Memoires 1975-1976

[p. 83]

Amsterdam

2 november 1975

Amerbos

Was gisteren om 13.00 uur thuis, rangschikte de post en las alleen een lieve brief van Casper van den Wall Bake uit Mahaneze, Zuidwest-Afrika. Hij zond foto's van hoe zijn Landrover over de kop was geslagen in de jungle.

Ik ben eerst met rozen naar Den en Rust gegaan en stond bij het graf van mijn ouders. Huilde. Tante Jetty had hei laten planten, precies zoals ik had willen laten doen, dus het is okay.⁶⁴ Ik had eerst Keke gehaald. Hij jankte bij het graf nog steeds van blijdschap dat ik terug was. Gaf mevrouw Offereins ook een boeketje voor de goede zorgen voor de hond. Keke verkeert in prima staat.

Nauwelijks was ik thuis of Peter belde. Hij was om 23.00 uur in Amsterdam. Hij zag er uitstekend uit, maar je kunt zien dat hij nu 30 jaar is geworden. Hij zei weer voor de zoveelste keer dat psychologie de enige studie bleef die hem interesseerde. Wilde hij dit doorzetten, zou alleen de vs dit mogelijk maken, omdat je daar gemakkelijk geld kan verdienen en ernaast studeren. Hij heeft gelijk. Dit probeerde ik al in 1967 te regelen, toen ik zelf nog ‘fulltime’ in New York woonde.

Peter vertelde tussen neus en lippen dat al zijn vrienden, Philip Nasta, Theo Cammann en Kees Broos, avances naar zijn vriend Fred Ress hadden gemaakt. ‘Jij bent een uitzondering geweest,’ zei hij. Het is nooit in mijn hoofd opgekomen, ook al vond ik Frederick Ress een buitengewoon aantrekkelijke kerel.

Rustige dag. Bezoek aan Thermos, waar we allebei een nummer hebben gemaakt. Ik was er aan toe.

64 Later ontdekte ik dat ikzelf de tuinman had gevraagd hei op het graf te planten; mijn vader hield ervan.

3 november 1975

Ik werk aan een nieuw manuscript voor mijn Ruslandboekje en schrijf ernaast artikelen voor de gpd en de Nieuwe Revu.

Vanmiddag heb ik de ouders van Tage Domela Nieuwenhuis in Heemstede bezocht. Tage is precies zijn moeder, althans van

[p. 84]

binnen. ‘Als ouder zou je elf kinderen als Tage willen hebben’, zei ze ook nog. Dat zei me genoeg. Ze waren beiden zeer ingenomen met Theresa en toch zagen zij er geen huwelijk van komen. Ik heb Tage in Moskou opgebeld en verslag gedaan. Hij reageerde aardig. Hij vertelde dat Genia Makarova hem een paar maanden lang bijles Russisch zou geven.

Ik blader door de kranten en realiseer me hoe je in de enkele weken dat je in de ussr hebt doorgebracht, van alle wereldinformatie verstoken bent geweest. Afschuwelijk eigenlijk. Wat komt het sovjetpubliek allemaal tekort aan input.

Mevrouw Ien van den Heuvel van de pvda schijnt de Berlijnse muur een ‘historische juistheid’ te hebben genoemd. Zij was met een delegatie naar de ddr geweest, wat tot onderlinge keet had geleid bij de socialisten. Zij vond een linkse dictatuur beter dan een rechtse. Waar zou die mevrouw in de oorlog hebben gezeten?

De sovjetdissident Vladimir Bukowski, die vastzit, heeft formeel een uitnodiging om zijn biologiestudie in Leiden voort te zetten, aangenomen. Welke zijn de bindingen precies tussen Leiden en de staat of de inlichtingendiensten? Weet iemand dit?

Sidney Gottlieb, voormalig cia-medewerker, heeft getuigd dat de cia in 1961 een hoeveelheid dodelijk vergif naar de Congo vervoerde om de toenmalige premier Patrice Lumumba mee te vermoorden. Victor Marchetti, tot 1969 assistent van een onderdirecteur van de cia, heeft bekend gemaakt dat Richard Nixon gedurende zijn eerste ambtsperiode plannen zou hebben gehad om samen met het Pentagon een staatsgreep daar uit te voeren. Ook is thans bekend geworden, dat die frisse generaal William Westmoreland, opperbevelhebber in Vietnam, in 1968 van mening was dat Washington kernwapens diende in te zetten in Vietnam.

Het sovjet hooggerechtshof heeft de vonnissen van elk tien jaar voor Jim Poelman en Egbert Kolkman bevestigd, terwijl Hendrik Scholtens en Roelof Thijs ieder zes jaar kregen. Absurd.

Intussen is Pier Paolo Pasolini (53), de Italiaanse filmmaker, door een zeventienjarige bakkersknecht op een voetbalveld nabij Ostia vermoord. Deze Giuseppe Pelosi werd na een achtervolging door de politie in de sportauto van Pasolini gearresteerd. De jongen was op straat in Rome opgepikt en naar de afgelegen plek gereden, zeker het plaatselijke Vondelpark voor homoseksuele activiteiten. Toen de jongen blijkbaar niet van de avances gediend was, onstond er een knokpartij en Giuseppe

[p. 85]

probeerde te vluchten. De bakkersknecht trok een plank van een hek en ging er Pasolini mee te lijf. De jongen had zelf ook een wond aan zijn hoofd. Wanneer een jongen niet vlot wil, ben ik altijd meteen vertrokken. Pasolini beëindigde in augustus de film 120 Days of Sodom, gebaseerd op de dikke duim van de Markies de Sade. Hij moet gedacht hebben een beschikbaar jongetje, zoals op de filmset, in zijn vingers te hebben gekregen. Fataal dus. Doodgaan voor een ragpartij?

Newsweek meldt, dat Suharto er eindelijk toe zou zijn overgegaan, generaal Ibnu Sutowo - bijgenaamd the Black Diamond - president-directeur van de Pertamina oliemaatschappij, van de meeste van zijn functies en verantwoordelijkheden te ontheffen. Ik heb die man in De Spiegel in 1966 de grond ingeschreven vanwege zijn exorbitante corruptie. Het kostte corruptor Suharto bijna tien jaar voor hij zijn partner in duistere zaken een kopje kleiner zou maken.

Time magazine heeft geantwoord op mijn protest, waarin ik stelde dat het onjuist was om het voor te stellen of non-alignement in Belgrado begon in 1961, terwijl in werkelijkheid de basis voor ongebondenheid door Bung Karno werd gelegd in Bandung in 1955. Time beroept zich op een door Colin Legum geschreven passage in de editie van 1974 van Encyclopedia Britannica.⁶⁵ Legum geeft de zaak niet correct weer en daar heb je noch het Britse naslagwerk, noch Time voor nodig om dat te weten. Ik heb Colin Legum nooit als een expert beschouwd. Bij alles wat ik van hem las, ook ten tijde van de Congo-affaire, zat hij er in mijn ogen te dikwijls naast. Er is niet tegen vervalsingen te knokken.

Tage zei, toen ons gesprek een zeer vreemd bijgeluid had: ‘Ze gebruiken waarschijnlijk een afluisterapparaat met drie koppen.’

65 Zie bijlage 4: brief van Time d.d. 28 oktober 1975.

4 november 1975

Er lag ook een brief van André Spoor in reactie op mijn protest tegen het stuk van Henk Broekhuis in de nrc. ‘Verlaat je zin voor humor je als je zelf het object van iemands spot bent?’ vraagt hij. Noem dat maar spot.⁶⁶ Hij heeft gemakkelijk praten want het is hem niet overkomen. Hij zegt dat Broekhuis slechts polemiseert en ridiculiseert naar aanleiding van mijn interview in Leningrad. Genia Makarova gaf toe dat mijn gesprekken in de ussr zoals ze werden gepubliceerd, niet werkelijk overeenkwamen met wat ik had gezegd. Ik heb geen zin ieder woord

66 Zie bijlage 5: artikel van Karel van het Reve in de nrc.

[p. 86]

te gaan vergelijken en te laten vertalen. Ik blijf er bij dat je nauwelijks van ironie en spot kan spreken wanneer Karel van het Reve bijvoorbeeld zegt: ‘Overal waar Oltmans is geweest - Den Haag, Jakarta, New York - overal heeft men hem met een kluitje in het riet gestuurd, maar in Rusland worden al zijn vragen beantwoord (...).’ Ik voeg de goed-praat-brief van Spoor hierbij.⁶⁷

Minister Max van der Stoel heeft in het parlement geantwoord op vragen van de brave Fred van der Spek (psp) hoe het nu met het Nieuw-Guinea-onderzoek stond, zoals de regering door het parlement werd gevraagd.⁶⁸ De minister heeft een steekproefsgewijs onderzoek laten uitvoeren, nota bene! Publicatie zou nadelige invloed kunnen hebben op de buitenlandse betrekkingen en/of individuele personen ernstige schade kunnen berokkenen. Wie? Zou Luns misschien door de mand kunnen vallen, terwijl hij nog secretaris-generaal van de navo is? Althans, het bovenstaande zegt Van der Stoel in een intern stuk, gericht aan de leden van de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken. Aan het parlement zegt hij iets heel anders, want dat is het nietszeggende floddertje dat naar buiten komt. Dan te bedenken dat zelfs Van der Spek slechts heeft gereageerd op een por van mij er weer eens wat aan te doen. De rest van het parlement is alles allang vergeten, en de boer hij ploegde voort. Waar het op neerkomt, is dat de aperte oplichterij van Luns en zijn kornuiten op die manier eeuwig de mist in dreigt te gaan.⁶⁹ Joseph Luns gaf Wibo van de Linde van tros Aktua een interview van dertig minuten. Zijn sovjetgevaarpassage was weer levendig aanwezig.

Het probleem is dat de mensen worden gevoed met informatie die wil zeggen: er is ontspanning, we hebben al dat oorlogstuig niet nodig.
‘Laat ik dan dit zeggen: de ontspanning heeft tot dusver niet gebracht wat men ervan heeft verwacht. De conferentie in Helsinki heeft meteen geleid van de zijde van de Westelijke mogendheden, en met name van de nato-landen, tot voorstellen aan Rusland tot het bekendmaken van manoeuvres en tot een uitnodiging van Warschaupact-officieren om die te volgen, maar van de zijde van de Warschaupactlanden, speciaal van Rusland, zijn er alleen felle kritieken geweest op de nato en geen begin van toenadering - ik geef nu maar een voorbeeld. Met andere woorden, détente is nog steeds niet wat men ervan verwachtte. Ik geloof niet dat op dit moment Rusland agressieve bedoelingen heeft tegenover het Westen, maar de capaciteit is er en dat is het belangrijke, men had hetzelfde ook vóór de oorlog, toen Engeland meende op goede gronden - dat was de tijd van Chamberlain - om “peace in our century” te bereiken, vrede in onze tijd. Tien maanden daarna brak de wereldoorlog uit. Men weet niet hoe de omstandigheden veranderen en intenties kunnen snel veranderen en de capaciteit blijft.’

67 Zie bijlage 6.

68 Zie bijlage 7: Kamerstuk in antwoord op Van der Spek.

69 Zie bijlage 8: brief van drie pagina's van Max van der Stoel.

[p. 87]

U zegt: er is geen direct gevaar voor agressie, maar de communistische gedachte is toch niet passief.
‘Nee, zeker niet, dan hoeven we maar te zien wat de communistische partijcongressen zeggen in Rusland. Het is dezelfde missie van wereldoverheersing en van het doen triomferen van de communistische gedachte. Het is een heel andere wereld die daar is en het is zonder twijfel juist hetgeen alle landen van de alliantie - Nederland inbegrepen - steeds zeggen: dat zonder een zeker evenwicht men geen ontspanning kan voeren of bereiken. Maar ik wil nogmaals zeggen dat het onbegrijpelijk is voor de geallieerden dat in andere domeinen, met name wat de eeg betreft, de Nederlandse regering zich scrupuleus houdt aan de afspraken - ik heb het zelf vele malen meegemaakt dat werd gezegd: Neen, hier kunnen we niet aan komen, dit is absoluut afgesproken, hier zijn we aan gebonden - en dat dat niet voor de defensie zou gelden.’

Bovendien hadden de navo-partners het onaanvaardbaar uitgesproken over de Nederlandse defensiebegroting. Elsevier zet dan ook boven de woorden van Luns: nederland pleegt woordbreuk jegens nato-partners.⁷⁰ Hoe komt het toch dat Luns zich vrijwel alles kan permitteren en met uitzondering van minister Henk Vredeling - of zeer incidenteel een kamerlid - niemand hem werkelijk de les leest. Ze missen het lef in Den Haag om een nog grotere bek dan Luns op te zetten.

Professor Jay Forrester is blijkbaar tevreden met Volume ii van de Club van Rome-gesprekken in de Putnam-editie te New York. Ik wil erg graag een film met hem maken over zijn usa-model.⁷¹

Keke ligt zo lief op zijn rug in mijn televisiekijkstoel. Ik staar naar de portretten van mijn ouders en denk aan de tijd dat zij voor dit beestje zorg droegen. Nu ligt hij bij mij. Ik heb hem in het bad gedaan. Hij is fris en schoon.

Heb de bvd gebeld en een gesprek met die klootzakken aangevraagd. Ik wil voor eens en voor altijd duidelijkheid over dit idiote afluisteren en nagaan van mijn gangen, nu weer vanwege mijn sovjetactiviteiten.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt belde, wat ik een zeer welkom telefoontje vond.

Om 14.00 uur had ik een uitstekend gesprek met ambassadeur Alexander Romanov. Ik vertelde hem dat ik na mijn reizen door de Sovjet-Unie tot de conclusie was gekomen dat het marxisme, wanneer je alles bij elkaar optelde, in een aantal opzichten een beter systeem was dan het kapitalisme, zeker in de laatste helft van de 20ste eeuw.⁷²

De ambassadeur citeerde onmiddellijk Ien van den Heuvel, die

70 Elsevier, 4 oktober 1975.

71 Zie bijlage 9.

72 Indien ik dit inderdaad zo heb gezegd, was het klinklare onzin, zoals mijn dagboeknotities over de ussr uitwijzen.

[p. 88]

had gezegd dat een linkse dictatuur beter was dan een rechtse. Romanov voegde er aan toe dat Harry van den Berg al om Iens aftreden had gevraagd. Ik zei dat het woord ‘beter’ natuurlijk ook nergens op sloeg. Waarom een linkse dictatuur vergelijken met een rechtse? Waarom heeft mevrouw Van den Heuvel niet gewoon gezegd dat de Unie van Socialistische Sovjet Republieken in een aantal opzichten⁷³ positieve kanten vertoonde, die men in de kapitalistische democratieën niet aantreft. Dictatuur komt sowieso bij mij niet im Frage. Om die reden wijs ik de ussr af. Maar het marxisme, althans op papier, biedt, indien men er werkelijk in zou kunnen slagen een nieuwe marxistische mens te programmeren, meer positieve kanten dan het Westerse systeem. Daarvan ben ik overtuigd.

Romanov vertelde dat minister Max van der Stoel in New York, tijdens een ontmoeting in de vn met minister Andrei Gromyko, de kwestie van de dissident Andrei Amalrik aan de orde had gesteld. ‘I heard nothing from Moscow about it. I am too smart to ask them about it,’ voegde hij eraan toe. ‘But this is not serious and no mature politics.’ Erger, het is waanzin en toont geen begrip voor de situatie in de Sovjet-Unie.⁷⁴

Van de sovjetambassade ben ik naar mijn oude vriend sergeant Martin Portier⁷⁵ in Zoetermeer gereden. Omstreeks 20.00 uur bezocht ik generaal Mursid, die eveneens in Zoetermeer verbleef. Hij was zojuist uit Indonesië gearriveerd om zijn dochter en schoonzoon te bezoeken en had me als eerste opgebeld. Ik was blij hem eindelijk persoonlijk te ontmoeten, zeker na de kennismaking met mevrouw Mursid enige tijd geleden. Bij mijn vertrek zei hij: ‘Ik denk dat het niet te veel is gezegd, wanneer ik voorspel, dat wij u binnen niet te lange tijd weer in Indonesië zullen mogen begroeten.’⁷⁶

Hij vertelde over zijn ambassadeurschap in Manilla van 1966 tot 1969. In 1967 was een brief van mevrouw Mursid, gericht aan Bung Karno, in het blad Selecta gepubliceerd. Precies hetzelfde wat met een brief van mij aan president Sukarno in die tijd was gebeurd. Maar omdat zij de vrouw van een ambassadeur was, had het in Jakarta een schandaal veroorzaakt.

