Memoires 1981-1982

[p. 169]

Amsterdam

12 november 1981

Amerbos

Terwijl ik de douane passeerde, zag ik al van ver het gezicht van Eduard. Hij had zijn vriendin Marit meegebracht. We gingen samen eten in La Mangerie. Daarna gingen we meteen naar huis en het was weer even zalig. Het is niet te beschrijven. We werden onderbroken door een telefoontje van Peter, die vertelde dat hij naar huis komt. Het hoogtepunt vond pas om 06:30 uur plaats, wat voor mij de ideale gang van zaken is. Ik fluisterde tegen Eduard: ‘If this is not love-making, tell me what love-making is.’ Ik heb dit nooit eerder meegemaakt.

Ik belde Ernst van Eeghen. Hij zei over mijn brief aan Klaas de Vries van 7 november, waarvan ik hem een kopie had gezonden: ‘Dat was te hard, die brief, dat moet je niet meer doen.’ Ik heb de tekst nog eens overgelezen.

Het moet je duidelijk zijn geweest, dat toen je mijn naam riep op de Sovjet ambassade gisteren, ik doorliep omdat ik geen zin had je de waarheid in je gezicht te zeggen, laat staan op Sovjet grondgebied. Jij verkoos me later toch aan te spreken, toen dacht ik, vooruit dan maar, en toen Tolstikov ook nog intervenieerde, gaf ik hem ook meteen een lik uit de pan, met zijn geklets dat Arbatov helemaal de verkeerde ‘inroad’ was naar Moskou. Zonder Van Eeghen, Romanov en Arbatov was er helemaal niets gebeurd. In acht jaren voorzitterschap van de Defensie Commissie in het parlement zag je blijkbaar zelf geen kans contacten in de USSR, die voor zo'n job nodig zijn, aan te boren of op te bouwen.

Ik somde vervolgens op waarom ik diep in hem was teleurgesteld.

De twee pagina's zijn inderdaad in woede en teleurstelling geschreven en ik zou veel details nu anders hebben geformuleerd of hebben weggelaten, vooruit dan maar, een mea culpa naar Klaas. Ik schrijf tien regels dat ik spijt van die brief heb. Maar

[p. 170]

Klaas de Vries blijft verder niet iemand om te kennen.¹⁸² Bovendien is Van Eeghen net zo teleurgesteld in De Vries als ik. De drukproeven van Over intelligentie zijn via Bruna binnengekomen. Ik pees er zo snel mogelijk doorheen, dan kunnen ze morgen meteen terug. Ik draag het boek aan Peter op. Zonder hem en de kruisbevruchting tussen zijn en mijn mind, al meteen vanaf 1967 toen we elkaar ontmoetten, was dit boek nooit tot stand gekomen.

De Hongaarse ambassadeur gaf ditmaal zijn jaarlijkse lunch in restaurant Tokai in Rotterdam. Ik heb al zo dikwijls afgezegd dat ik nu maar ben gegaan. Ik zat uitgerekend tussen Raymond van den Boogaard van nrc Handelsblad en Cees Gloudemans, chef-buitenland van de Volkskrant. Bij het scheiden van de markt liep ik tegen een collega aan die me al eerder is opgevallen. Ik vroeg van welke krant hij was. ‘Het Algemeen Dagblad.’ ‘Oh, daar zit een fijne mijnheer, die heet Peter d'Hamecourt,’ zei ik.

‘Dat ben ik,’ was het antwoord.¹⁸³

Eindelijk heeft tante Yuut Mennega mij telefonisch bevestigd dat zij het in de bejaardenflat in Soest heel moeilijk had gehad, nadat de heer Lulofs in De Telegraaf mijn boekje Made in Soestdijk de grond in had geschreven. Ze zei blij te zijn geweest dat mijn ouders dergelijke artikelen over mij nooit onder ogen hadden gekregen. Ik antwoordde dat de meeste mensen over mijn boekje spraken zonder het ooit te hebben gelezen ‘dus hoe kan ik opgewonden raken als zulke mensen het afkraken? Bovendien, dan moeten de mensen De Telegraaf maar niet lezen. Lulofs wordt betaald om mij af te kraken, dat is helemaal geen journalist,’ zei ik.

‘Ik heb De Telegraaf,’ aldus tante, ‘omdat deze rechts is en de rooien er tenminste in worden aangepakt.’

Ik vertelde dat mejuffrouw Büringh Boekhoudt, Lex Poslavsky en andere mensen heel anders hadden gereageerd. Toch ben ik blij dat het contact met haar weer is hersteld.

Ik belde Volodja Molchanov in Moskou. Ik had eergisteren een Hollandse bloemkool voor hen meegebracht. ‘Anja eet nu dagelijks bloemkool,’ zei hij over zijn dochtertje. Popov had al gebeld dat Valentin Falin bereid was mij een interview te geven, misschien in Bonn. Ook was Falin, en misschien zelfs Boris Ponomarev, lid van het Centraal comité van de cpsu, het eens met mijn stelling dat ook de Nederlandse industrie moest

182 In 1996 wenste ik hem geluk met een benoeming, dat was voor ik deze passages had teruggelezen.

183 Hij speelde een smerige rol bij verdachtmakingen in mijn affaire rond JFK.

[p. 171]

meedelen in de opdrachten voor de Siberische pijplijn. Er wordt met minister Patolichev van Buitenlandse Handel over gesproken. Ook zou Leonid Zamyatin ons project voor een boek niet op de lange baan schuiven.

Volodja had Soetenhorst een uurtje gesproken. Hij is slechts ontvangen door Pechatnov, de assistent van Arbatov op het usa Instituut. Onderscheid moet er zijn.

