naar me zou hebben geluisterd,’ aldus Valk. ‘Hij sprak me nog altijd met kapitein aan, terwijl ik Desi tegen hem zei.’ Wanneer je deze ontboezemingen leest, begrijp je dat we door gebrek aan informatie nog in de verste verten het begrip niet hebben dat nodig is om de Surinaamse ontwikkelingen helemaal te kunnen plaatsen. Hierbij speelt ook de historie van het land na 1975 een doorslaggevende rol.²⁷⁰

Wim Verkade belde. Ernst van Eeghen was weer eens over de rooie gegaan. Hij zou hebben ontdekt dat er ontwikkelingsgelden in Den Haag vrij werden gemaakt voor Tanzania en had bonje gemaakt bij Buitenlandse Zaken. Hij wilde weten waarom hem geen rol was toebedeeld bij het distribueren van de poen. Hij had zelfs naar Julius Nyerere gebeld. ‘Ze zijn hier echter met de vorige toebedeling van gelden voor Tanzania gaan sjoemelen,’ aldus Verkade. ‘Je zou moeten zeggen, gaan speculeren. We hebben er onlangs een rijksaccountantsonderzoek door opgelopen en het concern heeft moeten toegeven dat er corruptie was geweest.’ Ik vind het onaangenaam om dergelijke zaken rond de grote koopman van de Heerengracht nu te moeten ontdekken.

Het ticket naar Suriname kost weer bijna vijfduizend gulden, wat wel erg veel is, ook omdat je nergens kunt overstappen. Ze hebben toch hun woord gehouden in Paramaribo.

270 De Typhoon, 10 juni 1983.

11 juni 1983

Van de een miljoen kinderen in de vs die ieder jaar van huis

[p. 206]

weglopen, is een derde ‘Throwaway kids’, kinderen die ‘wegraken’. De laatste vijf jaar is hun aantal met 25 procent toegenomen. We spreken hier over het meest welvarende land ter wereld.²⁷¹

Elisabeth Hall interviewde Erik Erikson, ‘The Dean of American Psychoanalysts’.²⁷² Hij is bovendien een van de grondleggers van de psychohistory met zijn analyses van Martin Luther en Mahatma Gandhi. Hij zou een soortgelijke studie over Jezus willen schrijven, dat me moeilijker lijkt omdat het de vraag blijft of de man werkelijk heeft bestaan.

Hall heeft er geen al te boeiend gesprek van gemaakt. Zij vroeg Erikson of de nieuwe houding ten opzichte van seks op latere leeftijd ‘the experience of aging’ wijzigde. ‘I certainly would think so,’ antwoordde de psycholoog. ‘The old attitude was that sexuality in old age either does not exist or ought not to be. The new attitude permits choice. Sexuality in old age is a potential to be enjoyed, not an obligation. In old age fertility is over, so the question is: “What remains and what is important for Life?” I called it generalized sensuality, which has something to do with play and the importance of the moment, getting us back to the potentially childlike quality in old age.’ Volgens Erikson heeft seksualiteit met ‘closeness and playfulness’ te maken. Akkoord, maar waarom het woord ‘childlike’ in het geding brengen in verband met ouderdom, wanneer geen seniliteit om de hoek komt kijken? Terecht spreekt hij over seks als recreatie wanneer de gaat-henen-en-vermenigvuldigt-U-periode is gepasseerd. Recreatieseks - ik noem dit seks op de vrije markt - heeft ook een intieme kant. ‘Real intimacy,’ zegt Erikson, ‘includes the capacity to commit yourself to relationships that may demand sacrifice and compromise.’

Uniek vind ik Eriksons uitlating: ‘Out of the conflict between trust and mistrust, the infant develops hope, which is the earliest form of what gradually becomes faith in adults.’ Ik vraag me af of Hope - in de betekenis waarin Somerset Maugham er in zijn dagboek over schreef - zo nauw verbonden is met ouder-kindbetrekkingen als Erikson hier schetst.

Pauline Quarles is komen dineren.²⁷³ Zij is nu 57 jaar en weegt nog maar 41 kilo. Hoe is het mogelijk? Haar dochter Deliane is nu gehuwd. Ik was voor de plechtigheid uitgenodigd maar ik was in Suriname.

271 The New York Times, 29 mei 1983.

272 Psychology Today, juni 1983.

273 Zie Memoires 1925-1953.

[p. 207]

12 juni 1983

Frank Heckman vertelde me op de terugweg uit Rotterdam een vrij sensationeel verhaal. Via bepaalde hooggeplaatste contacten had hij vernomen dat de cia de ziekte van Claus gebruikte om van Beatrix als koningin van dit land af te komen. Het is een variant op pink house of orange in Time en De Telegraaf en je kunt het dus niet een, twee, drie als gaga afdoen. Dat er al in de jaren zeventig een gecoördineerde campagne was gestart om Beatrix als ‘links’ te brandmerken, staat als een paal boven water. Vandaar indertijd mijn omslagverhaal in NieuwsNet om dit tegen te spreken. Frank zei: ‘Waarom ga je niet met Beatrix in zee?’