In juli 1969 kwam Richard Nixon naar Manilla. De ambassadeurs waren naar de vip-lounge gekomen ter verwelkoming. Mursid was aanwezig met de collega's van Pakistan, Zuid-Ko-

73 Ik schreef die avond na middernacht zeer beknopt in mijn dagboek.

74 Ik interpreteerde, m.i. terecht, de kwestie-Amalrik als een buiten proporties opgeklopte Koude-Oorlogkwestie.

75 Zie Memoires vanaf het eerste deel.

76 Op dit heugelijke feit wacht ik in 1992 nog!

[p. 89]

rea en andere landen. Ze spraken met minister van Buitenlandse Zaken William Rogers, ‘(...) die in gezelschap was van een kleine heer, die de voormalige Amerikaanse ambassadeur in Jakarta, Marshall Green, bleek te zijn.⁷⁷ Hij herkende me’, aldus generaal Mursid, en zei: “Well General, how is Bung Karno now?” Ik antwoordde: “I think, you know this better than me.” En als hij nog een woord zou hebben gezegd had ik de man een schop gegeven. Green draaide zich om en kneep er tussenuit. In augustus werd ik als ambassadeur teruggeroepen (...).’ Zo gaat dat in het Indonesië van Suharto, waar het leger en de cia sedert 1965 de dienst uitmaken.

Toen generaal Mursid naar Jakarta terugkeerde, werd hij als pro-Bung Karno-officier van 1969 tot 1973 eerst vastgezet. ‘Ze hebben je oude vriend generaal Suadi nu voor gek verklaard. Hij is eindelijk vrijgelaten.’ Mevrouw Mursid was intussen op het terrein van hun huis een broodwinkeltje begonnen. Pak Mursid helpt ook mee. ‘De nieuw benoemde Pakistaanse ambassadeur kwam bij ons brood halen en zei tegen me: “General Mursid, please consider this my official call”.’ Bij een andere gelegenheid, het huwelijk van vrienden, stond generaal Nasution op en kwam op hem af om hem de hand te schudden. Dit moet generaal Mursid zeer hebben verheugd, wat ik niet begreep, want Nasution was minstens even subversief bezig geweest als Suharto. Generaal Mursid bleek nog altijd zeer gesteld te zijn op generaal Suharjo Padmodiwirjo in Moskou. ‘Zegt u hem maar dat ik hem nog altijd “ketju”⁷⁸ noem. Laat hij zich maar eerst koest houden, onze tijd komt.’ Hij liep mee naar de auto. Omdat het vroor, kwam hij nog een keer terug om te zeggen voorzichtig te rijden.

77 De man die als ambassadeur in 1965 de coup in Jakarta leidde.

78 Troetelnaam voor highway robber.

5 november 1975

Mijn ussr-manuscript begint de juiste vorm te krijgen.

Ben van alles vergeten. Allereerst om iets te zeggen van de meer dan prachtige herfstkleuren in Bilthoven toen ik naar het graf van mijn ouders ging.

Er is weer een gat in het befaamde Warren-rapport over de moord in Dallas ontdekt, namelijk dat de fbi de telefoon van Marina Oswald afluisterde volgend op de dood van jfk in verband met ‘de nationale veiligheid’. De Warren Commissie werd hier niets over verteld en een advocaat van de groep, David Belin, heeft gezegd het hiaat ‘horrible’ te vinden.⁷⁹ Het

79 The New York Times, John Crewdson, 29 oktober 1975.

[p. 90]

Warren-rapport heeft natuurlijk evenveel gaten als een Gruyèrekaas, maar dat lijkt iedereen iedere keer weer hogelijk te verbazen.

Bij thuiskomst lag er een opmerkelijke brief van Carel Enkelaar, die ondanks onze confrontatie in de rechtszaal blijkbaar had berekend wat de nos me nog schuldig was en na veel goocheltoeren op een bedrag van 8.876 gulden uitkwam. Maar geen woord over de vermiste foto van George de Mohrenschildt.⁸⁰

Ontmoette Anna Bebrits⁸¹, de Hongaarse ambassadrice. Zij zal helpen met interviews in Boedapest voor mijn europa-boek. De Joegoslavische ambassade zegt dat Edward Kardelj mijn vragen heeft beantwoord.

Volodja's vader, Kiril Molchanov, is als directeur van het Bolshoi ontslagen.

Het anp heeft nu toch de vertrouwelijke brief van Max van der Stoel aan de Commissie voor Buitenlandse Zaken op het net gezet. De nrc maakte er een bescheiden bericht van. Ze willen gewoon per se niet in Den Haag dat de drek van het faliekant mislukte Nieuw-Guinea- (en Indonesië-)beleid boven water komt.

Ik maakte een definitieve afspraak met mr. P.G.M. van Doeveren, tweede man van de bvd. Toen ik ergens zei: ‘We leven toch in een vrij land,’ sprong hij in met: ‘En wij zijn ervoor het vrij te houden.’ Dat moeten ze in die club nodig zeggen! Hij adviseerde mij tevens vooral de sovjets, dus ambassadeur Romanov, niet te informeren dat ik de bvd had gebeld. Het beste zou zijn wanneer ik een bandopname van dit gesprek ga maken.

Frits Koers, de advocaat - ik denk dat hij geen kans heeft ooit een topadvocaat te worden, te ouwehoerderig - vertelde dat Vincent Monnikendam tegen hem had gezegd: ‘Wanneer Oltmans een film van veertig minuten maakt, mag je blij zijn wanneer je er een minuut van kunt gebruiken.’ Daarom zond de nos van de 45 minuten Jim Garrison film in New-Orleans er 44 minuten van uit? En ik dacht nog wel, nadat ik Monnikendam mee naar Parijs had genomen om Dewi te filmen, dat hij ‘een bondgenoot’ was. Ik zie nog zijn verrukte gezicht toen Dewi hem en de crew op een lunch in het Plaza Athenée trakteerde. Koers vond het inderdaad absurd dat Carel Enkelaar de foto van George de Mohrenschildt terugvond, die gebruikte om ons te chanteren en daarna weer kwijtraakte. Zo absurd

80 Zie bijlage 10.

81 We zouden tot de jaren negentig bevriend blijven.

[p. 91]

zelfs dat Koers zei: ‘Misschien is Enkelaar hem wel echt opnieuw kwijtgeraakt.’ Wat moet ik met zo'n advocaat?

7 november 1975

Wibo van de Linde belde om te zeggen dat hij vanmorgen met de tros-directie mijn medewerking aan Aktua gaat bespreken. Er zijn door guerrilla's zeven mensen in het noordelijke gedeelte van Zuidwest-Afrika vermoord. Dat is waar Casper Bake zit. Ben ongerust.

De kranten melden:

Nieuw-Guinea-beleid blijft gesloten boek

Dankzij Max van der Stoel. Met wie speelt die meneer onder een hoedje?

De Amerikaanse ambassadeur in Londen, Elliot Richardson, is nu door president Ford benoemd tot minister van Handel. Het bekleden van de post in Engeland is dus van korte duur geweest.⁸²

Leo Tindemans zal me toch een interview voor mijn europa-boek geven. Dat valt mee.

Uit gegevens van de notaris blijkt dat we alle drie een kwart miljoen van moeder hebben geërfd. Dan heb ik natuurlijk nog mijn huis, de vleugel, meubilair, schilderijen en talrijke ‘heirlooms’ zoals mam ze noemde. We moeten erg dankbaar zijn.

82 Richardson was de vader van mijn Harvard-vriendje Henry Richardson.

[p. 92]

Ben naar de receptie van ambassadeur Romanov gegaan, wat ik vervelende verplichtingen blijf vinden. Secretaris-generaal mr. E.C.L. Schiff liep rond.⁸³ Ook de heer Van Hattum voor Oost-Europa van het ministerie, die alles wat sovjet is haat, was van de partij.

83 Pas in 1992 zou ik aan de hand van de stukken van buza erachter komen hoe smerig ook de heer Schiff in de zestiger jaren in Washington tegen mij bezig was geweest.

8 november 1975

Minister Wim Duisenberg van Financiën is himmelhochjauchzend uit Indonesië teruggekomen waar hem, als socialistische amateur in Indonesische zaken, blijkbaar effectief een oor is aangenaaid. Hij wil aanvullende ontwikkelingsgelden van partijgenoot Jan Pronk gaan gebruiken, om aan Indonesië tegen concurrerende prijzen onder meer schepen te gaan verkopen. Ze geven het niet op in Jakarta. In 1966 waren Cornelis Verolme en de voormalige schroothandelaar Louis Worms al bezig om regeringsgaranties voor 300 miljoen los te peuteren om tankers aan de corrupte generaal Ibnu Sutowo te verzwendelen. Deze keer hebben de generaals er blijkbaar voor gezorgd, de keurige mijnheer Duisenberg voor hun karretje te spannen. Hij zou ook met Lubbers van Economische Zaken spreken om die monkey business met het generaalsregime rond te krijgen. De reportage over de hele affaire in de nrc lijkt nergens op. Zoals deze krant de reis van Duisenberg presenteert, wordt de indruk gewekt, dat wat hier gebeurt en règle zou zijn. Treurig.⁸⁴

Geen enkele krant heeft commentaar gegeven op het verder in de doofpot stoppen van de Nieuw-Guinea-affaire. Hoe langer geleden hoe meer het geheugen de ernst van de zaak heeft vervaagd en vervalst. Onvoorstelbaar hoe de hoofdrolspelers van die tragische episode kans zien de dans te ontspringen en hun aanzien te behouden, wat bij opening van zaken in het riool terecht zouden komen.

Henry Brookman, het Wunderkind,⁸⁵ geeft nu gastcolleges over de institutionalisering van kernenergetisch onderzoek aan de th in Twente. Hij is bovendien zo vriendelijk me de weg naar professor C.F. Freiherr von Weizsacker van het Max-Planck Instituut te wijzen, die ik zou willen interviewen.

84 Het artikel zit in mijn dagboek.

85 Als kleine jongen liep hij op het paleis van president Sukarno rond.

9 november 1975

Peter kwam in de late middag. We prepareerden een ouderwets kabeljauwdiner en genoten.

[p. 93]

Hij had ook het televisiegesprek van Netty Rosenfeld gezien en kotst van die juffrouw net als ik. De beste vriendin van Joop van Tijn en Ageeth Scherphuis. Dit over gisteren.

10 november 1975

Vreselijke botsing met Peter. Naar, naar, naar. We waren in Thermos, dineerden in Mei Wah, zagen een Visconti-film en kwamen gisteren laat thuis samen met Theo Cammann. We wilden een snack klaarmaken. Eerst bleek al het krentenbrood op te zijn en toen ik de frigidaire open wilde doen zei ik: ‘als de kaas ook niet op is.’ Die had Peter inderdaad erledigt. Ik ben er zuinig op en doe er lang mee. Hij trok de schoen aan die hem paste, werd wit van woede, schreeuwde, sloeg met zijn hand tegen de muur en zei dat dit de druppel was geweest die de emmer deed overlopen. Ik begreep er niets van maar dacht: wat moet dat moet. Hij pakte zijn rommeltje. Theo keek beduusd en ze vertrokken. Ik riep hem na: ‘Betaal dan ook maar je eigen belastingschuld.’⁸⁶

Ik heb de tekst ontvangen van het verhoor van Ton Neelissen, Geert Pott en Vincent Monnikendam voor de rechtbank te Amsterdam door mevrouw van Schaardenburg-Louwel Kooijmans. Beide eersten beperkten zich tot het beantwoorden van vragen over het wegraken van de George de Mohrenschildt-film en hun bemoeiingen daarmee. Alleen Vincent, die ik steeds als de prettigste collega in nos-verband had gezien - en die altijd steen en been klaagde over de toestanden bij de televisie in het algemeen - vond het nodig tot tweemaal toe in zijn onder ede afgelegde verklaring te onderstrepen dat er altijd problemen met mij waren, ook over het monteren van mijn films. Zo gaat het altijd. Door degene van wie je het nooit had verwacht, word je in de rug aangevallen.⁸⁷

Ben zeer met Peter bezig. Theo Cammann gaat medicijnen studeren. Waarom doet Peter dit niet? Wanneer hij zich echt aan de studie zou zetten, zou ik hem ieder jaar een ticket geven om lang op vakantie te kunnen gaan naar Frederick Ress in Minnesota. Aangenomen, dat die verhouding blijft bestaan. Heb hem hierover naar Tilburg geschreven. Hij vroeg trouwens, typisch hèm, of hij Lionel Trillings Sincerity and Authenticity mee kon nemen. Vorig jaar namen we Mind in the Modern World⁸⁸ mee naar Parijs, waar hij van genoot. Hij schreef erin: Met Willem, juni 1974, Parijs. Ik moet die boekjes trouwens nog lezen.

86 Geneer me rot voor het maken van die goedkope, unfaire opmerking.

87 De getuigenverhoren zitten in mijn dagboek.

88 The Viking Press, New York, 1972.

[p. 94]

Op weg naar huis, wanneer ik door de IJ-tunnel rijd ziet Keke, die dan naar buiten kijkt, ineens die lange muur voor zich, draait zich om en lijkt te vragen: ‘Wat gebeurt er?’ En wanneer hij me dan zo lief aanstaart hoor ik mam zeggen: ‘Ik ben je zeer dankbaar dat je voor Keke zorgt.’ Ze zal nooit weten hoe een troost dat zorgen voor haar hondje voor me is geweest na haar plotselinge dood.

12 november 1975

Om exact 10.00 uur zat ik in kamer 38 op het ministerie van Binnenlandse Zaken, Binnenhof 19, eerste verdieping, tegenover mr. P.G.M. van Doeveren. Een eenvoudige taperecorder met een microfoon stonden gereed. Ik vertrok weer om 12.30 uur.

Ik gaf deze bvd'er een volledig overzicht van mijn journalistieke activiteiten, voornamelijk gericht op wat ik in de ussr uitvoerde, welke plannen ik had, welke boeken ik op stapel had staan, alles. En ik vergat maar even dat ik in het hol van de leeuw bij mijn eigen vaderlandse vijanden op bezoek was. Omdat zij mesjoche zijn, hoef ik daar niet op te reageren door anders te doen dan anders of door ze wat op de mouw te spelden. De man hield vrijwel compleet zijn mond. Op mijn vraag waarom Peter en Theo Cammann in augustus tot driemaal toe op een dag te horen kregen tijdens hun telefoongesprekken: ‘Ik verzoek u dit gesprek onmiddellijk af te breken,’ kon hij geen antwoord geven. Ook op mijn pertinente vraag waarom de bvd De Telegraaf had gebeld om ze te alarmeren ‘er zitten straks Russen bij Oltmans’ (in januari 1972, toen ik een enige dagen eerder een klacht tegen Joseph Luns had ingediend vanwege diens gelieg over Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea)⁸⁹. Daar draaide de man verder ook om heen. In plaats van te antwoorden gaf hij me een lang artikel van Ralph Pans uit Groningen over de bvd, een kopie van de Wet van 7 april 1971 uit het Staatsblad 180 wat ze wel of niet mochten doen, plus een brochure van 20 pagina's in groen Regeling inzake de Inlichtingenen Veiligheidsdiensten. Er stonden de handtekeningen van Barend Biesheuvel, Dries van Agt, R.J. Nelissen en H.J. de Koster onder. Die namen zeggen al genoeg. Bovendien had hare majesteit het zaakje pour la forme tijdens haar vakantie in Porto Ercole in Italië getekend. Niet een onderwerp voor Juliana om in haar vakantie uit te spellen. Ze heeft trouwens geen benul van wat er zich in haar koninkrijk in werkelijkheid afspeelt. Wetende dat ik bevriend ben met Willem Klinkenberg, advi-

89 Zie ook Memoires 1971-1972.

[p. 95]

seerde de heer Van Doeveren er rekening mee te houden dat Wim kgb-connecties kon hebben. Het zou daarom verstandiger zijn geweest indien ik juist hem niet had gezegd een gesprek bij de bvd te hebben aangevraagd. Ik brak trouwens een lans voor generaal Suharjo Padmodiwirjo en vroeg of het mogelijk was hem naar Nederland te halen. Als iemand informatie over de Sovjet-Unie zou kunnen geven was hij het wel. Trouwens, ik wil verder met die follow-up niets te maken hebben. Het enige wat ik wil doen is Pak Harjo en zijn familie proberen uit de sovjetval te redden.