Het is absoluut walgelijk wat Al Haig zich denkt te kunnen permitteren, zowel ten aanzien van Cuba als van Libië. Ook Midden-Amerika, El Salvador en Nicaragua worden mikpunt van Witte Huis-wraak. Onderzoek wijst uit dat 57 procent van Britse kiezers al van mening zijn dat de politiek van Reagan het gevaar voor een atoomoorlog vergroot. Haig zegt bovendien dat, terwijl Brezhnev beweert dat de nucleaire strijdkrachten van de grootmachten ‘ongeveer in evenwicht’ zijn, in werkelijkheid de ussr een 3 tegen 1 voordeel heeft in atoomraketten. Minister Weinberger schreeuwt al even luid van de daken dat eerst de bewapening moet worden opgevoerd en er daarna pas kan worden gepraat. James Reston waarschuwt dat Haig, sinds hij minister, is ‘has developed a pattern of losing his temper, and this has raised questions about his judgement’.¹⁸⁴

184 The New York Times, 11 november 1981, door James Reston.

13 november 1981

Peter arriveerde tegen 23:00 uur. Ik had kip met rijst bereid. Hij at als een wolf. Na een fase van vervelende praat en irritaties, waren we tegen dat we naar bed gingen weer op de oude vertrouwde golflengte. We lachten ons kapot. Hij heeft een mogelijkheid om in een nieuwe musical te komen. Toch maak ik me verschrikkelijke zorgen over zijn toekomst, zoals ik eigenlijk al jaren doe.

Ik meldde Sicco Mansholt dat Georgii Arbatov hem in januari in Bonn hoopt te ontmoeten.

Intussen hebben de drie fractieleiders van de regeringspartijen, Lubbers (cda), Meijer (PvdA) en Brinkhorst (d'66), besloten zich aan te sluiten bij de komende parlementaire delegatie naar Moskou. Ons initiatief schijnt aanstekelijk te werken in Den Haag.

Wim Klinkenberg (die een kopie had van de gewraakte brief aan De Vries) vroeg of hij had teruggeschreven. Ik zei: ‘Stomme vraag, natuurlijk niet.’ Pas vanmiddag lag er een brief van Klaas de Vries op de mat. Ik doe die ongeopend in mijn dagboek.¹⁸⁵

185 Die enveloppe is als ik dit in 1996 schrijf nog steeds gesloten, en dat blijft zo.

[p. 172]

Steye Raviez van de Haagse Post kwam langs om foto's te maken van het interview van Max Pam, dat vanmiddag verder ging. Niet alleen is Steye aantrekkelijk, ik denk dat hij ook prima opnamen maakt. Heb geen idee hoe de gesprekken met Pam zullen uitvallen, want ik heb natuurlijk weer veel te openlijk gesproken.

Redactrice Ite Rümke van nrc Handelsblad belde op met de mededeling dat de krant niet in een voorpublicatie van Over intelligentie is geïnteresseerd, maar men wil het komende boek wel bespreken. Het klonk weer als een zeer bijzondere gunst. Haig heeft gezegd geen tweede Cuba in Midden-Amerika te zullen dulden.

Douglas Logan van Dodd, Mead & Company in New York heeft geschreven. Hij schijnt de redacteur te zijn die is belast met het gereedmaken van het Arbatov-manuscript. George Kennan is te druk met ander werk om een voorwoord voor de Amerikaanse uitgave te schrijven. Nu wordt Cyrus Vance benaderd.

Cor Knulst nodigt me uit voor een etentje dat hij en Anne voor de Cremers willen geven.

Peter kende al enige tijd een boer ergens in de buurt van Middelbeers, die hij eens op een fietstocht ontmoette en waar hij op gezette tijden mee het hooi in dook. Hij had nu vernomen dat die boer in een inrichting terecht is gekomen na twee minderjarige meisjes te hebben gegrepen. De zes kinderen van de man zijn uitbesteed. Zijn vrouw heeft echtscheiding aangevraagd.

Daan Dijksman en Jos Schneider hebben Ernst van Eeghen, een patriciër in de wereldpolitiek, geïnterviewd. Wat zal hij dat prachtig vinden, alhoewel ik niets af wil doen aan zijn betrokkenheid bij de ontwapeningsproblematiek.¹⁸⁶

186 Haagse Post, 14 november 1981.

14 november 1981

Ik belde gisteren Leo Schenk van de ikon en vroeg of hij geïnteresseerd was in een gefilmd interview met Carlos Rafael Rodríguez, vice-president van Cuba - het brein van het regime - dat ik zou willen maken als ik naar Havana ga. Zijn antwoord: ‘Ik ben bang dat die man dan een essay uit zijn eigen boekenkast gaat voorlezen.’ Ik was perplex. Max Pam reageerde: ‘Schenk wist natuurlijk niet wie Rafael Rodríguez was.’ Het afsluitende interview met Pam duurde vier uur. Peter sliep in die tijd, ging in de regen wandelen en vertrok uiteindelijk

[p. 173]

naar Tilburg. Hij belde later op. Zijn bejaarde moeder heeft een verhoogde bloeddruk. Hij was er erg van geschrokken. Hij had haar knoflookpillen gegeven. Zij moet nu 's middags rusten.

Chris van Esterik heeft de brieven van Romme, de fractieleider van de kvp, en Joseph Luns nageplozen. Romme was de locale paus die Luns op Buitenlandse Zaken deed belanden. Men had nota bene eerst pater Beaufort op die plaats willen neerzetten ‘als de meest vooraanstaande buitenlandspecialist van de kvp’. Marga Klompé schijnt zich met man en macht tegen de benoeming van de pater te hebben verzet. ‘Als tweede man in New York,’ herinnert zich professor Duynstee, ‘kenden vele Kamerleden Luns. De conflicten die Luns daar heeft gehad waren niet van de lucht.’ Ik weet eigenlijk niet zoveel van het typisch Haagse geknoei. Ik heb me er nooit echt in verdiept. Ik begin er nu ook niet aan. Van Esterik schijnt dit als zijn lust en zijn leven te beschouwen.¹⁸⁷

Ik voerde een lang telefoongesprek met Erika van Eeghen. Zij vond dat ik de brief van Klaas de Vries wel moest lezen. ‘Daar moet je aan timmeren.’ Zij vertelde dat Sandberg opnieuw in Het Parool had geschreven en Ernst ‘een dankbare idioot’ had genoemd.¹⁸⁸ Zij hadden er slechts om gelachen. Ik heb Sandberg instinctief altijd overgeslagen.

Yuri Timofiev heeft Michiel Bendien en de studenten in Groningen geschreven graag voor een lezing te willen komen. Ook dat heb ik geregeld.