Aart van der Want herinnerde me aan de uitspraak van Delgado in Rotterdam: ‘Love is a distortion of reality.’ We zitten nog altijd in ‘the childhood of humanity’. Soms schrijf ik heel bitter in Eduards carnet. Mijn stemming over hem blijft schommelen. In The New York Times van 8 juni werd een voortreffelijk overzicht gepresenteerd van de Strategic Nuclear Arms situatie op dit moment tussen Amerika en de Sovjet-Unie.²⁷⁴ Waanzin ten top.

Opperrechter Warren Burger van de vs noemt Amerikaanse gevangenissen ‘human warehouses’, die omgebouwd dienen te worden als ‘places of education and training and into factories and shops for the production of goods’. Boter aan de galg gesmeerd. Wat doet hij er zelf aan? Geen moer.²⁷⁵

Dezelfde krant bericht dat Brazilië gewoon doorgaat met een belangrijk hulpverleningsprogramma voor Suriname uit te voeren, ondanks de pogingen van Lubbers en Van den Broek bij landen om Suriname heen om het regime van Desi Bouterse



te isoleren. De Brazilianen zijn niet bij de buren gaan kletsen, à la Lubbers en Van den Broek. Nee: generaal Danilo Venturini is als speciale afgezant van president Figueiredo naar Bouterse gegaan en heeft uren aan een stuk met de legerleider gesproken. Hollanders volgen liever hun karakteristieke roddeldiplomatie, zoals ze vroeger Indonesië en Sukarno over de hele wereld belasterden en zwart maakten.

274 Zie bijlage 39.

275 The New York Times, 12 juni 1983, door E.R. Shipp.

[p. 208]

Het was ze de eer te na om met Sukarno zelf te gaan spreken, zoals ik heb gedaan, met alle gevolgen voor de rest van mijn leven van dien. En zoals ik nu met Desi Bouterse opnieuw heb gedaan, à la generaal Venturini.²⁷⁶

Jan Mets kwam langs en wil maar 3.000 gulden voorschot op het boekje over Bouterse geven. Dat doe ik niet. Met hem ga ik niet in zee.

De hysterie waarmee Margaret Thatcher is herkozen na haar bezopen Falkland-avontuur, doet me denken aan de waanzin van de Duitsers nadat Hitler Saarland, Sudentenland, en zelfs Oostenrijk had bezet.

Vanavond zat ik bij de Van Eeghens anderhalf uur op het terras van Berkenrode. Ernst kan niet geloven, zoals Frank Heckman meende te weten, dat de nieuwe Amerikaanse ambassadeur de instructie zou hebben om te werken aan de verdwijning van Beatrix. Het valt moeilijk voor te stellen dat het State Department een dergelijke instructie aan een diplomaat zou meegeven. Temeer omdat het feitelijk in Den Haag bijzonder weinig zou uitmaken of Beatrix opstapt of blijft zitten. Dat het rond het Oranjehuis rommelt, staat echter vast.

Over het terugtrekken van Made in Soestdijk zei Ernst nu: ‘Je kunt voor je weer naar Suriname gaat een persoonlijk briefje aan Beatrix schrijven.’ Misschien moet ik dat maar doen. Ook omdat die vorige brief wat pittig is uitgevallen. Ik zou haar eigenlijk nooit meer moeten benaderen. Als ik het instituut van het koningshuis als ziek beschouw, moet je er eigenlijk verder geen notie van nemen.

Bij vertrek vroeg Erica of ik nog in de Bijbel, die ze me in Windsor gaven, had gelezen. Ik zei de waarheid: ‘Ik kom er niet toe.’

Soms denk ik dat mejuffrouw Buringh Boekhoudt al haar bezit aan de kerk heeft gegeven, omdat zij niemand kende van wie zij voldoende hield om haar bezittingen aan na te laten. Zij liet me zelfs geen boek of iets persoonlijks na.

276 The New York Times, 12 juni 1983, door Warren Hoge.

13 juni 1983

Ik was al vroeg op Schiphol en erg onrustig, gezien de mogelijkheid dat ik Eduard daar zou tegenkomen. Er waren drie vluchten van zijn maatschappij, wat me nog meer nerveus maakte, tot tranen toe. Vreselijk. Wanneer je zo zeker van een ander bent, zekerder dan ooit van iemand, en er gebeurt dit, dan weet ik echt niet hoe daar mee om te gaan.

[p. 209]

Ik vlieg naar Suriname via de Azoren. Ik zie dat premier Alibux nu Nederland als ‘enige internationale vijand’ heeft gebrandmerkt. Hoe lukt het de kruideniers in Den Haag toch iedere keer weer om bij voormalige koloniën op de verkeerde golflengte te gaan zitten?

Wilson en Lumsden schrijven: ‘The human mind must pick its way through a chaos of sensations and perceptions, quickly assembling them in a form that imparts a substantial degree of command over the environment into which it has been born’. En zij vervolgen: ‘The entire course of the individual's life, including his physical survival and reproductive success, will be determined by the shape of the world that is recreated in the mind. The mind springs from a machinery of neurons created according the genetic blueprint, but it grows in an environment created by preexisting culture, which is a particular history embedded in the memories and archives of those who transmit it. Consequently, the way in which memory is implanted and organized is crucial to the creation of culture’. Er staat zoveel in.²⁷⁷

277 The Sciences, maart/april 1983.