Was ook even bij de gpd, waar me werd verteld dat verscheidene hoofdredacteuren van die groep provinciale bladen opmerkingen hadden gemaakt over het stuk van Henk Broekhuis in de nrc, in de zin van ‘Kunnen we wel artikelen van Oltmans onder die omstandigheden publiceren?’ André Spoor doet zoiets dan af met: ‘Niet flauw doen, je moet tegen ironie kunnen.’ De werkelijkheid is, dat Karel van het Reve op een smerige manier bezig is geweest. Het is gemakkelijk iemand beneden de gordel aan te vallen wanneer hij een poging onderneemt eens een ander geluid over de Sovjet-Unie te laten horen, zeker nu de landen van Europa in Helsinki een modus vivendi hebben gesloten.

Ben Frank Heckman gaan ophalen om ‘frisse lucht’ te krijgen na het uitvoerige bezoek aan ons nationale maffiahoofdkantoor. Hij ventileerde zijn opgekropte gevoelens over een vriendin in Chicago, die hem heeft gevraagd voor Kerstmis naar Amerika te komen en die een soort stille liefde in zijn leven betekent.⁹⁰ Het maakte hem allemaal heel ernstig. Hij straalde pijn en verdriet uit. Ik zei: ‘Vergeet het, zet het van je af; het zal je alleen maar gelazer bezorgen; Chicago is niet naast de deur.’ Franks moeder had gezegd: ‘Luister je wel naar je eigen ziel?’ Heerlijk, sommige moeders. Tenslotte raakte Frank door zijn affaire met Laurie in Chicago zijn oorspronkelijke vriendin Peggy Crince le Roy kwijt.

90 Vijftien jaar later zou hij met haar trouwen en een zoon in Chicago krijgen.

13 november 1975

Dewi Sukarno prijkt in Newsweek met bont van Dior.

Ik betwijfel of de familie in Indonesië, of Bung Karno zelf, dit soort publiciteit op prijs stelt.

Vanmorgen bezocht ik de heer en mevrouw J. van Dijk⁹¹ in Baarn. Ik vond het prettig om van de man, die me in mijn jon-

91 De familie bij wie ik in de oorlog in Baarn in huis was. De heer Van Dijk was directeur van de Nieuwe Baarnse School waar de vier prinsessen onderwijs volgden.

[p. 96]

ge jaren zoveel lessen had gegeven, te horen: ‘Je hebt gelijk gekregen in de kwestie Nieuw-Guinea, je hebt gelijk gekregen in de kwesties jfk en Dallas en ik ben bereid je inzichten inzake de Sovjet-Unie at face value te accepteren.’ Ik bracht bloemen voor hen mee. Het was gezellig.

Om 11.45 uur verhuisde ik naar een andere verdieping en ontmoette ‘mijn tweede moeder’ uit mijn jeugd, mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt.⁹² Ook zij was een en al oor naar mijn belevenissen in de Sovjet-Unie en stelde weer de gebruikelijke to the point vragen. In een soort oventje had zij sandwiches van toast en kaas gereed, met champignons voor de smaak. Ik lunchte voor een keer bij haar. Bij vertrek zei ze: ‘Je groeit nog steeds (als mens). Ze benadrukte voordien tot tweemaal toe dat het haar veel plezier had gedaan dat ik de laatste acht jaar van haar leven dicht bij mijn moeder was geweest.⁹³ Zij noemde me zelfs een keer ‘lieverd’, wat me van haar komende na al die jaren aangreep. Het werd een zeer plezierig séjour. Ik vertrok pas om 14.00 uur, omdat ik vermoedde dat zij ging rusten. Ik bestudeerde voortdurend haar gezicht en vroeg me af hoe lang we elkaar nog zouden kunnen blijven ontmoeten. Ik wil me haar gezichtsuitdrukking zo lang mogelijk kunnen herinneren.⁹⁴

Vanuit Baarn bracht ik twee rozen naar het graf van mijn ouders. Kon me niet concentreren omdat er tuinlieden bezig waren. Vervelend.

Bij Bruna kreeg ik de eerste exemplaren van de Japanse editie van mijn Club van Rome-interviews. Dat wil zeggen, het ging

92 Zij woonden in Amaliagaarde, verzorgingsflat te Baarn

93 Dat waren de jaren nadat mijn vader in 1966 was overleden en ik me voor haar verantwoordelijk voelde.

94 We spraken dikwijls over haar andere leerling, Beatrix, maar ik had de gewoonte daar niets of nauwelijks iets over te noteren.

[p. 97]

nu om Volume ii. Er is een gesprek weggevallen, want er zijn slechts 49 interviews opgenomen. Onbegrijpelijk. Ik zeg er verder maar niets over. Het is toch niet meer te herstellen.

Haastte me terug naar Amsterdam en haalde generaal Mursid van het Centraal Station af. We belden de flat van generaal Suharjo in Moskou. Hij sprak kort met diens vrouw. Later zei hij tegen mij: ‘Ik heb haar op het hart gedrukt niet te huilen.’

Pak Mursid vertelde dat generaal Sutopo Juwono, de Indonesische ambassadeur in Den Haag, reeds in ongenade bij Suharto was gevallen. Omdat hij uit de hoek van de Indonesische inlichtingendiensten afkomstig was, zat hij meer bij de bvd op schoot dan bij Buitenlandse Zaken. Ik stelde voor dat, in dat geval, ambassadeur Sutopo waarschijnlijk via de bvd voor elkaar zou kunnen boksen, dat generaal Suharjo Padmidiwirjo naar Nederland zou kunnen komen, misschien zelfs als docent bij de kma. Ik nam generaal Mursid mee naar restaurant Indonesia bij de Munt en probeerde niet te denken aan de oergezellige etentjes die ik er altijd met Peter had gehad. Hij wilde de trein van 21.10 uur terug naar Zoetermeer nemen, maar ik bracht hem natuurlijk met de auto naar huis. Dit stelde hij zeer op prijs. ‘Wij zijn broeders’, zei hij. Uit wat hij vertelde kon ik opmaken dat er bepaalde contacten waren tussen hoge officieren die Suharto weg wilden hebben. Pak Mursid zei dus ook: ‘Misschien kunnen we u in 1978, of eerder, in Indonesië verwelkomen.’

14 november 1975

Ik maak me zorgen over Peter. Ik heb nog zoveel werk. Eerst moet het ussr-boekje af.

Generaal Mursid kan je buitengewoon recht aankijken met grote eerlijke ogen. Ik ben blij dat hij een Bung Karno-generaal is geweest en ook is gebleven. Hij vertelde dat generaal Nasution zich de avond van het officiële aftreden van president Sukarno als diens bewonderaar had opgesteld. Hier geloof ik geen moer van. Ik herinner me te exact wat Nasutions afgezant, de heer Ujeng Suwargana, al in het begin van de jaren zestig voor walgelijke verhalen over Bung Karno tegen mij afstak. ‘Bapak noemde mij dimas’, zei generaal Mursid.⁹⁵

W.F. Hermans werkt aan een biografie over Multatuli en noemt hem ‘een zeer eenzame figuur’. Hoe eenzaam?

Ik werk aan mijn boekje. Schrijven is het heerlijkste werk wat er is.

De familie Van Dijk had het stuk van Henk Broekhuis in de

95 Ben niet zeker, maar dimas zou jongere broer betekenen.

[p. 98]

nrc ‘walgelijk’ gevonden. Mejuffrouw Boekhoudt trouwens ook, maar voegde eraan toe: ‘Wie aan de weg timmert kan zoiets verwachten.’ Ik ben op alles voorbereid maar verafschuw oneerlijkheid en achterbakse methoden als in de rug aanvallen en niet met open vizier strijden.

Wibo van de Linde belde om te zeggen dat zijn directie niet bereid is mij aan te trekken voor Aktua via een retainer. Hij is echter ten volle bereid, wanneer ik voor een gesprek naar president Urho Kekkonen van Finland ga, een televisieteam mee te zenden.

Ik belde de heer Van Doeveren van de bvd dat ik de kwestie van generaal Suharjo met generaal Mursid had besproken, die op zijn beurt dit zou opnemen met generaal Sutopo Juwono, de Indonesische ambassadeur en dat men er met de bvd over zou spreken.

15 november 1975

Vanmorgen arriveerde een brief van vijf pagina's van Peter. Ik ontdek er steeds nieuwe aspecten in. Ik beantwoordde zijn lieve brief per expresse. Het lijkt wel of mijn hoofd meer bij mijn Rusland-boekje is dan bij Peter.⁹⁶

Wim Klinkenberg had ik een eerste draft gezonden. Hij belde nog laat gisteravond: ‘Niet alleen constateer ik dat je meer in mijn richting gaat denken, maar je bent bezig boven jezelf uit te stijgen. Je bent kennelijk van de mensen daar gaan houden. Je bent duidelijk eerlijk in je beschrijvingen van wat ze denken en doen. Willem, het is voortreffelijk. Bruna zal er niet omheen kunnen.’

Mijn oude vriend Oeroeg⁹⁷ kwam slapen. Ik wilde het niet tot seks laten komen en heb hem misschien teleurgesteld. Waarom betekent dit toch zoveel voor hem?

Yuri Zukov, ‘Kremlins top political commentator,’ meldt Reuters, heeft de New York Times en andere publicaties er van beschuldigd, dat ze een vijandige campagne voeren tegen de in Helsinki gesloten akkoorden voor Europese veiligheid en samenwerking. In onze ontmoeting heb ik hem reeds als een vrij venijnige baas geïdentificeerd. Alexander Solzhenitsyn, die in Zwitserland woont, schijnt erg depressief te zijn geworden. Hij lijdt eronder buiten Rusland te moeten wonen. Hij leeft meer teruggetrokken dan ooit en mijdt ook contacten met vrouw en kinderen.

96 Omdat het een brief is die veel over hem en nog meer over onze relatie in 1975 zegt, neem ik hem helemaal op. Zie bijlage 11.

97 Zie vorige delen: Oeroeg was een meester in pidjit (massage).

[p. 99]

Eigenlijk is de brief van Peter vreselijk, met zinnen als ‘iedereen loopt van Amerbos weg.’ Ik antwoordde vanmorgen kort en verzoenend.⁹⁸ Buiten beschouwing gelaten dat het natuurlijk niet waar is dat ‘iedereen’ zou weglopen, besef ik, dat ik nog altijd niet overzie wat Peter werkelijk bezielt. Frederick Ress lijkt een romance als laatste strohalm in stand te houden. Diep vertrouwen in Peter heeft me tot dusverre overeind gehouden, maar misschien verlaat hij me nu inderdaad voor altijd. En wanneer we vrienden blijven zal het wellicht nooit meer hetzelfde zijn.⁹⁹

Het stormt en de wind giert om het huis. Het maakt dat ik me erg alleen voel, deze situatie met Peter. Maar mam was na 1966 ook erg alleen, met dit verschil dat zij nog drie kinderen had.

98 Zie bijlage 12.

99 Dit lees ik in 1992 terug, naast hem wonend in Johannesburg.

16 november 1975

Daniel Moynihan heeft namens Washington op 12 november een ontwerpresolutie in de vn ingediend om er op aan te dringen dat alle politieke gevangenen in de wereld zouden worden vrijgelaten. Dat de Amerikanen overal ter wereld fascistische regimes in het zadel hebben geholpen of via financiële en militaire steun overeind houden, mag hem de pret natuurlijk niet drukken.

Ik schreef Dewi dat dit het moment was om een telegram aan Gerald Ford te sturen, juist omdat de Amerikaanse president van 4 tot 6 december in Jakarta een officieel bezoek zal brengen, teneinde hem opnieuw aan het lot der Indonesische gevangenen van Suharto te herinneren. Ik heb er een ontwerp bijgedaan, dat begint met Ford te memoreren aan haar onbeantwoorde brief van 24 juli. Hoop zeer dat zij de guts heeft dit te doen.

Mejuffrouw Boekhoudt onderstreepte in ons gesprek dat zij bij de moderne jeugd de facetten liefde en affectie zo miste bij het bedrijven van seks. Daar gaat het natuurlijk ook precies om. Minds produceren dikwijls een overvloed aan agape of caritas, zoals Rollo May dat eens noemde¹⁰⁰, en een soort onoverkomelijk niemandsland naar seks als de hondjes in het park (...). Dit is in ieder geval de kern van het probleem tussen Peter en mij.

Psycholoog Rollo May onderscheidde vier vormen van ‘houden van’ in de Westerse traditie: 1) seks, pure zinnelijke wellust, libido, 2) eros, de aandrang tot liefde bedrijven, zoals de oude Grieken dit zagen, naar een hogere vorm van relatie met

100 Rollo May, Love and Will, W.W. Norton & Company, New York, 1969. Een boek dat ik in 1969 reeds uitspelde.

[p. 100]

als doel de voortplanting, 3) philia of broederlijke liefde, gebaseerd op zuivere vriendschap en 4) de relatie, die is gericht op het welzijn van de partner waarvan het prototype is de liefde van God voor de mens. ‘Every human experience’, schreef May, ‘of authentic love is a blending, in varying proportions, of these four.’ Dat is in ieder geval een kapstok voor zoals het ongeveer is. Ik vraag me af of in de ideale nummer-tweevorm, in een samenleving overheerst door de fameuze wedloop naar meer bezit, toenemende overbevolking en escalerende decadentie, waarbij ‘de pil’ de rol van reddende engel wordt toegemeten, nog enige plaats overblijft voor de eerlijke, natuurlijke en pure liefdesdaad. Het leven wordt meer en meer een zich-behelpen-met-een-doosje-bevroren-avondeten tot en met elkaar-op-een-pijnloze-manier-van-overtollige-hormonen-afhelpen. Hoe eerlijker je bent tegenover anderen of jezelf, hoe minder kans er is op the real thing.

Ik krijg bij zenuwtoestanden in mijn bestaan een infectie aan mijn lip, precies zoals mam dit kreeg, vooral na botsingen met mij in mijn jonge jaren, meestal over cellospelen, waar ik geen zin in had en waar ik nu de hemel op mijn blote knieën voor dank dat zij muziek bij me heeft doorgezet. Ben naar tante Meta de Vries gegaan, mams beste vriendin, die onveranderlijk mams koralen ketting om had. Zij maakte het in het verzorgingstehuis redelijk goed, maar het is iedere keer weer even pijnlijk om haar zo hulpbehoevend aan te treffen. Ik weet nog zo goed hoe zij was.

17 november 1975

Het telegram ontvangen van de secretaris van dr. Jermen Gvishiani, schoonzoon van premier Kosygin, is uitstekend nieuws. We kunnen inderdaad in Wenen op iiasa een begin aan het boek met hem maken.

Pak Mursid merkte op dat het juist was geweest dat ik voor Suharto in Den Vaderland Getrouwe het woord ‘verraad’ had gebruikt, maar dat het nog juister zou zijn geweest indien ik van ‘hoogverraad’ zou hebben gesproken.¹⁰¹

Ik kan de roebel die Nikolai Drozzinv me in Leningrad als djimat¹⁰² gaf, zonder letters op de rand, niet vinden. Erg jammer. Ik herinner me, dat toen ik de munt aan Genia Makarova liet zien, zij haar ogen niet kon geloven, dat zoiets in de ussr bestond.

101 Sedertdien heb ik ook altijd Suharto van “hoogverraad” beschuldigd. Pak Mursid had natuurlijk ook gelijk.

102 Talisman.

[p. 101]

Newsweek illustreert weer eens wat een smeerlap Gerald Ford eigenlijk is. Niet alleen is hij medeplichtig aan het verdoezelen van de feiten rond Dallas en jfk, maar hij misbruikt zijn macht als president van de vs om alles in het werk te stellen het werk en onderzoek naar de illegale activiteiten van de cia in de senaat onder voorzitterschap van Frank Church, onmogelijk te maken en te frustreren.