Jan Cremer rapporteerde dat de rijsttafel bij Knulst heerlijk had gesmaakt. Ik nam de invitatie niet aan want Peter kwam die avond uit Londen. Prioriteiten!

187 Vrij Nederland, 14 november 1981.

188 Zie bijlage 23.

16 november 1981

Peter heeft weer afschuwelijk slecht geslapen.

Geen wonder dat Johan Olde Kalter in vette letters in De Telegraaf verkondigde dat Henk Neuman, deskundige in vredesvraagstukken, van mening is dat ‘eenzijdige ontwapening de kans op een crisis vergroot’. Wie spreken over ‘eenzijdige bewapening’? Idioten als Weinberger, Haig & Co, en nu Neuman.¹⁸⁹ Hij doet dan ook niet mee aan de demonstratie tegen kernwapens in Europa.¹⁹⁰

Een nieuw canard in Washington. Richard Allen zou duizend

189 De Telegraaf, 14 november 1981.

190 Zie bijlage 24.

[p. 174]

dollar hebben gekregen van een Japans tijdschrift voor het arrangeren van een interview met Nancy Reagan. Er zijn krachten in Amerika die Allen tegen iedere prijs weg willen hebben.

President Reagan was in Texas om kalkoenen te schieten, wat geen succes schijnt te zijn geweest. Hij keerde naar de hoofdstad terug in het zogenaamde doomsday-vliegtuig, dat is uitgerust om als commandopost te dienen in geval van een wereldwijde atoomoorlog. De Amerikanen zijn werkelijk gestoord. Nu moet Reagan eerst de nieuwe rel rond Allan oplossen.¹⁹¹

In dezelfde editie van The New York Times staat een uitvoerig artikel, gewijd aan de neutronenbom.

Samuel Cohen is de bedenker van dit dodelijke horreur. Aangespoord door een andere gediplomeerde lamstraal, Edward Teller¹⁹², is men in het Livermore laboratorium tot dit onding gekomen. ‘The neutron bomb is actually a small hydrogen bomb,’ aldus Wayne Biddle, ‘in which a nuclear-fission reaction triggers a nuclear-fusion reaction. (Fission splits an atom's nucleus into fragments: fusion forces two nuclei together). In

191 The New York Times, 15 november 1981, door Howell Raines.

192 Ik interviewde hem voor Grenzen aan de groei.

[p. 175]

fission reactions of the type used at Hiroshima, blast and heat account for 85 percent of the energy released, with prompt, destructive radiation (such as that from neutrons, for example) accounting for only 5 percent of the total. A typical neutron bomb is a fission-fusion hybrid that releases six to ten times as much neutron radiation as a pure fission weapon of the same yield. In other words, a relatively small, one-kiloton neutron bomb, which might not stop tanks by blast alone but is designed to irradiate their crew members lethally, would be about as effective as a 10-kiloton fission weapon (the Hiroshima bomb was 12.5 kilotons.) It will produce as much radiation, but less blast and heat. This comparative difference is the source of the neutron bomb's reputation as “clean”.’

Biddle noemt het verder een fabeltje dat de n-bom alleen mensen zou doden en geen huizen of gebouwen of andere bezittingen zou vernietigen. Dus alsof er slechts giftige gassen of straling vrij zouden komen zonder een noemenswaardige explosie. Hij citeert Nikita Chroetsjov die in zijn tijd al commentaar leverde op de neutronenbom. Zij die dit wapen willen invoeren ‘are acting on the principle of robbers wanting to kill a man in such a way that his suit will not be stained with blood, in order to appropriate the suit’. Ik vind het een afschuwelijk onderwerp. Basta.

Op de vraag waarom zulke grote aantallen sovjetmusici het land proberen uit te komen, antwoordde Maxim Sjostakovitsj: ‘Mainly, it is because there is a lack of true expression in the ussr, a lack of freedom. This has led to a great loss of very valuable individuals. In America, an artist does not have to stop to think about political aspects of his creation. The Soviet composer writes with a weight attached to him - a weight of censorship.’¹⁹³ Dat is exact wat Aram Khatchaturian mij vele malen heeft voorgehouden. Daarnaast speelt een rol dat Sovjetburgers, als Sjostakovitsj, Khatchaturian, Feltsman en anderen die in landen als Frankrijk, Japan of Amerika hebben opgetreden, voldoende die vrijheid hebben geproefd - en de luxe die het buitenland heeft te bieden - om ernaar terug te verlangen, want in dat opzicht loopt de ussr zich nog een halve eeuw achter op de Westerse wereld.

Ik weet dat zij die in marxisme en leninisme ‘geloven’ of doen alsof, bij hoog en bij laag beweren dat geen enkel Europees land dermate geleden heeft van de oorlog als de Sovjet-Unie en dat daarom de vergelijking met West-Europa, en vooral de

193 US News & World Report, 9 november 1981.

[p. 176]

vs, niet opgaat. Daar voeren wij dan tegen aan dat West-Duitsland, en in mindere mate Japan, ook werden platgegooid maar dat het kapitalisme via de vrijemarkteconomie beide landen weer vrij spoedig op de been heeft gekregen, dus dat het systeem in de ussr niet beantwoordt aan wat nodig is voor een snelle opbouw.

Joris Voorhoeve laat zijn ware gedaante zien door in nrc Handelsblad zijn reisgenoot in zijn hemd te zetten met het artikel van eeghen doet de russen een plezier. Om te beginnen weet ik dat zowel Ernst als ik, die de initiatiefnemers van een nieuwe stroom kaaskoppen naar Moskou zijn, niet ook maar een moment werden gemotiveerd om het Kremlin ‘een plezier te doen’. Het lijkt zelfs te impliceren ‘de ussr in de kaart te willen spelen’. Die veronderstelling zegt meer over de werking van Voorhoeves brein dan over ons.

Voorhoeve bekritiseert het artikel van 7 november l.l. van Ernst van Eeghen in detail. Prima. Maar waarom moeten dan tegelijkertijd de motieven van ‘de Amsterdamse koopman’ in een verdacht licht worden gesteld?¹⁹⁴

194 NRC Handelsblad, 16 november 1981.

17 november 1981

Peter is naar Londen vertrokken. Altijd weer afscheid. We omhelsden elkaar. Ik was in tranen.