FORD'S PLEA
President Ford has launched a last-minute effort to torpedo Sen. Frank Church's plans to make public his committee's findings on alleged U.S. intelligence involvement in assassination plots directed at Fidel Castro, the late Dominican dictator Rafael Trujillo and others. A three-and-a-half-page letter signed by Ford was hand-carried to each member of Church's panel, warning that the report, due this month, could cause ‘grievous damage’ to the U.S. and endanger the lives of agents who had worked for the U.S.
The eleventh-hour timing took the senators by surprise. Senate sources noted that the President has known from the beginning the nature of the committee's investigation. Ford, in fact, provided Church's group with assassination data gathered by the Rockefeller commission but not included in its own public report.
Ford's objections may stem partly from a desire not to alienate rightwing supporters by allowing further damage to the image of the cia and partly from fears that the planned disclosures could damage the reputation of high officials like Henry Kissinger and Gen. Alexander Haig. The public airing of such secrets is also opposed by top-level intelligence officials.
Church retorts that ‘the President himself asked the committee to investigate the assassination charges. Now he asks that this sordid episode in our history be sealed from public knowledge. I take the opposite view. The American people have had enough of the past.’ From all first indications, the President's plea is not expected to deter release of the committee's findings.

Het is gewoon parallel aan wat er in Den Haag gebeurt. Hier zet een slijmjurk als Max van der Stoel zich in om de reputatie van Joseph Luns, zijn voormalige baas op Buitenlandse Zaken, te redden. In Washington slooft Ford zich uit om de goede naam en faam van Henry Kissinger en Al Haig te sauveren. En intussen doen de pundits¹⁰³ niets anders dan te onderstrepen dat Gerald Ford een keurige, oprechte en uitstekende president is.

103 Commentatoren.

[p. 102]

Adolf Hitler schreef in 1935: ‘The size of the lie is a definite factor in causing it to be believed, for the vast masses of a nation are in the depths of their hearts more easily deceived than they are consciously and intentionally bad. The primitive simplicity of their minds renders them a more easy prey to a big lie than a small one, for they themselves often tell little lies but would be ashamed to tell big ones.’ Gerald Ford, het Warren-rapport over Dallas en de sabotage van het werk van het congres om er achter te komen wat er is gebeurd, kunnen allemaal worden samengevat als van Hitler te hebben geleerd, dat hoe gigantischer de leugen is, hoe gemakkelijker de kudde erin trapt. In het Madurodamse gebeurt identiek hetzelfde maar dan natuurlijk op Madurodamse schaal.

Generaal Franco wordt al 28 dagen met kunst en vliegwerk via allerlei apparatuur in leven gehouden. Spanje gaat de klok terugdraaien en nog eens met een koning beginnen. Past helemaal in het kader van stierengevechten, waar men ook nog altijd voor te hoop loopt.

18 november 1975

President Gerald Ford heeft zijn zoon Jack (23), die ik zo'n lekkere kerel vind, geprezen dat hij zijn ervaringen met marihuana niet verborgen heeft gehouden en openlijk besproken. Hoop niet dat die jongen erin blijft steken.

Eldridge Cleaver, de voormalige Zwarte Panter-leider, keert naar de vs terug. Hij is in 1968 gevlucht na een gevecht tussen de politie en Zwarte Panters in Oakland, Californië. Hij zal vermoedelijk worden gearresteerd, maar er is een deal gesloten. Hij heeft in Parijs gezegd: ‘Exile is a process of depoliticization and destruction. It's like taking a fish out of water. What does a fish do? He flops around. I have felt like a fish out of water ever since leaving the water, which is the United States.’ Ik heb hem ook wel eens anders horen spreken. Na omzwervingen in Cuba, China, Noord-Korea, Vietnam en Algiers, waar ik zelf hem het laatst sprak, gaat hij eindelijk naar huis.

Antiquair Kranendonk Duffels heeft de platinahanger, die mam eens van haar vader kreeg en indertijd aan Frieda gaf,¹⁰⁴ voor 500 gulden verkocht. Afschuwelijk.

Woonde drie minuten de receptie op de Tsjecho-Slowaakse ambassade bij en overhandigde de minister van Buitenlandse Zaken, Bohuslav Chnoupek, een brief met het verzoek voor een interview voor mijn komende europa-boek. Ik liep tegen

104 Bij onze scheiding retourneerde Frieda op mijn verzoek dit familiestuk.

[p. 103]

Piet Dankert aan, die zei dat de brief van Max van der Stoel aan de Kamercommissie, ‘zeer onbevredigend’ was. Men had het onderwerp voor een Nieuw-Guinea-onderzoek opnieuw op de agenda geplaatst. Ik geloof dat Dankert maar wat kletst. Alle bekende Haagse figuren, van Jolle Jolles tot mr. E.L.C. Schiff, liepen bij de Tsjechen rond.

Mevrouw Hartini Sukarno zendt me weer post voor generaal Suharjo in Moskou.

Nol Escher van Agon Elsevier zegt me nota bene niet geïnteresseerd te zijn in de uitgave van Aurelio Peccei's boek: ‘De man is hier niet bekend genoeg.’

Max van der Stoel heeft de euvele moed gehad in het parlement ‘ten stelligste’ te ontkennen dat de regering met ‘selectieve verontwaardiging’ te werk zou gaan. Die man is niet goed bij zijn hoofd. Ze doen niet anders en hebben nooit anders gedaan. Max en Den Uyl berijden het stokpaardje Chili, omdat daar hun ideologische makker Salvador Allende door rechts en de cia om zeep werd geholpen. Dat Suharto in Jakarta hetzelfde met Bung Karno deed, mag de Haagse kliek niet deren, want Sukarno was in hun ogen immers good riddance?

Voor een keer ben ik het eens met H.J. de Koster (vvd), die de regering over tweeslachtigheid van beleid heeft bekritiseerd. ‘Op drijfzand gebouwd,’ aldus het rund Van der Stoel die vervolgens Chili, Spanje, Cambodja, Vietnam, India en Portugal noemt. En waar blijft Indonesië met een slachting van één miljoen door Suharto? De kaffer bewijst zijn eigen geklets in de ruimte.¹⁰⁵

Pianomuziek van Gabriel Fauré, heerlijk.

Willem Drees senior, die binnenkort 90 jaar wordt, schijnt tegen Roland Gase te hebben gezegd niet te begrijpen dat Max van der Stoel niet alles over Nieuw-Guinea vrijgaf ‘want er is niets te verbergen.’ Dat had je gedroomd. Drees had tegen Gase verder gezegd dat ik me niet aan mijn woord hield, want in Den Vaderland Getrouwe had ik geschreven dat dit boek mijn laatste woord in de affaire Luns en Nieuw-Guinea was geweest. Drees had het initiatief tot het gesprek met de Amsterdamse student genomen door hem op te bellen met de woorden: nu hij een jaartje ouder was geworden zag hij de Nieuw-Guinea-kwestie waarschijnlijk anders.

105 nrc, 13 november 1975. van der stoel: regering kent geen selectieve verontwaardiging.

[p. 104]

19 november 1975

Keke ligt zo lekker te slapen. Aandoenlijk

Broer Theo en Nellie genieten van hun verblijf in Kaapstad.

Ze zijn bij broer Hendrik.

Er is weer een gevecht geweest aan de grens tussen Angola en Zuidwest-Afrika waar Casper Bake zit. Ben zeer bezorgd. Hij zou na Kerstmis niet meer moeten teruggaan.

Heb 100 pagina's van mijn Rusland-boekje geschreven. De eerste vraag bij de Nieuwe Revu was: ‘Heb je ook met politieke gevangenen gesproken?’ Ze begrijpen hier echt niets van de ussr, laat staan hoe je er als journalist moet werken.

George de Mohrenschildt¹⁰⁶ schrijft hoe er op het zwarte college van Bishop, waar hij geschiedenis en de Russische taal doceert, een zangfestival is georganiseerd waar zelfs sterren van de Scala in Milaan aan deelnamen. ‘Imagine a chorus of some 1.000 black students performing in the ussr! It would have been a tremendous success and a bug step towards peace!’ Hij bedankte voor de kaarten, die ik hem uit de Sovjet-Unie had gezonden en wil me vele vragen stellen. Verder had hij bezoek van een man, die zeer veel op Lee Harvey Oswald leek. ‘He is writing a book about Oswald. I did not want to talk too much about him, although the guy was humble and very nice.’

George: ‘The guy gave me a big laugh when he said “Your friend, the famous gun-runner Tito Harper, probably knows a lot about the assassination!”¹⁰⁷ Tito, poor fellow, died from alcoholism and heroine addiction four years ago. I am helping his daughter through school. She is just adorable, half Mexican, and half Indian.’ De beschuldiging van wapensmokkel sloeg niet op Tito, maar op diens broer, die een grote ranch in Mexico heeft. ‘The whole Dallas thing is fucked up. It's like that moron Gerald Ford. Les bêtises des Américains se sont incomparables!’ Een van de honden was overleden. Maar dan eindigt hij veelbetekenend: ‘I think the only way I could make some money out of that disastrous assassination would be to declare that I activated Lee Harvey Oswald by remote control from Haiti, and that I did so with the help of Papa Doc (Duvalier) and Fidel Castro during a voodoo ceremony.’

‘Anxious to see you soon. How is Peter? Where are you going next? To interview Amin Dada? Best regards.’¹⁰⁸

Henry Kissinger heeft de Amerikaanse ambassadeur in Chili, David Popper, de les gelezen, omdat deze tijdens een gesprek

106 Zie Memoires sedert 1966: Oswalds Russische blood brother in Dallas.

107 George sprak dikwijls over Tito Harper, een goede vriend.

108 Brief d.d. 13 november 1975.

[p. 105]

over Amerikaanse militaire hulp aan Chili - dus aan generaal Augusto Pinochet - over mensenrechten en het mishandelen van gevangenen zou hebben gesproken. Seymour Hersh kreeg van ingewijde bronnen rond Kissinger te horen dat de minister niet wenste dat wanneer hij een ambassadeur een opdracht gaf een bepaald onderwerp te behandelen, dan ook andere zaken werden aangesneden. Je vraagt je af hoe de mind van mijnheer Kissinger opereert. Henry, altijd in de voorhoede om te releveren dat de nazi's zijn volk uitroeiden en maltraiteerden, schijnt weinig schroom te voelen ten aanzien van de fascisten die hij in Chili aan de bak hielp en die nazimethoden aanwenden om de oppositie uit te schakelen.¹⁰⁹

David Belin, de voornaamste advocaat van de Warren Commissie, geeft nu toe dat wanneer men ten tijde van het onderzoek naar de moord op jfk meer gegevens zou hebben gehad betreffende pogingen van de cia om Fidel Castro te laten vermoorden, deze notoire Commissie een breder onderzoek naar Dallas zou hebben ingesteld dan is gebeurd. De rotzak geeft nu zelfs toe dat Allen Dulles, in die tijd directeur van de cia, moet hebben geweten dat er pogingen werden ondernomen Castro te vermoorden. Dulles hield zijn bek. Dit alleen al rechtvaardigt een heropening van het onderzoekt.¹¹⁰

Intussen heeft de senaatscommissie van senator Frank Church ontdekt dat de cia zelfs verantwoordelijk kan worden gehouden voor hit and run-moorden in de vs zelf. De cia noemt het zelf poppycock, maar dat kennen ze van die maffiaorganisatie. De Times wijdt er een paar duizend woorden aan.¹¹¹

109 The New York Times, 26 september 1975.

110 The New York Times, door George Lardner Jr, 12 november 1975.

111 The New York Times, door John Crewdson, 13 november 1975.

20 november 1975

Den Haag

Het kopje van Keke steekt altijd boven het raam uit wanneer hij mij ziet weglopen, zoals nu naar het Promenade Hotel in Den Haag. Het vertedert me zo. In de auto ligt hij ook met zijn hoofd op mijn been. Ik weet dat ik een van mams dierbaarste wensen vervul.

Ik heb vanmorgen Volume ii met de Club van Rome-interviews, die met haar beginnen, aan mevrouw Indira Gandhi toegezonden met een korte brief erbij. Althans, ik heb de enveloppe op de Indiase ambassade afgegeven voor verzending aan haar. Ik heb haar geschreven hoe ik haar bewonderde hoe zij nog altijd het Indiase schip van staat in de hand had en door woelige jaren

[p. 106]

heen stuurde. Ik geloof tenminste dat ik genoeg van India begrijp om hier het grootste respect voor te hebben.

Uitstekend gesprek met ambassadeur Romanov Hij begrijpt dat ik op het punt sta met dr. Gvishiani aan een boek te beginnen en vroeg me hem met klem te vragen een officieel bezoek aan Nederland te brengen. Ongetwijfeld herinnert dr. Gvishiani zich de totale flop van zijn vorige visite welke zogenaamd door de heer Sydney van den Berg was ‘geregeld’.

Ambassadeur Romanov was weer eens bij Max van der Stoel geroepen om het lot van Alexander Solzhenitsyn te bespreken.¹¹² Rom had tegen de minister gezegd: ‘I will try not to become angry,’ zo vertelde hij me, ‘but your questions are in direct interference with our internal matters. Solzhenitsyn falls for the past ten years under the stipulations of our internal security laws. In the United States you go to prison for 25 years if your violate its internal security laws.’

Romanov vertelde dat hij sovjetzaakgelastigde¹¹³ in Londen was toen de heren Nikita Khrushchev en N.A. Bulganin voor het eerst naar Londen kwamen in de lente van 1956.¹¹⁴ Zij hadden vijf leden van de Sovjet Academie van Wetenschappen meegenomen. Toen Anthony Eden opschepte over Britse atoomgeheimen, antwoordde Khrushchev: ‘I brought my top man, I.V. Kurchatov [de vader van de sovjet A-bom, die inmiddels aan een hartverlamming is overleden]. He will give you a lecture.’ ‘So Kurchatov addressed a British group of experts and their eyes popped out,’ aldus Romanov.

Ik vertelde Rom dat Max van der Stoel, met zijn schijnheilige interventies in zaken van andere landen, zelf een ambtenaar was, die er de voorkeur aan gaf bezwarende documenten inzake voormalige superieuren onder de kurk te houden, want dat hij onlangs had bepaald dat documenten over de Nieuw-Guinea-kwestie tussen 1955 en 1962 niet openbaar gemaakt mochten worden. Van der Stoel was voor openheid bij anderen en geheimhouding bij zijn eigen smerige zaken. De ambassadeur maakte notities.

De ambassadeur vertelde dat admiraal Roest hem eerder dit jaar een bezoek had gebracht om te regelen dat twee Nederlandse marineschepen op 27 en 28 september een bezoek aan Leningrad zouden brengen. Romanov had geantwoord dat de Jantjes met open armen zouden worden ontvangen: ‘We will feed

112 Dan te bedenken dat deze Van der Stoel zich in 1992 nota bene bezighoudt met mensenrechten in Irak. De man is niet weg te branden.

113 Of was hij toen eerste secretaris?

114 Zie ook: Khruschev Remembers, hoofdstuk 14, Visit to London, Little Brown & Company, Boston, USA, 1970

[p. 107]

them and we will fill your ships with oil.’ Het bezoek werd later afgelast. Minister Henk Vredeling van Defensie had Rom op de mouw gespeld dat het een centenkwestie zou zijn geweest. In werkelijkheid geloofde de ambassadeur dat de navo een veto over het bezoek had uitgesproken - dan weet je wel wie - in verband met oefeningen op zee.

Wat ambassadeur Romanov eveneens was opgevallen, was dat er ieder jaar tussen Den Haag en Moskou overleg plaatsvond over de komende agenda van de Algemene Vergadering van de vn. Dit jaar had Nederland het overleg eenzijdig opgeschort. Hij vermoedt dat deze trend vanuit de regering (intern) wordt gedirigeerd. Hij refereerde aan een omslagverhaal van Elsevier over minister Max van der Stoel getiteld een democraat tussen de wolven. Inderdaad, dan weet je hoe laat het is.

Hij vroeg ook hoe ik over de heer B.W. Biesheuvel, de oud-premier, dacht. ‘Misschien een haartje beter dan de rest, maar zeker niet meer,’ zei ik. Hij had onlangs blijkbaar vier uur met Biesheuvel van gedachten gewisseld en de indruk gekregen dat althans hij voor het verbeteren van de betrekkingen met Moskou was. Biesheuvel had gezegd van mening te zijn, dat het team Den Uyl-Van der Stoel ‘kinderachtigheden’ uithaalde, die hij en oud-minister W.K.N. Schmelzer nooit zouden hebben laten passeren. Biesheuvel was bovendien disgusted over de zogenaamde Shell- affaire, het aanbod van premier Kosygin tot samenwerking, dat Max van der Stoel gewoon in portefeuille had gehouden zonder de Shell er ooit over in te lichten.¹¹⁵ Biesheuvel kende de zaak niet eens, toen Romanov hem erover vertelde. De ambassadeur had de heer Wagner onlangs nog eens gesproken, maar de zaak was effectief de grond in geboord. Romanov had een gevoel dat Biesheuvel wellicht een comeback in de politiek overwoog. In ieder geval leek het hem nuttig indien ik dr. Gvishiani in Wenen eens over de figuur van Biesheuvel zou inlichten.

Toevallig hoorde ik later op de televisie hoe minister Vredeling admiraal Roest van een zekere vorm van insubordinatie beschuldigde. Hoe is het dan mogelijk dat H.M. de Koningin deze admiraal benoemt tot chef van het Militaire Huis, of doet zij het juist daarom? Vreemde zaak.

Het antiquariaat A.L. van Gendt heeft zes rechtsboeken van vader geveild voor 656 gulden, welk geld ik kan gebruiken voor mijn ziektekostenverzekering.

115 Die rel speelde zich af tussen april en de zomer van 1974: zie voorgaande Memoires.

[p. 108]

21 november 1975

Iedere dag wat anders. Om 07.30 uur vertelde de bbc dat er nu een onderzoek wordt ingesteld in Washington naar door de cia geplande moorden op buitenlandse leiders waaronder president Sukarno van Indonesië. Het Senate Select Committee on Intelligence onder senator Frank Church noemt behalve Bung Karno, ook Fidel Castro, Patrice Lumumba, Papa Doc, Rafael Trujillo en heeft nadere gegevens over de moorden op de gebroeders Diem in Saigon, generaal René Schneider in Chili, enzovoorts. Een rapport van 346 pagina's is gepubliceerd ondanks het geklier van Gerald Ford om de zaak nog meer vervalst te krijgen. Intussen is the Committee on Intelligence in het Huis van Afgevaardigden ertoe overgegaan om ‘three citations of contempt’ uit te doen gaan tegen Henry Kissinger. Kissinger verdomt het om het Congres in te lichten over schendingen door Moskou van het salt-i-verdrag. Ford is direct ertussen gekomen en heeft gezegd, dat hij Kissinger heeft verboden de informatie vrij te geven ‘in verband met de nationale veiligheid’. Het refrein dat Max van der Stoel ook hanteert om niet met de billen bloot te hoeven. Ook wil het Huis inzage in de documenten, die betrekking hebben op geheime operaties van de Amerikaanse regering sedert 1961. Had je me maar! Ford en Kissinger trekken één lijn en maken een lange neus naar de volksvertegenwoordiging.

Ik droomde over een roofvogel die boven een vallei cirkelde. Ik ging terug om te zien wat het dier uitvoerde. De wijze waarop arenden naar beneden vallen op hun prooi is natuurlijk een soort wonder. Ik zag hem nergens meer. Maar even later zag ik hem weer met een konijntje tussen zijn klauwen, maar toen ik beter keek zag ik dat Keke in zijn poten vastzat, die wanhopig omkeek. De arend leek wel midden in de lucht stil te hangen gereed om het beestje open te reten.

Een tweede droom ging over Tage. Hij ontbeet ergens met 50 familieleden.¹¹⁶ Ik hoorde zijn stem op de gang en aarzelde aanvankelijk naar binnen te gaan. Toen ik hem sprak vertelde hij dat Genia Makarova hem had gezegd mij zeer goed te begrijpen, maar het vreemd had gevonden dat ik met problemen tijdens mijn reizen direct naar ambassadeur Romanov was gelopen.

Ik vertelde ambassadeur Romanov trouwens dat ik bij de heer Van Doeveren van de bvd was geweest, ook al had deze dit dringend afgeraden. Dit soort mensen denkt niet normaal. Van

116 Die ‘familie’ was natuurlijk de groepen toeristen waar hij mee in de ussr reist.

[p. 109]

Doeveren wilde me wijsmaken dat als ik Rom de waarheid zou vertellen, hij me verder zou wantrouwen. De ambassadeur vond het een vermakelijke mop en raadde me aan voor de bvd- mensen en -methoden op mijn qui vive te blijven. Ik vertelde hem ook dat de microfoons weer waren gerepareerd en dat het incident met de taperecorders me had gespeten. ‘Never mind,’ zei hij, ‘that are passing clouds.’

Telefoneerde generaal Mursid in Zoetermeer om hem attent te maken op het nieuws dat de cia inderdaad Bung Karno heeft willen vermoorden. Belde eveneens Dewi Sukarno in Monte Carlo. Voor haar was het inderdaad nieuws. Zij beloofde trouwens het door mij voorgestelde telegram aan president Ford te zullen verzenden. ‘I promise,’ zei ze.

Belde Tage in Moskou. Hij maakt nog een trip met toeristen naar Samarkand en komt 6 december naar Holland.

Ford Vows Steps To Avert Murder Plotting by CIA
WASHINGTON, Nov. 21 (IHT) - President Ford is formulating a plan to prevent u.s. involvements in plots to assassinate foreign leaders. His press secretary said today:
‘He absolutely abhors government officials being involved in those kinds of things and he has forbidden officials in his administration from being involved’, White House Press Secretary Ron Nessen said.
Mr. Nessen's statement was the first White House reaction to yesterday's report by the Senate Select Committee on Intelligence Activities asserting that the United States had instigated several schemes to kill foreign leaders and was implicated in others.

Ook is bekend geworden dat president Richard Nixon de cia de order heeft gegeven een intense campagne tegen president Salvador Allende van Chili te ontketenen. Bovendien is duidelijk geworden dat Henry Kissinger en de voormalige cia-directeur Richard Helms tot over hun oren bij de geheime oorlog tegen de democratisch verkozen president van Chili betrokken waren. Laurence Stern presenteert in de Washington Post saillante details van een gesprek met Nixon voor het Ladies Home Journal, waarin hij categorisch ontkende iets met de val van Allende te maken te hebben gehad. Ook de voormalige Ameri-

[p. 110]

kaanse ambassadeur in Santiago heeft een uiterst dubieuze rol gespeeld. Nu wijzen de stukken het tegenovergestelde uit. In Washington komt de drek tenminste boven water. Dat krijg je in Den Haag niet voor elkaar.

Eldridge Cleaver is bij aankomst in de vs gearresteerd en in een gevangenis bij San Diego, Californië opgesloten. Twee politie beambten reisden in het toestel mee, terwijl een twaalftal politiemannen hem opwachtten om hem naar de gevangenis te begeleiden. Belachelijk. Overkill.

Aad van den Heuvel nodigde vanavond in de Van Speyk Show journalisten als Martin van Amerongen en die geëxalteerde juffrouw Lisette Lewin uit. De ‘mop’ is om limericks op de stervende generaal Franco te verzinnen, zoals ‘de wormen zouden zich van hem afkeren’. We zijn wel diep gezakt in het lieve vaderland. Onbegrijpelijk dat Van den Heuvel, die ik enigermate ken en ook wel respecteer, zich in beeld voor dergelijke onzin leent. Ik bedacht me dat al zou generaal Suharto zijn overleden - niet bepaald een man waar ik warm voor kan lopen - ik natuurlijk nooit aan een dergelijk programma zou hebben mee gedaan. En zoiets wordt dan door een rooms-katholieke omroepvereniging gesponsord. De portretten die eraan mee doen hebben gewoon niets meer te vertellen.

Stel je eens voor, dat soortgelijke onthullingen als nu over de cia zijn gedaan de kgb zouden betreffen. De wereld zou te klein zijn geweest! Noch London Times, noch Le Monde, laat staan de vaderlandse pers, nauwelijks maken ze ophef over de schokkende onthullingen vanuit Washington. Wie weet heeft Robert Jay Liftons psychic numbing alweer zijn tol geëist. Men is er aan gewend dat Washington wereldwijd moorden beraamt en uitvoert.¹¹⁷

Max van der Stoel heeft Spanje gecondoleerd met het overlijden van Franco. Drs. Harry van den Berg van de pvda. noemde dit ‘hoogst ontactisch’. Waar zijn dergelijke lieden geweest? Die man is nota bene ‘internationaal secretaris’ van die club. Op 9 november schijnt de generaal nog te hebben gezegd: ‘My God how hard it is to die.’¹¹⁸ Francisco Franco is vertrokken, vandaar de mopjes bij Aad van den Heuvel. Beschaving anno 1975. Peter kwam naar Amsterdam. Ik dacht een moment: is hij nu een vreemde voor me geworden? We prepareerden een visje en hadden eigenlijk, als voorheen, een normale avond samen.

117 Misschien nog wel het meest onthutsende is dat Nixon en Kissinger in de negentiger jaren tot de elderly statesmen van de vs worden gerekend en wereldwijd groot ontzag genieten. Ze mogen blij zijn dat ze nooit de bak in zijn gedraaid.

118 Newsweek, 24 november 1975.

[p. 111]

23 november 1975

Ik heb Keke terug naar zijn cel in Bosch en Duin gebracht en was een paar maal dicht bij tranen. Ik heb zijn eten nog geprepareerd. Zou men aan zijn water hebben gedacht? Het was prachtig zonnig weer. De bomen waren kaal en alles deed al winters aan.

Ik denk dat Peter het prettig heeft gevonden op Amerbos. Hij hielp me met mijn bagage in de klm-bus bij het Centraal Station. Hij vraagt dan altijd: ‘Heb je zin?’ Hij nam het boek van Lionel Trilling mee naar Tilburg.¹¹⁹

Het Pentagon heeft een eerdere raming herzien. Het Amerikaanse departement van Defensie zegt nu dat bij een beperkte sovjetatoomaanval 3 tot 22 miljoen mensen om het leven zullen komen. Ze voegen er gewoon aan toe: ‘6,7 million being the most representative figure of deaths.’ Men leest zulke onzin in Westerse media met een korrel zout of het dringt helemaal niet door. Hoe kan het ook anders? Het is een feit dat dergelijke ‘ramingen’ in de media in de Sovjet-Unie ondenkbaar zijn.

119 Heb het boekje nooit meer teruggezien.

24 november 1975

Wenen, Imperial Hotel

Harald Brainin, de persman van het iiasa Instituut¹²⁰, was om 23.30 uur op het vliegveld om me af te halen. Dr. Gvishiani dineerde met de oud-directeur van het instituut, Howard Raiffa, en iemand van de Rand Corporation. Victor Krylov had natuurlijk weer geen boodschap voor me afgegeven.

Prachtig zonnig weer. Wenen op zijn mooist. Ben eerst gaan wandelen.

E.M. Forster heeft in 1939 gezegd: ‘The people I respect most behave as if they were immortal, and as if society was eternal. Both assumptions are false: both of them must be accepted as true if we are to go on eating and working and loving and are to keep a few breathing holes open for the human spirit (...). I believe in aristocracy though - if that is the right word and if a democrat may use it. Not an aristocracy of power, based upon rank and influence, but an aristocracy of the sensitive, the considerate and the plucky. Its members are to be found in all classes and nations, and all through the ages, and there is a secret understanding between them when they meet. They represent the true human tradition, the one permanent victory of our queer race over cruelty and chaos.’

120 Think-tank: International Institute of Applied System Analysis.

[p. 112]

Professor Edgar Friedenberg benut de opsomming van Forster inzake de betekenis van een elite om te spreken over ‘the vulgarity of the Nixon Administration (...) and the terrible things it did to those it considered its enemies at home and abroad. The Ford Administration appears in having set aside under the tightest possible security approximately 100 kilograms of decency for possible emergency use.’ Hij vervolgt: ‘American society needs a self-confident elite as an alternative to paranoia, which is the most self-fulfilling of psychoses, if it is not to continue to destroy itself and much of the rest of the world in the name of security (...).’¹²¹ Jammer dat Friedenberg zoveel belangrijke argumenten in een zin samenvat. Ben nu zo'n kwart eeuw in contact met Amerikanen en Amerika¹²² en mijn voornaamste vrees is dat nauwelijks gefundeerde, zogenaamd elitaire Amerikaanse superioriteitsgevoelens een eigen neurotisch leven gaan leiden. Ze hebben H-bommen. Ze hebben Wall Street, maar waar is de Amerikaanse aristocratie van de mind waar Forster op doelde?

Vanmorgen brandde ik twee kaarsen in de Stephan's Kirche. Gooide twee schilling in de gleuf en wilde mijn brouhaha in de mind tot stilstand dwingen toen ik een mededeling zag dat kaarsen 5 schilling per stuk kostten. Je bidt dus ‘verlos ons van het kwade’, terwijl je de kerk 8 schilling tekort doet. Ik vulde mijn ‘schuld’ eerst aan en reserveerde een enkeltje naar de hemel. Ik bad voor mam en ‘voor mijn kind’, Peter. Gisteren heb ik in de sauna bij het eten van een wafel een stuk aan Peter willen geven en omdat ik zo dikwijls mijn hond op die manier iets toestop, zei ik per ongeluk letterlijk Keke tegen Peter. Hij lachte zich kapot, maar wat zou hij werkelijk hebben gedacht? Zit in Sacher, wat me altijd doet terugdenken aan de reis naar Wenen en Sukarno met mijn vader en de directeur van de acf om te zien of we de handel in kina met Indonesië weer op gang konden brengen.

Kocht Briefe an einem jungen Dichter van Rainer Maria Rilke.¹²³ Hij adviseert: ‘Fragen Sie sich in der stillsten Stunde Ihrere Nacht: muß ich schreiben?’ Die vraag heb ik me in ieder geval nooit gesteld. Schrijven is parallel aan de groei van de verstandskiezen: als vanzelf gekomen. Of moet ik zeggen: het is uit mezelf meegegroeid, zoals ik me herinner met verbazing te hebben geconstateerd dat er vanuit mijn lichaam schaamhaar kwam opduiken op plaatsen waar ik het niet had verwacht. Ik

121 The New York Times, Op-Ed page, 27 oktober 1975.

122 Ik reisde naar Yale University in 1948.

123 Im Insel Verlag, Nr. 406, 1975

[p. 113]

heb zolang als ik me kan herinneren geschreven, niet omdat het moest maar omdat het een onafscheidelijk deel uitmaakte van mijn functioneren als mind.

Rilke schrijft aan zijn vriend: ‘Niemand kann Ihnen raten und helfen, niemand. Es gibt nur ein einziges Mittel. Gehen Sie in sich. Erforschen Sie den Grund, der Sie schreiben heißt: prüfen Sie, ob gestehen Sie sich ein, ob Sie sterben müßten, wenn es Ihnen versagt würde zu schreiben.’ Prachtige gedachten. Ik wil dat Peter ze leest. Vreemd dat ik op Amerbos voor zoiets nooit tijd lijk te hebben. Amerbos is nog altijd te veel een onrustige werkkamer in plaats van een oase van rust en ontspanning.

(...) im Grunde, undgerade in den tiefsten und wichtigsten Dingen, sind wir namenlos allein (...) - R.M. Rilke

Dat heb ik al betrekkelijk vroeg ontdekt en als onvermijdelijk empfunden.

Terwijl ik rustig bij een kopje koffie met Rilke wil ‘babbelen’, ruist een luidspreker met onverstaanbaar geklets van de hemel mag weten wie. Ik vroeg een obertje of dit nodig was. Hij draaide het ding gelukkig de nek om.