Josje Hagers kwam lunchen en bracht een krentenbrood mee, wat ik Peter meegaf naar Londen. Wat was de werkelijke reden van deze hofverslaggeefster van De Telegraaf? Zij vroeg herhaalde malen of na de reizen van Nederlandse delegaties naar Moskou, nu ook sovjetdelegaties naar Den Haag zouden komen. Ik verafschuw eigenlijk de wijze waarop ze met me meepraat.

Zij vertelde dat prinses Juliana een beetje gaga aan het worden is. Bij een joodse plechtigheid werd zij naast oud-burgemeester Polak van Amsterdam gezet, die zij al jaren kende. Zij vroeg hem: ‘Bent u de opperrabbijn?’ Later belde Josje op om te zeggen dat Arbatov in Amsterdam was. Ik antwoordde dat het niet om mijn vriend ging maar diens zoon, die voor een congres hier was. ‘Ik dacht al,’ zei ze, ‘hoe kunnen ze jou passeren?’

Wim Klinkenberg belde en sprak over ‘het schandalige artikel van Voorhoeve’. Ernst van Eeghen zelf reageerde tegenover mij: ‘Joris was nog de beste van de groep.’ Dat weerhield de professor er niet van om Ernst als speelbal van de sovjets af te

[p. 177]

schilderen. Ik schreef Voorhoeve absoluut niet te begrijpen hoe hij Van Eeghen als werktuig van het communisme durfde neer te zetten. ‘Alleen tuig van de richel handelt aldus, nadat men gezamenlijk op reis is geweest. U hebt zichzelf - en niet Ernst - voor iedere weldenkende lezer dan ook onsterfelijk belachelijk gemaakt. Laat staan voor mij, die het standpunt van Van Eeghen door en door kent en weet uit welk hout deze man is gesneden.’

In 1981 dacht ik nog werkelijk dat Van Eeghen inderdaad oprecht en gelijkwaardig bezig was. Maar hij zou ook mij gebruiken voor zolang hij dacht me nodig te hebben - overigens tot ergernis van Erika van Eeghen - om me naderhand als een oude schoen op de Hollandse vuilnisbelt te deponeren. Voorhoeve wist uitstekend waar hij in 1981 al mee bezig was, wilde hij ooit - zoals in 1994 gebeurde - minister van Defensie worden. Carrière maken en politiek overleven is in onze democratische samenleving synoniem met bereid zijn als oneerlijk mens door het leven te gaan. Wie daartoe bereid is, zal het ver, heel ver schoppen. Ernst van Eeghen was goed voor een privévermogen van naar sommige schattingen honderd miljoen gulden. Maar ook hij zou niet ontkomen aan huilen met de wolven in het ‘Berkenrode-bos’.

Rond het Amerikaanse Consulaat-generaal aan het Museumplein wordt op verzoek van Morey Bell een stevige afrastering opgezet vanwege de anti-kernwapen demonstratie op zaterdag. Dan te bedenken dat we al sedert 1945 als ‘satelliet’ van Washington in de wereld hebben meegedraaid.

Soms slaat minister Al Haig een mildere toon aan. Hij heeft nu verklaard dat de vs bereid zijn met terughoudendheid en op basis van gelijke behandeling aan beiden zijden, met het Kremlin om te gaan. Michael Getler meldde in The Washington Post dat Washington nu eveneens bereid zou zijn te onderhandelen met Moskou over ‘reductions to the lowest possible level in planned or existing intermediate range, nuclear-tipped missiles based in Europe, perhaps even leading to elimination of such weapons.’¹⁹⁵ Reagan volgt een levensgevaarlijke warm-koud buitenlandse politiek.

James Reston meldde dat Leonid Brezhnev aan de vooravond van zijn bezoek aan Helmut Schmidt in Bonn een persoonlijke brief aan Reagan heeft geschreven om te waarschuwen dat de betrekkingen tussen beiden grootmachten uit de hand liepen.

195 International Herald Tribune, 15 november 1981, artikel overgenomen uit The Washington Post.

[p. 178]

Hij opperde de gedachte dat een topontmoeting wellicht geen overbodige luxe zou zijn.

Reston suggereerde dat de veranderde toon van de regering- Reagan mede te wijten is aan de massale protesten in West-Europa ‘against all the reckless talk about the possibility of nuclear war, and if we listen and look around it is not hard to see that this protest movement among the young in Europe is gradually spreading into the campuses and churches of the United States’.

Commentator Reston vervolgde: ‘The Reagan Administration has finally begun to get the point: namely, that its emphasis on military solutions of political problems, and its reckless talk of “limited” nuclear war (which the Europeans fear means “limited” to them) is dividing the alliance and provoking a public protest, even a wave of anti-Americanism, against the emplacement of missiles the White House thinks essential to maintaining the balance of power in Europe.’¹⁹⁶ Ik betwijfel of het hier om een beleidswijziging zou gaan: zij die de dienst bij Reagan uitmaken zijn slechts tot tijdelijke tactische manoeuvres in staat. Zo werken hun breinen, bezeten als ze zijn om Moskou permanent uit te schakelen, zo niet uit de lengte, dan uit de breedte.

Ook boodschappenjongen Joseph Luns dook in Washington op en had de euvele moed publiekelijk met de tactische manoeuvre mee te draaien en tegen de pers te zeggen: ‘I was very pleased to hear that the us will go to these talks with the firm decision to come to acceptable agreements, even going as far as a possible zero-option.’ Luns zit natuurlijk gewoon volledig in het nieuwe complot om ter afwisseling een verzoenend geluid te laten horen, terwijl de antisovjet-hetze onverminderd voortgaat. Machiavelli schreef zijn axioma's tenslotte niet voor amateurs.

John Hinckley, de jongeman die Reagan probeerde te vermoorden, heeft nekletsel opgelopen bij een poging zichzelf op te hangen.