Er schijnt een botsing tussen kanselier Bruno Kreisky en de onvermoeibare nazi-jager Wiesenthal te hebben plaatsgevonden. Ik telefoneerde met Wibo van de Linde van Aktua of het een idee zou zijn Kreisky hierover te filmen. Hij was geïnteresseerd.

David Belin, advocaat van de Warren Commissie, is nu zelf voorstander van een heropening van de jfk-affaire. Zijn motivatie is nog wel altijd ‘that I believe it would greatly contribute toward a rebirth of confidence and trust in government’. Belin maakte zijn mening bekend ter gelegenheid van de twaalfde herdenking van de moord op Kennedy. Eigenlijk is dit het moment om een nieuw gesprek met Jim Garrison in New Orleans te filmen.¹²⁴

‘Kunst-Werke,’ gelooft Rilke, ‘sind von einer unendlichen Einsamkeit und mit nichts so wenig erreichbar als mit Kritik.’ En als zijn vriend om een boek vraagt schrijft hij: ‘Ich bin sehr arm, und meine Bücher gehören, sobald sie einmal erschienen sind, nicht mehr mir. Ich kann sie selbst nicht kaufen.’

124 The New York Times, door Nicholas Horrock, 23 november 1975.

Sacher, coffeeshop

Er komt een leuke jongen binnen. Hij ging zitten, bestelde koffie en stak een sigaartje op. Zou hem helemaal willen omhelzen. Rilke onderscheidt in liefdesgevoelens die van Mann zu

[p. 114]

Weib en die van Mensch zu Mensch. Ik denk inderdaad dat deze laatste vorm van ‘aantrekkingskracht’ - die Mann zu Mann insluit - meer en bredere mogelijkheden in human relationships biedt.

Nu zie ik dat ‘mijn’ jongen heel slim via de spiegel van de tapkast naar mij zit te gluren. Er is nog een andere spiegel waardoor ik hem kan bespieden. The Vienna mirror game! De gay-guide zegt voorzichtig te zijn vanwege de vele hunt gays, die poen zoeken.

In New York is verschenen The Homosexual Matrix wat voedingsbodem betekent.¹²⁵ Het is geschreven door de psychotherapeut C.A. Tripp. Hij lijkt van mening te zijn dat de spannendste seksuele activiteiten voor twee mannen zijn weggelegd, omdat hij meent dat ‘passionate sex is eroticized anger’. Tripp: ‘When two men are excited and unrestrained in their sexual interaction, the fire that is fed from both sides often does whip up levels of eroticism that are rarely reached elsewhere.’ Dat zou wel eens helemaal waar kunnen zijn. Grotere twijfels heb ik als Tripp meent: ‘Sexual attraction thrives when and only (vooral dit laatste lijkt me onzin) when the partners are in some sense alienated from each other.’ Tripp denkt dat hoogtepunten worden bereikt bij nieuwe kennismakingen, die door fights and clashes worden gekenmerkt.¹²⁶ Ik denk dat absolute hoogtepunten kunnen worden bereikt, wanneer men iemand die men totaal niet kent, zelfs nooit heeft gesproken, en van wie men helemaal niets van afweet, onverwachts op basis van pure fysieke aantrekkingskracht in zijn vingers krijgt. Zodra vormen van elkaar kennen en vooral woorden tussenbeide komen, is de rek uit de oorspronkelijke spanning. Misschien is dit specifiek bij mij zo, maar dat is mijn view.

Ontmoet mijn oude vriend professor Adam Schaff van Polen.¹²⁷ Hij draagt nog steeds een rouwband om de arm van zijn tweed jasje vanwege het overlijden van zijn vrouw. Hij zei weer interessante dingen. Schaff gelooft dat het sovjetsocialisme en het hele sovjetbureaucratische systeem hervormd zal moeten worden, zoals je ook een nieuwe generatie computers op de rails zet.¹²⁸ Met andere woorden: het socialisme zou een nieuwe start moeten maken. De meerderheid van de mensen in de socialistische landen steunt het systeem nog steeds, maar als het zich niet aanpast komen er brokken.

125 C.A. Tripp, The Homosexual Matrix, McGraw Hill Book Co., New York, 1975

126 The New York Times, 26 oktober 1975

127 Zie: On Growth Volume II, Putnam & Sons, New York, 1975

128 Mikhail Gorbachev dacht in 1985 dat hij het marxisme-leninisme kon hervormen, wat mislukte. Hij veroorzaakte de ondergang.

[p. 115]

Schaff: ‘The bureaucracy must be reformed. Leninist ways of killing off capitalism and run socialism might have worked between 1917 and 1925, but they do not work in 1975. You can kill jfk, but you certainly can likewise kill an idea. Why did Joseph Stalin not want a revolution in China? Because he knew they would become a nuisance.’ Op dit moment stond professor Schaff even op en opende in de salon van het Imperial Hotel een deur achter ons tafeltje om te zien of er niemand stond mee te luisteren.

‘You can kill a revolution,’ aldus professor Schaff, ‘like they are doing presently in Portugal? This is terrible, because they do not want a job by Orwell in Spain, France, Italy and Portugal. But while they might have put away Stalin, thousands of little Stalins remained. The majority of the Soviet people remain for the Communist system. Perhaps even unconsciously, which makes it so dreadful, because if you dealt with conscious believers in the system solely, it would be an entirely different matter. They simply crush those who are against the system. Communists not only fight for their bread, but they also fight for the sense that communist life makes for them. Communists are deeply convinced of their truth, or the truth of the system, while in effect they are basically only repeating the same banalities from the past which do not relate to the present realities.’ ‘Nikita Khrushchev was crushed by the old-time communist system. You can be sure that if they are not extremely cautious, the Gvishianis and the Arbatovs will be like-wise destroyed. Maybe in the flow of time, after a hundred years true communism could work, but in the mean time everything is really happening in America. The cpsu power apparatus is the strength and the engine of the regime. It is completely institutionalized. They need an entirely new model in the Soviet-Union. Only a pluralistic society can make marxism-lenin-ism work. Also automation is coming. Therefore, how to reshape this society, that is the question. At the other extreme would be an open society versus a socialist dictatorship. They still maintain in Moscow, that man will be shaped in a new way, the new Marxist Man. Which reminds me of this Frenchman who was visiting England and asking in amazement: “How did you get such beautiful lawns?” The reply: “It is simple: it took 500 years to grow it properly this way.” Man cannot rebuild a large society as the Soviet-Union in 50 or 100 years. The development of a new man in a new society could undergo its feedback even in Eastern Europe. As it stands, the world of Eastern Europe is as filthy as the capitalist world. It really is an unten-

[p. 116]

able situation. New input is needed by everyone. It's the only solution.’

Ik sprak over de problemen van Francisco Paesa om eenvoudige handelszaken in Moskou tot stand te brengen, terwijl hij over de juiste contacten op het allerhoogste niveau beschikte. ‘The realities of socialism are that your friend needs six ministries to set up a watch factory. It is not only silly, it costs society far too much. Also in social costs. And think of how many other proposals are made to Moscow that don't even get processed at all? A modern developed society will only succeed when it parallels the ongoing scientific and technological revolution. People should not be forced to solely think in narrow fragments as is done in the ussr. Maybe they put a man on the moon, but look, where do all the Nobel Prizes in science go? Including the Nobels in natural sciences? It is a usa exclusive.’ ‘Maybe the usa is decadent. But at the same time we see fantastic developments in all the basic professions, except perhaps in the basis of human development.’

Hij benadrukte er rekening mee te houden dat Polen, Hongarije en Joegoslavië totaal verschillende vormen van communistische samenlevingen hadden opgebouwd in vergelijking met de Sovjet-Unie. Maar de sovjets waren erin geslaagd om Tsjecho-Slowakije en de ddr volledig naar hun hand te zetten. ‘Maybe they like in those countries the army, the drills and the discipline, but in the mean time even in those two countries a lot of changes are now taking place. Roumania is totally stalinist in a hideous way. In comparison, Poland is really free.’ Hij vroeg me samen een hapje te gaan eten. Zeer plezierig samenzijn.

Bill Richards geeft een overzicht in de Herald Tribune¹²⁹ over de activiteiten van de CIA om Patrice Lumumba te vermoorden, overgenomen uit vrijgekomen documenten. Het is om te kotsen. In een ander overzicht somt hij een aantal cia-maatregelen op om Fidel Castro om zeep te helpen. Hij eindigt met de Dominicaanse Republiek, Chili en Vietnam. Dit zijn dan de maffiapraktijken die aan het licht zijn gekomen, je moet er niet aan denken wat ze nog verder uitgevreten hebben. killing without responsability heet het begeleidende hoofdartikel in de Tribune. ‘The core of the evil revealed by the Senate Committee investigating the cia is that a Government responsible to its people and to the world community fostered a secret group that plotted to kill without responsibility (...).’ De redacteu-

129 New York Herald Tribune, 24 november 1975

[p. 117]

ren van kranten kunnen tot doomsday schrijven wat ze willen. Het lucht ze op. Ze denken hun plicht ermee te hebben vervuld en er verandert helemaal niets. De beestachtigheid die cia-minds produceren, zal onveranderd hoogtij vieren.¹³⁰

Lopend ging ik naar Palais Pallavicini¹³¹ waar ik tegen acht uur arriveerde voor het bijwonen van het door professor Gvishiani aangeboden afscheid aan professor Howard Raiffa als eerste directeur van iiasa. Ik heb de nieuwe rector, Roger Levien, ontmoet. Hij heeft voor de Rand Corporation gewerkt.¹³² Dan weet je het verder wel. Ik moet de man niet. Bovendien, toen de Oostenrijkse minister voor Wetenschappen haar rede hield, las hij onbeschaamd in haar tekst mee.

Dr. Gvishiani kwam op me af. ‘Let me shake your hand.’ Ik wilde hem Volume II van On Growth geven, maar hij vroeg het tot morgen voor hem te bewaren. Hij zou zijn uiterste best doen om tijdens de vergaderingen op Kasteel Laxenburg er iedere keer een half uur tussenuit te trekken en aan ons boek te werken. Dat wordt dus helemaal niets.

Ik had mijn boek vast op een van de tafels gelegd om later een plaats te hebben. Ik zag Victor Krylov er ook naartoe lopen samen met de secretaresse van Andrei Bykov, de Rus, die Gvishiani's assistent is op iiasa, een zeer sympathieke kerel.

Zijn secretaresse bleek uit Rhodesië afkomstig te zijn en in het bezit van een Zuid-Afrikaans paspoort. Small world! Prompt namen er nog twee Russen en een Tsjech aan onze tafel plaats, plus, een beetje tot mijn verbazing, de sovjetambassadeur in Oostenrijk, de heer Efremov. De conversatie verliep prettig tot het moment dat ik gewag maakte van het feit dat sommige buitenlandse

130 In de negentiger jaren zat oud-cia-directeur George Bush zelfs op het Witte Huis, wat een onwettige invasie in Panama opleverde, om maar niet te spreken van de krankzinnige oorlog tegen Irak.

131 Zie bijlage 13: uitnodiging van dr. Jermen Gvishiani.

132 De bekende cia think-tank in Californië.

[p. 118]

zakenlieden in Moskou met zes ministeries moesten spreken om hun plannen van de grond te krijgen. Krylov reageerde nogal scherp en zei: ‘It is our task in the Committee for Science and Technology to coordinate those deals. Why do your countries and businessmen not conform to our system, just tell them to do that.’ Vervolgens stak hij een speech tegen ambassadeur Efremov in het Russisch af. Dat bracht het gesprek, althans aan onze tafel, voor enige tijd tot stilstand. Je verbaast je altijd weer over het tekort aan elementaire manieren, zelfs bij een man als Krylov, die toch regelmatig in gezelschap van dr. Gvishiani verkeert. Toch bood hij later zijn excuses aan omdat hij in het Russisch was overgeschakeld.

Het gesprek hervatte zich. Ik probeerde de stemming er weer in te krijgen via amusante anekdotes. Er zat trouwens een nogal aantrekkelijke sovjettolk van misschien 24 jaar, blond, bij ons aan tafel, die voor de ambassadeur vertaalde. Met hem zou ik nog graag wat meer hebben gesproken.

Vlak voor het diner eigenlijk begon, stelde Harald Brainin van iiasa mij aan kanselier Bruno Kreisky voor. Ik gaf hem een exemplaar van mijn Club van Rome-interviews en verduidelijkte dat dr. Aurelio Peccei het voorwoord had geschreven. Hij wilde graag een interview geven maar liever niet deze week. Ik vond trouwens ontmoetingen met lokale beroemdheden als der Fürst von Fürstenberg, de voorzitter van de Foreign Relations Council en andere notabelen als altijd een bevalling. Er is geen gelegenheid iets zinnigs te zeggen. Alles concentreert zich op lege plichtplegingen. Een Oostenrijker stapte op mij af en zei op iiasa aan energieproblemen te werken. ‘Do you know that the lubricating oil for Soviet Navy ships comes from Western multinationals?’

Ik vroeg: ‘Did you check that story?’

‘How can I check it? But I was told so on impeccable sources by someone from a multinational itself.’ Ik dacht: and so what! Brainin kwam me nog even het geheim van de dag vertellen. ‘Er was vandaag een speciale boodschap op Slot Laxenburg voorgelezen van Henry Kissinger!’ Ik had bijna gezegd: dat zou ik maar aan niemand vertellen, want als je weet wat die man op zijn kerfstok heeft houd je je mond.¹³³

Ik schreef ambassadeur Romanov in Den Haag een brief over deze avond, al was het maar om de bvd te pesten.

133 Harald Brainin gaf me een kopie van het persbericht dat hij had doen uitgaan, met als hoogtepunt meneer Kissinger.

[p. 119]

25 november 1975

Beestachtig slecht geslapen door een laat diner om 22.00 uur en de wijn niet te vergeten. Kan er niet tegen.

Was om 09.00 uur op Paleis Laxenburg en sprak dr. Gvishiani vóór hij de vergadering ging voorzitten en gaf hem mijn boek. ‘I will wait in the salon next door till doomsday for you’, zei ik. Ik wil dit nieuwe boek ook doorzetten. Ik geloof dat ze sinds de oprichting van iiasa financiële problemen hebben door het zakken van de dollar. Er zijn natuurlijk miljarden en miljarden beschikbaar voor de krankzinnigste militaire uitgaven, maar om een Oost-West think-tank een beetje behoorlijk te financieren, is een bevalling voor al de heldere minds. De landenbijdragen worden 20 procent verhoogd. Brainin betwijfelt of dit voldoende zal zijn.

Hij waarschuwde gisteravond om niet tegen dr. Kreisky te zeggen dat ik president Kekkonen van Finland zou gaan bezoeken. ‘Kreisky is against Finlandization. Austria is prepared to be militarily neutral but considers itself otherwise as belonging to the West,’ zei hij. Ik dacht: hetzelfde geldt voor Finland.

Brainin: ‘The affair concerning ex-Waffen ss member Friederich Peter, that Wiesenthal brought to light, and who belongs now to Kreisky's party, will shorten the career of the chancellor.’

Als afgesproken kwam dr. Gvishiani uit de vergadering bij me. Ik heb de eerste tape van 45 minuten met hem op genomen. Hij spreekt volkomen vrijuit en open over alles wat ik vraag. We spraken over zijn werkroutine, zowel in zijn kantoor in Moskou als de ongeveer drieënhalve maand per jaar dat hij in het buitenland reist. Zijn getrouwde zoon is 26 en studeerde pure mathematics, geeft college en werkt ernaast op een instituut, terwijl Gvishiani's dochter 21 jaar is en internationaal recht studeert. Ik vroeg hem of hij het met Galina Ulanova, de danseres, eens was, dat de jeugd nu meer met de brain leeft dan met the heart terwijl je juist om mooi te kunnen dansen, je moet kunnen laten gaan.

Professor Gvishiani: ‘I rather admire the young generation. Most of them have broader interests, are better educated and enjoy more culture than previous generations. They go deeper into subjects and an increased knowledge of science and technology gives them more understanding of issues before them. They do not take anything for granted. They go to the substance of matters and seem to take rational decisions.’