196 The New York Time, 17 november 1981.

18 november 1981

Willem Brugsma vertelde dat Ernst van Eeghen hem dagelijks expressebrieven zendt met al het materiaal over de herrie die na de reis naar de Sovjet-Unie is ontstaan. Hij benadrukte er niets van te hebben gelezen. Typisch Ernst en typisch Brugsma.

[p. 179]

Wim Klinkenberg belde om te vertellen dat Hans Polak op vara-radio heeft gezegd dat van Amerikaanse zijde de nos wordt betaald voor het uitzenden van Reagans rede over de ontmanteling van het sovjet ss-20 raket. Wat is dat nu weer? Wim zei ook dat het opvallend was dat alle deelnemers aan de Van Eeghen-trip naar Moskou, zich op alle fronten roerden behalve Frinking van het cda. ‘Die zwijgt in alle talen, terug van nooit weggeweest.’ Wim heeft hier gelijk in.

Peter belde uit Londen: ‘Je bent zo lief voor me geweest. I was so moved when you walked away from the train.’ Ik weet het. Ik liep na het gesprek meteen naar de vleugel en sloeg de muziek van Liebestraum van Liszt open, hoe banaal dit in zwartwitletters ook mag lijken.

Eduard heeft zowat zijn hele hebben en houden naar de garage hier overgebracht in verband met zijn aanstaande vertrek naar New York.

Volodja Molchanov vertelde dat Rob Soetenhorst naar Tashkent was afgereisd. Hij had een artikel van vier pagina's naar nrc Handelsblad verzonden, gebaseerd op zijn gesprek met Volodja Pechtnov (zoveelste assistent van Arbatov) op het usa Instituut. Zo gaat dat.

Max van der Stoel hield een rede aan de Leidse Universiteit. Hij introduceerde het begrip ‘veiligheidsagenda’, waarmee het Nederlandse beleid de komende jaren diende te worden bepaald. De nul-optie was een specifiek Europese, oorspronkelijk zelfs Nederlandse, gedachte geweest. ‘Maar, de liefde kan niet van een kant komen.’ Dus de ussr moest ook water bij de wijn willen doen. Hij sprak zich uit tegen eenzijdige stappen tot wapenvermindering. En dan weer die typisch Hollandse arrongantie van een man die absoluut niets van de ussr weet: ‘Ik hoop echter, dat de Sovjet-Unie zich bewust is van haar grote verantwoordelijkheid en dat zij beseft dat alleen door een belangrijke vermindering van haar militair overwicht in Europa, de veiligheid en de vrede naderbij kunnen worden gebracht.’¹⁹⁷

Iedere keer als ik de fysionomie van droogkloot Van der Stoel met zijn zuinige Hollands trekje om de mond in het vizier krijg, herinner ik me de manier waarop hij de kluit in 1973 heeft belazerd na zijn officiële bezoek aan het Kremlin. Premier Aleksei Kosygin deed hem toen een officieel aanbod om tot joint ventures met de Shell te komen voor olie- en gasexploratie in de Kaspische Zee, de Barentszzee en de Zwarte Zee.

197 NRC Handelsblad, 18 november 1981.

[p. 180]

Max hield bij thuiskomst hier stijf zijn mond over. Dat was immers het laatste wat de Amerikanen wilden. Van der Stoel is niets voor niets een vondst van Luns.

Thomas Friedman meldde onlangs dat Exxon al haar olie- en gasproductieactiviteiten in Libië zal beëindigen.¹⁹⁸ ‘Reasons are unclear,’ schreef The New York Times ook nog, alsof het niet glashelder zou zijn hoe die affaire in elkaar zit. Uiteindelijk dansen de machtige multinationals naar de pijpen van Washington, ook Shell. Een woordvoerder van Mobil Oil deelde al in New York mee, dat ook zij overwogen uit Libië te vertrekken. Voilà.

Wicher de Marees van Swinderen stuurde me een briefje uit Phoenix, Arizona. Hij vindt het prima, dat mijn Arbatov-boek in New York zal verschijnen. ‘Wanneer je in het Nederlands schrijft, is het net of je een steentje gooit in het IJsselmeer. In het Engels is het als een rots in de Atlantische oceaan.’

De student Paul werd benaderd door Loek Overga van de bvd met het verzoek of hij de vredesbeweging en de cpn tegen betaling wilde bespioneren. Ook de krakers en de antimilitaristische actiegroep Onkruit moesten nader bekeken worden. Paul (30), student in gedragswetenschappen, zette een opnameapparaat aan als Loek telefoneerde, en warempel, de vpro heeft de band uitgezonden. Het cda heeft natuurlijk de vraag aan minister van Binnenlandse Zaken Ed van Thijn gesteld of de vpro onoorbaar heeft gehandeld. Ze komen in het lieve parlement natuurlijk niet op de gedachte dat de bvd het belastinggeld van de burgers niet op die manier over de balk mag gooien.¹⁹⁹

Om 11:00 uur arriveerde oud-ambassadeur Jacob van der Gaag per trein en stadsbus op Amerbos. Op deze dag vraagt zijn vrouw hem ‘wat anders te gaan doen, want de werkster komt’. Het werd een genoegelijk bezoek. Ik denk dat ik hem een dienst bewees door te luisteren. Hij wil een juridische actie tegen Lou de Jong beginnen. Ik adviseerde hem met mr. Voetelink te gaan spreken. Ik regelde meteen een afspraak.

De rede van Ronald Reagan voor de National Press Club, die handelende over wapenbeheersing, is in zijn geheel in The New York Times verschenen. Ik zag er flarden van op televisie.²⁰⁰ Toegegeven, het was een verdomd uitgekookte speech. Hij is van b-acteur naar a-acteur opgeklommen. Hij ziet kans 25 minuten lang te kletsen zonder merkbaar naar de tekst te kijken.

198 The New York Times, 15 november 1981.

199 NRC Handelsblad, 17 november 1981.

200 The New York Times, 19 november 1981, het artikel bevindt zich in mijn dagboek.

[p. 181]

Lex Poslavsky las de pagina van Delgado over ‘de biologische basis van intelligentie en vrijheid’ en zei: ‘Dertig jaar geleden dachten wij ook zulke dingen. Ik gaf eens een lezing over antropologische psychologie, wat hier ook over ging. Sillevis Smitt behandelde toen die zaken. Nu kan je dit niet meer zeggen. Delgado spreekt als een ouderwetse dokter. Van Praag zegt ook zoiets, maar die zal zich niet op gebieden moeten begeven waar hij niets van weet. Wat Delgado zegt is aardig voor antipsychiatrie.’

Ik ben geneigd het met Delgado en niet met Poslavsky eens te zijn.

Ondanks een verbod van Hans van Mierlo en de heren Stemerdink en Van Houwelingen van Defensie, hebben militairen aangekondigd de demonstratie tegen kernwapens in uniform te zullen bijwonen. De militairen hebben gelijk.

Ik heb Eduard gevraagd nog een keertje hier te slapen voor hij naar New York afreist. Hij wilde het niet beloven. Misschien is hij toch nerveuzer dan ik besef over de verre reis en het feit dat hij voor de eerste keer van huis is. Ik herinner me mijn eigen vertrek naar Yale in 1948. Ik was totaal van slag in het begin.

Ook ben ik geïrriteerd door mezelf, dat iedere keer dat hij dit huis betreedt, ik onmiddellijk naar zijn pik grijp. I am making a complete fool of myself. Ik heb besloten de hele Eduarddroom vanaf zijn vertrek naar het rijk der fabelen te verwijzen en over te gaan tot de orde van de dag.

19 november 1981

Ik sta voor de zoveelste keer in mijn eigen dagboek voor aap en voor lul. Tegen 00:30 uur ging plotseling het licht aan in mijn slaapkamer. Eduard. Ik was compleet met stomheid geslagen. Ik voelde me verschrikkelijk schuldig over de verwijten, die ik niet lang tevoren hier had opgetekend.

Ik omhelsde hem, hield hem stevig vast, was bewogen en voelde liefde voor hem. Ik reageerde op zijn mentale en fysieke aanwezigheid tot in het merg van mijn botten. Het is onmogelijk deze jongen te beschrijven. Hij neuriet in bed, is bij het opstaan meteen klaarwakker, is erg geestig, heeft gevoel voor humor, maakt zinnige opmerkingen en zit vol energie.

Voetlink belde al vroeg. Het Haagse Hof heeft arrest gewezen. Claus moet getuigen. Ik schreef de advocaat een briefje onder de indruk te zijn dat het hem toch was gelukt.

Ik telefoneerde met Hendrik van Niftrik van de nvj. ‘Juridisch was de redenering van Voetelink hard,’ zei hij, ‘maar de vraag was of het politiek werd aangedurfd om rechtlijnig juridisch te

[p. 182]

denken.’ Mr. Voetelink adviseerde me nu om mij doodstil te houden, wat Claus in de gelegenheid zou stellen tegen de landsadvocaat te zeggen: erken schuld en werk een regeling uit. Omdat Jan van Beek in Limburg was en ik zijn medewerkers bij de gpd niet vertrouw, besloot ik met toestemming van Voetelink, André Spoor en juridisch medewerker Kuitenbrouwer te informeren. Ze vonden het een interessante ontwikkeling, ook omdat dit de eerste maal zou zijn dat een lid van het Huis van Oranje voor de rechter zou verschijnen.

Het bericht over Claus die voor de rechter moet komen, is vanavond prachtig voorpaginanieuws van nrc Handelsblad. Wanneer Josje Hagers het als eerste had willen hebben, had zij het kunnen krijgen maar dat mag niet van De Telegraaf. Hoe kan je als journalist een dergelijke ‘zwarte-lijstmentaliteit’, en dan nog wel jegens een collega waar je vrij aardige betrekkingen mee onderhoudt, accepteren?

[p. 183]

Een stervende vlinder (een atalanta) heb ik toch maar voorzichtig binnen in de warmte gebracht. Maar even later was het diertje zo wanhopig tegen de vitrages aan het fladderen, dat ik hem opnieuw naar buiten liet. Dan maar in de koude sterven. Wat ik met Eduard beleef, blijft niet te beschrijven. Misschien is hij dan toch ‘de ware’. Hij kwam weer met een auto vol stoelen en bagage. Hij lunchte hier. Hij had intussen ook nog even mijn bed boven opgemaakt.

Wim Klinkenberg belde dat de zaak tegen Claus vanmiddag het hoogtepunt vormde tijdens de vergadering van het nvj-bestuur. ‘Mijnheer Droogleever Fortuijn kan zijn lier nu wel aan een wilg hangen,’ zei hij. ‘De postume wraak op 1976 en de Lockheed-affaire.’ Hij verwachtte trouwens ook dat dit het einde betekende van reizen van prins Claus aan het hoofd van ambtelijke delegaties.²⁰¹

Dewi Sukarno is warempel in Indonesië geweest, ruim tien jaar na de open brief, die zij (en ik) naar Suharto zond. De kaart was gedateerd 17 november 1981.

201 Hierin zou hij gelijk krijgen.

20 november 1981

Wonder boven wonder publiceert De Telegraaf het bericht dat Claus moet getuigen.

De Haagse Courant belde gisterenavond nog. Ze wilden weten waarom ik persé de zaak tegen Claus wilde doorzetten. ‘Lees De Journalist maar, dit gaat al 25 jaar door,’ was mijn reactie.

[p. 184]

Uit het bericht in nrc Handelsblad hadden ze opgemaakt dat ik in India geprobeerd zou hebben bij Claus te komen. Dat is niet waar. Ik deed eerder het tegenovergestelde. Ik benadrukte, dat secretaris Froger van Claus de enige was geweest die zich in India correct en normaal jegens mij had gedragen, dus dat ik niet Claus maar Buitenlandse Zaken verantwoordelijk hield.

De Lokhoffs (mijn buren) zijn wel aardige mensen maar er was vannacht weer een schreeuwpartij die tot in mijn slaapkamer doordrong.

Eduard was zo lief me naar Den Haag te rijden voor een bezoekje aan ambassadeur Diaz. Ik nam hem mee naar binnen en vertelde dat hij mijn chauffeur was. ‘A friend of yours is friend of ours,’ zei de heer Diaz, die koffie serveerde.