Ik: ‘Tijdens mijn reizen heb ik vele jonge mensen gesproken. Ze leken me gemotiveerd en dikwijls uitgerust met pertinente

[p. 120]

ideeën. Ik ontmoette bij het Baikalmeer een groep scholieren, die me vroegen of ik getrouwd was. Toen ik antwoordde “gelukkig niet”, zei een van de jongens: “Dat is een belediging voor uw ouders.” Dit trof me zeer.’

Dr. Gvishiani: ‘I think the dominating trends of our educational system are primarily caused by the environment in which children grow up. The young are educated in the Soviet-Union with the notion that we have overall objectives in society as a whole. Individualism is therefore with us not as strongly developed as in the West. In our country we generally accept that personal interests and the pursuit of one's own desires and wishes does not really guarantee happiness. The notion is from early onwards being developed that there is more in life than personal egoistic interests. This concept reaches youths through our social institutions, schools, kindergartens but also the majority of our families are influencing the state of mind, the mentality of our youths in this way. We make it clear that people have to live for something more than pure personal interests. It's society that counts. The moral stimulation towards that end begins at home.’

Ik: ‘I was reminded when visiting Siberia of the motivation and dedication by young people to go and work for the bam project, the new railway line there.’

Gvishiani: ‘Die jongeren gaan niet naar Siberië omdat er hogere salarissen worden betaald, maar omdat de samenleving hen eert een bijdrage te hebben geleverd. Het verhoogt ook hun gevoel van mannelijkheid om de barre omstandigheden van Siberië te trotseren. Het verhoogt een gevoel van eigenwaarde en trots. Het is een gezonde trend. Ik hoop dat we die in de toekomst zullen kunnen handhaven.’

Ik: ‘De Italiaanse ambassadeur in Moskou, Luca Pietromarchi, heeft in een boek gezegd....’

Gvishiani: ‘Ik kende hem uitstekend, maar wist niet dat hij een boek had geschreven.’¹³⁴

Ik: ‘Pietromarchi schreef: “The masterwork of the Soviet regime is its school organization.”¹³⁵ Bij een bezoek aan gosplan werd me duidelijk dat er nu reeds wordt berekend welke studenten waar nodig zullen zijn in het jaar 1990!¹³⁶ Dat is andere koek dan bij ons, waar 4.000 afgestudeerde psychologen te veel zijn en een studiestop moet worden afgekondigd. Geen wonder dat dit bijdraagt tot optimisme bij de sovjetjeugd.’

134 Luca Pietromarchi, The Soviet World, George Allen & Unwin Ltd., London, 1965, pp. 462.

135 Idem, hoofdstuk V, The Schools, pagina 113.

136 Uitgerekend 1990 zou het jaar van de ineenstorting van het systeem zijn.

[p. 121]

Gvishiani: ‘Dit kan heel goed zo zijn. Wanneer ik in het buitenland reis en naar leeftijdgenoten kijk in andere landen, lijken zij altijd gepreoccupeerd te zijn met hun status in de gemeenschap. Ze mogen gefortuneerd zijn op dit ogenblik, maar er is altijd onzekerheid over morgen en de toekomst. Wellicht zijn onze salarissen en inkomens in het algemeen veel lager, maar in ieder geval is onze status door de staat gegarandeerd voor het leven. Niemand behoeft zich ooit zorgen te maken dat hij of zij op een dag op straat zal komen te staan. Deze situatie draagt er ook toe bij, dat men zich richt op stimulerende activiteiten om zichzelf verder te bekwamen en te ontwikkelen.’ Vervolgens weidde professor Gvishiani uit over een resterend probleem, de inactiviteit en doelloosheid van gepensioneerden en ouden van dagen, die na een leven van inzet voor de samenleving plotseling op zichzelf terugvallen en daar mentaal slecht op zijn voorbereid. Ik vertelde in Kiev met wetenschappers in het Instituut voor Gerontologie over deze problemen te hebben gesproken.

Ik vroeg dr. Gvishiani hoe hij als geboren Georgiër in Moskou, het hart van Rusland, functioneerde.

‘When I was ten years old I left Georgia with my family for Moskou. Of course, your land of birth remains dear to you. I prefer perhaps Georgian wine. We go there for vacations and sometimes for conferences or congresses. But in principle I feel more Soviet now, more internationally oriented. I think our national policy is pursued very well. Each republic retains its language, its own schools, and development of its own culture. It is important to maintain a rational approach to the fact that we have 15 diverse republics in the Union. In science, for example, I feel strongly about the trend we follow, that people in the individual republics must find their optimal solutions within their own settings. This mixture of approaches very much enriches the country as a whole.’ Dr. Gvishiani onderstreepte dat het onderwijs, vooral op universitair niveau, in het Russisch diende te worden gegeven opdat alle vijftien republieken over de afgestudeerde krachten zouden kunnen beschikken in geval er in de eigen republiek geen emplooi zou zijn in een bepaalde tak van nijverheid of industrie.

‘My wife and children¹³⁷ don't speak Georgian’, aldus dr. Gvishiani, ‘so in our family circle we speak Russian.’

Ik: ‘Gaat uw belangstelling meer uit naar sociologie dan naar filosofie?’

137 Jermen Gvishiani was getrouwd met Ludmila Kosygin, de dochter van Aleksei Kosygin die toen de Sovjet premier was.

[p. 122]

Gvishiani: ‘It depends. To understand the substance of matters is always the leading motive in everything I do. I do not particularly like a philosophical approach in an abstract manner. Since life is becoming much more interesting and deeper if you can face some complex problems and try to search for the substance, then perhaps a philosophical background helps in finding certain explanations, especially when you lack concrete data to solve a certain topic before you. The philosophical approach does reflect the demand of mankind to integrate matters as much as possible. We are abdicating this old-time scattered image of our world. We are moving towards an inter-disciplinary approach and to integration.’

Ik vroeg hem of de vier jaar diensttijd in de sovjetmarine hem niet meer in de richting van de sociologie had gedreven. Gvishiani: ‘I must tell you frankly, during those years it was still not clear to me what I wanted to do most in life. My Mother thought, for instance, that I should go into music. I studied as a boy six or seven years the piano. Of course, I asked myself in what direction my life should go. I could not imagine that I was going to professionalize art to the extent that you perform no matter what mood you are in. I am more of an improvisationist, whether I sit behind the piano or make a speech. I also felt that going for music would turn into a routine and that can kill a lot. So, I was cautious.’

‘Yet, my time in the navy was very important from an educational point of view. Military discipline has its disadvantages when you serve, but it likewise has its advant-ages. Later, in society, to have been exposed to military discipline turns out to be an advantage all the way, especially at man-agerial levels. The fall-out of military discipline is a healthy one.’ Dr. Gvishiani belandde vervolgens bij het onderwerp ‘persoonlijke vrijheid’.

‘All this talk about personal freedom is rather naive when it is not realized at the same time, that such a thing as absolute freedom does not exist. There are always obligations, even if you are enjoying this so-called total freedom. One is obliged to follow certain rules, a certain societal order and, as we all know, we now have also serious environmental constraints. So, for all practical purposes, I think I was lucky to have served four years in the navy. During my military service I also passed an exam on the history of philosophy. I was not in a hurry at the time. But I did come to the decision to go into writing and research rather than into music. And from there developed further studies in industrial-sociology, management theories and even sys-

[p. 123]

tem analysis. And while I was trying to understand the complexity of approaches to all these questions, I still managed to combine my active practical work with studies in philosophy.’¹³⁸

In 1955 trad dr. Jermen Gvishiani toe tot de voorloper van zijn huidige functie als vice-voorzitter van het Comité voor Wetenschap en Techniek van de ussr Raad van Ministers. Hij vertelde hoe dit in zijn werk was gegaan. Hij beschreef om te beginnen zijn huidige positie aldus: ‘Our Committee is one of the important components of the overall structure in the management of the Soviet economy as a whole.’ Oorspronkelijk berustte ook deze taak bij gosplan. ‘After the Revolution’, aldus dr. Gvishiani, ‘gosplan had a special division dealing with science and technology. But in 1955 it was felt in high levels of the government hierarchy that a new set-up outside gosplan was called for. It was headed at the time by a Deputy Prime Minister.’ Hij wees er op dat, vanwege de enorme vlucht die de wetenschap overal ter wereld had genomen, de isolatie van de Sovjet-Unie doorbroken diende te worden. Het jaar 1955 werd in dit opzicht een keerpunt voor Moskou.

Dr. Gvishiani: ‘In 1955, we stopped thinking, as we had been doing for many years, that we should do everything ourselves on the basis of slogans on patriotism versus cosmopolitanism. At that time we decisively reassessed the situation. We concluded, that struggling for self-sufficiency did not mean at the same time we should ignore technical developments in the rest of the world. We have to evaluate our achievements by world standards, instead of adhering to the standards we could achieve by ourselves. It meant, we had to open channels for becoming familiar with what the rest of the world was doing in all fields. Up to 1955, we were not even seriously oriented ourselves, about what others were doing in the fields of science and technology.’

Ik: ‘I understood that Lenin originally was rather fascinated with managerial skills in the United States.’

Gvishiani: ‘Most definitely. Lenin was even demanding that we should utilize science and technology as it was developed in the advanced world. He once even said, that socialism could not be built, if we were not using the maximum knowledge of scientific creation in capitalist societies. The Soviet-Union was backward compared to America and the West, therefore this aspect was extremely important.’

138 Hij behaalde twee graden in filosofie gelijkwaardig aan het Amerikaanse PhD.

[p. 124]

Hij vervolgde dat parallel aan het bovengenoemde comité een all-union Institute for Research and Technology werd opgeld richt, speciaal belast met het verzamelen van gegevens over technisch-wetenschappelijke ontwikkelingen in de wereld. Dit instituut heeft 2.500 vaste wetenschappelijke medewerkers en 26.000 tot 30.000 parttime medewerkers. ‘Bij uw volgende bezoek aan Moskou,’ aldus dr. Gvishiani, ‘zullen wij u hier mee naartoe nemen. U moet bestuderen wat daar gebeurt.’ Ongeveer 35 procent van alle wetenschappelijke publicaties die door dit instituut naar buiten worden gebracht, worden door het buitenland afgenomen.’¹³⁹

Voordat hij weer naar zijn vergadering terugkeerde, bracht ik trouwens naar voren dat ambassadeur Romanov hem graag voor een officieel bezoek in Den Haag wilde hebben. Hij antwoordde dat Romanov hem een telegram diende te sturen, waarin hij hem uitnodigde naar Den Haag te komen voor besprekingen over de vraag of Nederland aan iiasa zou gaan meedoen.¹⁴⁰

Wachtende op het tweede gesprek met dr. Gvishiani boog ik voorover en wilde met mijn hoofd op mijn handen een dutje gaan doen. Opeens verscheen mams gezicht. Zij huilde. Ik herinner me dit zo exact, wanneer dit gebeurde en hoe verschrikkelijk ik dit vond, alsof ik zelf door tranen werd aangeraakt. Zij is diep in mij, alsof zij nog in mij leeft. Meer dan vader. Gerard Croiset noemt dit dus helemaal abnormaal. Het lijkt mij juist een hoogst natuurlijke zaak: ik ben uit haar schoot geboren.

De nos had me, naar hun zeggen, de Club van Rome-film, die ik met Aurelio Peccei, Philip Handler,¹⁴¹ dr. Jermen Gvishiani en de andere vrienden van de Club van Rome had gemaakt, meegegeven om vandaag aan dr. Gvishiani en zijn medewerkers te laten zien. Harald Brainin kwam binnenstormen. Het was helemaal niet mijn film die ze hadden meegegeven, maar opnamen van een ander nos-team van de Club van Rome-bijeenkomst in West-Berlijn. Je hebt in Hilversum toch werkelijk met basterds te maken. Ik stond weer eens in mijn hemd tegenover mijn vrienden op kasteel Laxenburg.

's Middags gaf dr. Gvishiani me opnieuw een interview van een uur.¹⁴²

139 Dit is een beknopt overzicht van de gemaakte bandopname van het eerste gesprek die morgen.

140 Nederland doet al vele jaren mee met iiasa.

141 President van de National Academy of Sciences.

142 Alle tapes, ook die van dr. Gvishiani, heb ik aan de kb gegeven. Opname van het volledige gesprek hier zou te veel plaats vergen, ook al blijft het jammer.

[p. 125]

Hij legde aan de hand van deze doodles uit hoe het Comité voor Wetenschap en Techniek onder de Raad van Ministers functioneerde. Dit betekent dat ik een begin kan maken met Gvishiani's boekje voor Editions Stock in Parijs en ook een voorschot zal kunnen krijgen. Het manuscript van Aurelio Peccei vordert ook gestaag, zoals brieven van dr. Peccei aan mij en aan Claude Glayman bevestigen.

Professor Adam Schaff wilde me voorstellen aan Ervin Laszlo, een man die letteren aan de Sorbonne studeerde, een graad in musicologie in Boedapest haalde en sedertdien zich in de vs manifesteerde als professor in de filosofie. Hij heeft aan het Centrum voor Internationale Studies van de Princeton University blijkbaar A Strategy for the Future: A Systems Approach to World Order¹⁴³ geschreven. Ik begrijp dat Schaff meent dat ik hem in mijn projecten zou moeten opnemen. Weet het nog zo net niet.

We gingen naar een Weense Stube voor ons avondeten dat bestond uit twee Bratwursten met een snee brood, plus een glaasje witte wijn. Shocking. Harald Brainin had me reeds geïnformeerd dat Laszlo eigenlijk een leight-weight was, die zichzelf naar iiasa had uitgenodigd en directeur Howard Raiffa - nu afgetreden - was een te vriendelijke man om hem weg te sturen. ‘He pumps people's ideas and next puts them in his books,’ aldus Brainin.

143 Zie bijlage 14. Ervin Laszlo, Strategy for the Future, George Braziller, New York, 1974.

[p. 126]

Professor Schaff vroeg hoe de gesprekken met dr. Gvishiani waren verlopen. ‘Was he sincere?’ vroeg hij nota bene. Schaff dacht trouwens dat Gvishiani het project van een boek met mij op het hoogste niveau in Moskou had besproken. Hij herhaalde dat de Club van Rome-vergadering in West-Berlijn een oordeelfout van Peccei was geweest en dat de jongste bijeenkomst van de heren in Mexico City ook was geflopt, want president D. Luis Echeverria was op die tijd zelfs in het buitenland geweest. De president van Polen, die met kunst en vliegwerk bereid was gevonden naar Mexico te gaan, werd zelfs verzocht weg te blijven. ‘I myself did not take once the floor so as not to be associated with that meeting,’ aldus Schaff, een trouwe Club van Rome-ganger.

Ik probeerde Laszlo tijdens de maaltijd te testen waar hij ten aanzien van een aantal zaken stond, zoals de rol van brains in het hervormen van denken over de toekomst. Hij liet een schema zien voor een nieuwe Club van Rome-studie waar hij blijkbaar op verzoek van dr. Peccei mee bezig was: goals for a global society moet het rapport gaan heten met hoogdravende titels voor hoofdstukken als world problems en world solutions. Alles wat hij zei was weer, als gewoonlijk, gebaseerd op de realiteit van nu, terwijl er niet wordt nagegaan hoe die realiteit is ontstaan en hoe de wortels waaruit die realiteit is ontstaan moeten worden aangepakt. Was niet onder de indruk. Hij vroeg me hem in New York op te zoeken.

26 november 1975

De rel van Kreisky met Wiesenthal zet zich voort. Adam Schaff vertelde dat de kanselier zijn gegevens had gehaald uit een in Polen verschenen boek dat voor honderd procent uit leugens bestond. De pers heeft een field-day over de affaire.

Iedere ochtend komt een dienstertje de eetzaal van het Imperial Hotel binnen met dertig zilveren vaasjes met anjers. Dat kan hier allemaal nog.

Janos Starker speelt hier het weekeinde de celloconcerten van Milhaud en Saint-Saëns. Daar zou ik naartoe hebben willen gaan. Kocht een tape van Bartoks rapsodie voor piano.

Via Associated Press kon ik de heer Wiesenthal achterhalen. Hij vertelde me dat hij dit weekeinde mogelijk naar Amsterdam kwam. Dit kan ik aan Aktua van de tros melden. Harald Brainin denkt dat Kreisky en Wiesenthal de zaak onderling zullen regelen.

Goddelijk zonnig, koud weer.