Terwijl ik naar Robert's ging om mijn haar te laten knippen, snelde Eduard naar zijn grootouders met bloemen en Schimmelpenninck-sigaartjes.

Ik wandelde even binnen bij Gerard en Lies van der Mey, de naaste familie van Emile van Konijnenburg, mijn oude klm-vriend. Gerard was inmiddels gepensioneerd en Jan Willem de Pous had hem de versierselen van grootofficier omgehangen. Ik vertelde hen wat Ernst van Eeghen zich herinnerde over de gemankeerde initiatieven van Bentinck en Adam Malik als gevolg van het smerige spel van Luns. Daarop biechtte Gerard op dat hij de 24 klappers met documentatiemateriaal van Van Konijnenburg over de kwestie Nieuw-Guinea en de befaamde groep-Rijkens (zie Memoires 1956-1962) had weggegooid. Hij zei dat hij hiertoe had besloten na er zeven jaar vergeefs mee te hebben geleurd. Vier grote mappen hadden zich in de abn-kluis van Konijnenburg bevonden. Gerard had ze gezien. Toen hij ze later wilde verwijderen, waren er nog maar drie over. En die drie leken aanzienlijk dunner, alsof zij waren uitgekamd. ‘Je kunt toch niet aannemen,’ zei hij nota bene ook nog, ‘dat zoiets bij de abn zal gebeuren? Trouwens, ik kan deze beschuldiging niet echt hard maken.’ Ik was met stomheid geslagen. Wat afschuwelijk. Weer een stuk authentieke geschiedschrijving vernield. Door wie, in opdracht van wie?

Eduards grootmoeder had al gehuild, uit angst dat er iets met hem was gebeurd, want hij kwam een uur te laat en dat was nog nooit gebeurd. ‘Ik kon haar toch niet vertellen, dat ik was opgehouden door een kopje koffie te drinken bij de Cubaanse ambassadeur,’ zei hij. We reden samen bij Frits van Eeden langs. Frits gedroeg zich anders dan anders omdat een vriend op bezoek was. Eduard was geïrriteerd omdat ik hem wilde aanhalen waar Frits bij was. Geen succes.

[p. 185]

Wibo van de Linde doet een poging mensen die naar de antiraket demonstratie zullen gaan, als ‘meelopers’ van het ikv voor te stellen. Walgelijk. Die man zit - buiten dat hij mij verraden en verkwanseld heeft als ‘meeloper’ van de kgb - al jaren op de verkeerde lijn. Zelfs Dries van Agt zei, dat als hij geen premier was maar gewoon burger, hij zou mee demonstreren.

President Luis Herrera Campins van Venezuela is op het Witte Huis geweest. Reagan en Allen deden hem broederlijk uitgeleide. Tegelijkertijd maakte het ministerie van Justitie bekend over veiligheidsadviseur Richard Allen geen aanwijzingen te hebben gevonden betreffende de betaling van duizend dollar vanuit Japan voor het regelen van een interview met Nancy Reagan.²⁰²

Reagan zit verder niet alleen op het verkeerde spoor in de sector oorlog en wapens, hij schijnt er ook op uit te zijn sociale voorzieningen in de vs te willen aanpakken. Senator Edward Kennedy heeft bij een conventie van de afl-cio de regering Reagan omschreven als ‘the most anti-union in modern history’. Hij veroordeelde het vervangen van ‘a tradition of compassion with a standard of greed benefiting the rich’.²⁰³

202 International Herald Tribune, 20 november 1981.

203 International Herald Tribune, 20 november 1981, door Damon Stetson.

21 november 1981

Taal noch teken van het ventje. Het raakt me maar anders dan in de jaren zestig en zeventig toen Peter centraal stond. Ik bekijk het nu meer tegen de achtergrond van relaties in het algemeen. Wat is het eigenlijk, een levenslange betrekking tot een ander?

De Telegraaf is geen krant. Het is een soort veredeld reclameblaadje met als leidmotief, hetze maken en sensatie teweeg brengen. Laat dit de laatste keer zijn dat ik er een cent voor neer tel.

Joris Voorhoeve schreef me een brief.²⁰⁴ Ik antwoordde dat het niet mogelijk was met hem te discussiëren over de ussr of China omdat hij blijkbaar de meest elementaire informatie mist. ‘Hoe u China na “een strafexpeditie” tegen India geen agressief land kunt noemen, is mij een raadsel. Trouwens u zoudt daar met mevrouw Indira Gandhi maar eens van gedachten over moeten wisselen, zoals ik heb gedaan. Uw verdediging dat nrc Handelsblad de kop boven het artikel zou hebben gemaakt, slaat nergens op. Uw stuk heeft tot die kop aanleiding gegeven. Dat u van mij een brief ontving, was ingegeven door

204 Zie bijlage 25.

[p. 186]

uw geklets onder de gordel jegens Ernst van Eeghen, dat inderdaad de lezers de indruk naliet dat hij een speelbal van het Kremlin zou zijn. Mensen als u, die eerst gezellig met Van Eeghen mee gaan en dan aldus schrijven, kan je alleen maar tegemoet treden zoals ik deed, want ze zijn walgelijk.’²⁰⁵

Eigenlijk moet ik Eduard uit mijn hoofd zetten. Seks all the way moet ik ook straks in New York, als ik hem terugzie, gewoon uitsluiten want het is dus duidelijk geen all the way-relatie die zich heeft ontwikkeld, hoe ver Eduard en ik ook samen zijn gegaan. Lijkt me een mooie titel voor een boekje als ik 65 ben: Virgin at 65; of: De analyse van een leven.

Ik nam de bus naar Schiphol om te vertrekken naar Venezuela maar bedacht me de lichten op Amerbos te hebben aangelaten. Ik ben terug gegaan en heb via Frankfurt en Lissabon geboekt. Toen ik weer thuis was, belde ik Marit Theil, Eds vriendin, die op haar beurt Eduard bij zijn ouders telefoneerde.

Ambassadeur Jacob van der Gaag belde om te vertellen dat hij een buitengewoon plezierige ontmoeting met mr. Voetelink had gehad. De advocaat zal een ‘beste amice’-brief gaan opstellen om bij Lou de Jong de gewraakte passage uit diens geschiedschrijving te krijgen.

Om 13:00 uur verscheen Eduard op Amerbos in de auto van zijn vader. Ik lag al in bed. Hij liep meteen door naar boven waarna we seks hadden. Hij protesteerde eerst nog wel, maar toen puntje bij paaltje kwam, vond hij het zalig en dat was het ook. Hij benadrukte later dat he liked me but not loved me. Dat is prima maar het was intussen heerlijk nog een keer samen te zijn voor New York en ook nog zo onverwacht.

Michael Chase van de universiteit van Californië schrijft in Psychology Today dat in hersens 100 miljard neuronen zitten. Dat verschilt nogal met eerdere ramingen van 20 miljard, waar gewoonlijk over wordt gesproken.

Ik ging weer terug naar Schiphol. Eduard had bij de klm, bij protocol, een bon voyage- briefje voor me achtergelaten.

Adriaan van Dis schijnt gezegd te hebben: ‘Max Pam gaat nu Willem Oltmans ontmaskeren.’ Pam had geantwoord: ‘Wat Oltmans zegt, is gewoon waar.’

205 Citaat uit mijn brief van 21 november 1981.

VIASA vlucht 709, DC-10

mending the mind luidt de titel van het omslagverhaal van The Economist²⁰⁶ ‘At present, science is abysmally ignorant about the

206 The Economist, 21 november 1981.

[p. 187]

precise causes of mental illness. Luckily, things are changing.’ Men schijnt zich vooral te concentreren op schizofrenie, dementie en manische psychoses. Veel wordt bereikt met ‘new drugs, albeit ones whose value was discovered by chance’.

In Engeland zoeken vijf miljoen mensen per jaar hulp in verband met mentale problemen. Zeshonderdduizend patienten worden doorverwezen naar psychiaters. Het verschil wordt uitgelegd tussen de psychotische en de neurotische geest. ‘Neurotic fears and anxieties can become exaggerated so that they interfere with a person's life but a neurotic's sense of reality is essentially in tact. The psychotic's view of reality is much more distorted. A neurotic builds castles in the air: a psychotic not only builds them, but also lives them. A schizophrenic may hear voices, believe his thoughts are being read or that the cia is pursuing him. It is no good telling the schizophrenic these things are imagined. The voices he hears are as real to him as somebody talking down a telephone is to a normal person.’ Het brein van de schizofreen wordt gezien ‘as a faulty machine’. Het betreft een chemische substantie in de hersens, dopamine. ‘In schizophrenics, there appears to be an overactivity of nerves using dopamine as a neurotransmitter.’

In de afgelopen jaren zijn er dertig nieuwe hersenstoffen ontdekt. ‘Biochemistry has a lot to offer psychiatry.’ Ik wil hierover ook nog met Philip Handler spreken voor ons boek.

‘Deep in the brain, there is a region called the nucleus basalis. Nerve fibres originating here extend throughout the cerebral cortex, the thinking part of the brain,’ aldus The Economist. Het is eigenlijk onvoorstelbaar dat je 56 jaar leeft zonder iets te begrijpen van de ‘machine’ in je hoofd, of misschien moet ik zeggen, zonder iets te weten van de neurofysiologie in je eigen schedel. Ik zou tot morgen over deze onderwerpen kunnen doorschrijven bij voldoende energie en concentratie. Is het moment gekomen mijzelf te interviewen, in plaats van dit door Max Pam te laten doen, en tot de bodem door te graven en spitten?

Waar komt homoseksualiteit in werkelijkheid vandaan? Is er iemand die dit echt weet? Sommigen denken dat het een kwestie van genen is, anderen zeggen van hormonen. Waar komt de disbalans vandaan in het eeuwig durend spel van Russische roulette, dat voortplanting heet? Beschikte mijn vader over een juiste hormonenbalans? En mijn broers? Wat is het verband tussen emotionele ervaringen en seksuele oriëntatie? Waar komen al die innerlijke tegenstrijdige berichten vandaan? Wanneer je er niet naar luistert, verandert je leven in een per-

[p. 188]

manente leugen. Wanneer je er wel naar luistert raak je uit de pas met de kudde van gaat heen en vermenigvuldigt u!

Er waren maar elf passagiers in deze dc-10 van Amsterdam naar Frankfurt. Daarna liep het toestel aardig vol. In hoeveel vliegtuigen heb ik tot nu gezeten? Honderden. Ik herinner me hoe ik als kind op De Horst kon dromen zelf eens in zo'n toestel te zitten als er een Dakota overvloog.

De Israëlische psycholoog Reuven Feuerstein, die ik heb gesproken voor Over intelligentie, heeft ook een uiteenzetting voor Psychology Today²⁰⁷ gegeven over zijn onderzoek van leerprocessen. Hij vertelt hoe in Venezuela door alle studenten die voor onderwijzer worden opgeleid, nieuwe methoden worden toegepast. Je leert niet denken door rijtjes Duitse woordjes uit hoofd te leren, zoals ons op het Baarns Lyceum werd verordineerd. ‘The goal of Instrumental Enrichment,’ zegt Feuerstein, ‘is to arrive through exercises not at solution but to understand how solutions are arrived at.’

De uitvoerige brief van professor Henry Kamin van Duke University over het manuscript van Philip Handler heb ik bij me om straks in de vs te raadplegen als ik hopelijk zowel met Kamin als Handler kan overleggen hoe het te verbeteren.²⁰⁸

Scott Fitzgerald overleed in 1940 in de overtuiging dat zijn roerige leven en schrijverscarrière mislukt waren. Onzin. Zolang je trouw bent aan jezelf en produceert, met de voet op de plank, inclusief alle begrenzingen die ieder leven heeft als vast gegeven, dan is dat wat werkelijk je leven is geweest. Ik schreef na het lezen over Fitzgerald spontaan een uitermate geïnspireerde brief naar Peter. Ik hoop maar dat hij zuinig is op mijn brieven. Hij kan er later misschien zelfs iets mee doen; wie weet. Voorlopig blijft Peter in ieder geval my number one chip-to-chip contact.

207 Psychology Today, oktober 1981.

208 Zie bijlage 26.