[p. 127]

Vienna-Amsterdam

Het was me laatst reeds opgevallen dat toen minister Wim Duisenberg uit Indonesië terugkeerde, hij ook de mogelijkheid van de levering van daf-trucks noemde. Dat balletje, door mij via lobbyist Martojo opgegooid, zou vruchten kunnen gaan afwerpen. Ik zie in de pers dat het concern minister Pronk heeft gevraagd mee te willen werken opdat Indonesië tweeduizend vrachtauto's bestelt. De progressieve Volkskrant meldt op pagina 13 vanmorgen in een volkomen weggemoffeld berichtje, dat Amnesty International heeft vernomen dat op Java voorbereidingen worden getroffen om ruim tienduizend politieke gevangenen van het regime Suharto naar arbeidskampen in de Molukken over te brengen. Er gaat niets in ons vaderland boven gecommitteerde journalisten!

Newsweek¹⁴⁴ meldt dat Suharto in het kabinet bekend heeft gemaakt, dat de Sovjet-Unie voor het eerst sinds de cia-coup van 1965 kredieten ter waarde van 200 miljoen dollar aan het generaalsregime zal verstrekken, voor de bouw van twee hydroelektrische krachtcentrales op Java. Nu president Gerald Ford op 5 en 6 december in Jakarta zal zijn, wil Moskou blijkbaar laten merken dat ze er ook nog zijn. Voor mij is iets dergelijks totaal onbegrijpelijk en onverklaarbaar. Moskou's beloning voor het vermoorden en gevangenzetten van haar aanhang in Zuidoost-Azië.

De London Times begint een hoofdartikel¹⁴⁵, dat licensed to kill heet, als volgt: ‘Throughout its history the United States has been father to some of the best and the worst in human behavior (...) the highest idealism and the lowest gangsterism.’ Het blad vervolgt: ‘Even on the coolest calculation of national interest, and leaving morals aside, assassination is an imprecise weapon which is liable to have unpredictable results, such as the martyrdom of the victim or his replacement by somebody worse.’

Ben na thuiskomst eerst Keke gaan halen. Het regende pijpenstelen. Eigenlijk wilde ik naar het graf van mijn ouders gaan. Vanmorgen in bed in het Imperial Hotel lag ik over mams dood te denken, veroorzaakt door een longembolie en een gebrek aan lucht, en dacht ook over mijn eigen dood. Zal het mij ook zo vergaan? Ik kwam tot niets meer vandaag. Morgen zal ik werken.

144 1 december 1975.

145 25 november 1975.

[p. 128]

27 november 1975

Amerbos

René Solleveld belde. De opvoering van de Rocky Horror Show gaat door en Peter krijgt zijn rol. Ik zond een enthousiast telegram naar Tilburg. Ik ga bij mezelf na of ik een ticket voor Frederick Ress zou kunnen versieren om Kerstmis hier met Peter door te brengen.

Ik voel Casper van den Wall Bake naderbij komen.¹⁴⁶

Dineerde met Frank Heckman in het Americain. We spraken een paar uur intensief samen. Die jongen blijft me zeer aantrekken. We waren intiem en ‘naakt’ tegenover elkaar. Hij wil met kerst naar zijn vriendin in Chicago gaan. Hij werkt aan een scriptie over ‘Concentratie’. Hij wilde erover spreken maar ik kon hem weinig helpen.

De televisie meldt weer dat Zuid-Afrikaanse soldaten bij de grens met Namibië, waar Casper zit, bij schermutselingen zijn gedood.

146 Hij zou voor Kerstmis uit Zuidwest-Afrika overkomen.

28 november 1975

De Nieuwe Revu zal mijn artikel over de Sovjet-Unie na Kerstmis publiceren.¹⁴⁷

Een flodderbriefje van Wibo van de Linde dat ik toch maar niet op samenwerking moet rekenen. Erg vreemd. Op 25 november overlegden we nog samen over de opnamen in Wenen met kanselier Kreisky en de heer Wiesenthal. Onbegrijpelijk. Ze geven me in dit land gewoon geen kansen. Bovendien betekent dit weer een gemis aan inkomsten na reeds, duidelijk in overleg, gelegde contacten in Oostenrijk. Het beïnvloedt bovendien nadelig die contacten als ik afspraken moet afzeggen. Hoe moet ik hier nu mee verder? Brandpunt? Wie zit hier toch achter? Je komt het toch niet te weten bij de rotkliek van konkelaars in Hilversum.¹⁴⁸

Simon Carmiggelt doet ook al mee aan televisiespotjes gericht tegen de Sovjet-Unie.

147 Publicatie 9 april 1976. Hoofdredacteur Ton van Dijk schreef een hoofdartikel: Als Oltmans kgb-agent is dan word ik James Bond.

148 Pas in 1991-1992 zou ik iets begrijpen van wat de staat al die jaren tegen mij had gedaan.

30 november 1975¹⁴⁹

Mijn ussr-boekje is langzamerhand gereed.

Ontmoette Hein van Vollenhoven in Thermos, een kennis van Frank. Terwijl we zaten te praten kwam Ronald bij me zitten.

149 29 november is verdwenen: ik denk die dag wel geschreven te hebben.

[p. 129]

Hij vertelde dat zijn Amerikaanse vriend Ed enkele dagen geleden plotseling ernstig ziek was geworden en meteen naar een ziekenhuis moest met een infectie aan zijn been. De artsen willen er niets over zeggen. Ronald is dodelijk ongerust. Hij zei al drie jongens te hebben gekend die aan kanker waren overleden. Dergelijke informatie is inderdaad doodeng. De ene dag ben je nog kiplekker en de volgende dag balanceer je rond de dood.¹⁵⁰ In Atlantic Magazine wijdt de Amerikaanse journalist Hedrick Smith een artikel van acht pagina's aan the russians mean business about business. Het handelt over een vrij onopgemerkte toename in handelscontacten tussen oost en West, niet alleen door West-Duitsers maar ook door Amerikanen. Armand Hammer van occidental Petroleum bijt natuurlijk weer de spits af maar ook Chase Manhattan heeft zonder er teveel ophef over te maken geld aan Moskou geleend. Ook Lockheed, General Electric, Boeing, McDonnell-Douglas, United Aircraft, General Dynamics, Textron en Rockwell International onderhandelen met de sovjets. Maar meneer Max van der Stoel houdt zijn mond over een aanbod van premier Kosygin om met de Shell te gaan samenwerken!

Smith noemt natuurlijk ook Kosygins schoonzoon, dr. Jermen Gvishiani: ‘One of the most prominent of the innovators, a suave, handsome, articulate, highly trained economist (...). He travels widely, speaks English effortlessly, and has gained a reputation as Moscow's chief apostle of adapting modern sophisticated business management from the West.’ Ik ben er eigenlijk wel trots op dat ik - dankzij Aurelio Peccei van Fiat en de Club van Rome - dr. Jermen Gvishiani al in 1971 ‘ontdekte’. Hedrick Smith noemt nu ook Gvishiani's boek Organization and Administration: A Socialist Analysis of Western Theory dat ik 13 mei 1971 van dr. Gvishiani met een opdracht ontving.¹⁵¹ Was toen een beetje te vroeg met de televisieopname, die ik van Gvishiani voor de nos maakte, want zij werd nooit uitgezonden en kwam in Hilversum op de bekende plank van niet begrepen materiaal terecht.

Artikelen over de ussr, zoals ik de afgelopen maanden heb geschreven, schijnen ook in de New York Times in de mode te zijn. David Shipler publiceert what makes ivan run? en meldt dat Amerikaanse zakenlieden steeds meer belangstelling voor de Sovjet-Unie aan de dag leggen. David Rockefeller bezocht

150 Ronald zou in de late jaren tachtig aan aids overlijden in New York. Waarschijnlijk was dit een van de eerste gevallen van aids, maar van de ziekte zelf wist niemand nog iets.

151 Zie Memoires, mei 1971.

[p. 130]

Kosygin. Donald Kendall van Pepsi Cola is ook druk bezig achter het befaamde IJzeren Gordijn.¹⁵²

Stephen Soliah (27), een Amerikaanse atleet, is de jongen die Patricia Hearst bij hem liet onderduiken. Later deed hij mee aan een bankoverval waarbij een persoon om het leven kwam. Hij is in staat van beschuldiging gesteld in Sacramento, California. Hij lijkt niet alleen een lekkere kerel, ik zou met hem willen praten en proberen te helpen, desnoods door zijn celdeur wijd open te zetten.

152 The New York Times, 26 oktober 1975.

1 december 1975

Sprak een uur met ambassadeur Romanov. Hij was weer eens bij Max van der Stoel geroepen die zich erover wilde beklagen waarom Andrei Sacharov een paspoort was geweigerd om naar het buitenland te reizen. ‘Dutch public opinion does not understand this,’ aldus de minister. ‘Who creates public opinion?’ had Romanov gevraagd. Van der Stoel: ‘We have a free press.’ Romanov: ‘Yes, I know!’

De ambassadeur maakte een grapje over een groep van twintig personen, die deze week op het trottoir voor de ambassade hadden gedemonstreerd namens Amnesty International. ‘Did you know, Willem, that they are being paid by the hour? Then the media come to take pictures and they go home. They are not serious people.’ Hij vervolgde: ‘Therefore, I explained to your minister that Sacharov worked on our secret atomic weapons, that he is free to telephone anywhere he wants to. He gives anyway every week a press conference in Moscow, when he calls for the release of nazi Rudolf Hess. He can go to church as much as he wants to. And, Mr. Minister, I understand you yourself are keeping three former nazis in prison in Breda.{problem}' “Well,” replied Van der Stoel, “not issuing Sacharov a passport is contrary to article 7 of the Helsinki Declaration.” I told him, “Mr. Minister, until now the granting of visas to citizens falls within the privileges of sovereign states”.’ Romanov zei verder dat Van der Stoel opmerkte niets gehoord te hebben over de brief die 75 leden van de ussr Academy of Sciences hadden opgesteld om te protesteren tegen de agitatie rond Sacharov.

Ik: ‘Did Minister Van der Stoel during your meeting raise any serious matters?’

Romanov: ‘Not a word on trade. Let alone on the matter of cooperation with Shell Oil. I brought forward the matter of the

[p. 131]

further deepening of our relations. There came no reaction. I referred to the question of the preference for a Soviet Consulate in Rotterdam for the fifth time. I then discussed our letter of February 18, 1974, to the Dutch Embassy in Moscow, suggesting free travel for the ambassador and diplomats in each other's country, to which we did not receive a reply till this day.’

Ik dacht werkelijk voor de zoveelste maal, hoe komen we toch op Buitenlandse Zaken aan deze totaal onkundige idioten?

Op de Backershagenlaan in Wassenaar reed ik een paar maal langs de residentie van de Indiase ambassadeur, daar ik er niet van uitging dat hij in een paleis zou wonen. De heer K.S. Bajpai ontving me in een zeer luxueuze en ruime salon. Opeens wandelde een maltezer leeuwtje binnen: het was een dame. Ik vertelde dat Keke een heer was, die in mijn tr-6 lag te slapen, en stelde voor hen kennis te laten maken. De ambassadeur vond dit prima. Ik dacht trouwens een moment dat het Keke zelf was, zo leken de beesten op elkaar. Een bediende ging mijn hond halen. Keke kwam onmiddellijk kwispelend op het andere diertje af, maar zoals de heer Bajpai reeds had verwacht, the bitch beet van zich af. Het experiment mislukte. Viel niet op oud. Keke is in zijn vijftiende jaar. Vervolgens arriveerde drs. J.M.M. van der Pluijm, hoofdredacteur van de Volkskrant en toen begon een uiterst genoeglijke lunch.

Toch mocht ik Bajpai niet¹⁵³, vooral nadat hij een sneer over Bung Karno weggaf, ‘met zijn vele vrouwen’. Ja, hij had Sukarno in 1954 op Bali ontmoet, toen hij mevrouw Pandit Nehru begeleidde op een bezoek aan Indonesië. ‘Sukarno sided with China and that put us away from him.’ Alsof Suharto een zoveel nobeler partner zou zijn. Altijd weer etaleren mensen hun onkunde door het herhalen van populaire praatjes, door andere ondeskundigen verspreid. De ambassadeur vroeg ons na het eten onder het genot van een kopje koffie welk alternatief collega Van der Pluijm en ik zagen voor India's dilemma, dan een afglijden naar communisme. ‘Geen ander,’ antwoordde ik. ‘Het is doormodderen zoals het nu gaat en bij het verslechteren van de toestanden rond de democratie krijg je of een linkse of een rechtse dictatuur.’

Ambassadeur Romanov verwachtte een bezoek van de politicus F.H.J.J. Andriesen. Er lopen meer mensen bij Rom binnen dan naar buiten komt. Ik adviseerde hem trouwens een bezoek te gaan brengen aan de minister van Wetenschapsbeleid ter voorbereiding van een eventueel bezoek van professor Gvis-

153 We zouden echter vrienden worden. En onze vriendschap onderhouden zelfs toen hij als ambassadeur naar Washington werd gezonden.

[p. 132]

hiani. Rom wist niet wat een think tank was, toen ik over iiasa sprak. Ik schreef het woord voor hem op. Hij maakte een aantal notities.

Over ambassadeur Efremov in Wenen zei hij: ‘You were rubbing salt in an open wound with your criticism.¹⁵⁴ He used to be responsible for what you were mentioning.’

‘Maar weten zulke mensen dan niet in hun hart dat ik gelijk had?’ vroeg ik. ‘Of course they do’, zei de ambassadeur. ‘Leonid Brezhnev is constantly saying: show dynamism, initiative, go ahead, be creative. I tell my staff here the same thing. I once discussed this subject with Prime Minister Harold Macmillan in London. He said: “by all means, you have the worst bureaucracy in the world”.’

Claude Glayman van Editions Stock in Parijs zegt nu in twee opeenvolgende telegrammen dat ze nog absoluut niet hebben besloten een boekje over Jermen Gvishiani uit te geven. Op 14 januari jl. schreef hij me expliciet in een dergelijk portret van een belangrijk man in Moskou geïnteresseerd te zijn. Nu kom ik ermee en trekt hij zich terug. Hetzelfde met de tros. Allemaal nieuwe tegenvallers.

Het is weer helemaal niet goed met Keke sedert hij uit de kennel terug is. Hij piemelt erg veel en overal willekeurig. Ik heb hem al een paar maal een tik met een krant op zijn derrière gegeven en schrik van mezelf hoe woedend ik kan worden op het weerloze diertje. Ik ben ondanks de unheimische storm maar eerst een flink stuk de polder in gegaan om op te knappen.

De moeder van Margot van Suchtelen van de Haare is overleden. Zij is bijna even oud geworden als mam. Ik herinner me haar uitstekend uit de oorlog, toen ik in de hongerwinter samen met Cila Schimmelpenninck op het intendantenhuis van het paleis het Loo logeerde.¹⁵⁵ Ik schrijf maar niet, want ik heb geen contact meer met die mensen. Zij antwoorden niet, terwijl je toch in het verleden betrekkelijk close met ze bent geweest. Geheugens vergelen als oude familiefoto's. De werkelijkheid vervaagt. Men schijnt zich niet te realiseren wat men en passant verliest.

154 Ik leverde kritiek tijdens het diner in Wenen dat Paesa met zes ministeries moest spreken om een horlogefabriek neer te zetten.

155 Zie Memoires 1925-1953.

2 december 1975

Om 11.00 uur bezocht ik generaal Mursid in Zoetermeer. Hij was nog in de badkamer. Heel on-Indisch. We reden naar hotel Promenade waar we samen lunchten. Hij wees me er opnieuw

[p. 133]

op dat ik niet het woord ‘verraad’ voor het gedrag van Suharto tegenover Bung Karno had moeten gebruiken, maar ‘hoogverraad’. We spraken over vele onderwerpen. Hij vertelde dat toen een roddelkrant uit Jakarta de kleine Kartika, die bij Ibu Hartini logeerde, kwam interviewen en de man haar vroeg, wijzend op een groot schilderij van Bung Karno: ‘Weet je wie die meneer is?’ het kind had geantwoord: ‘Dat weet je zelf wel.’ Pak Mursid is nu een vriend.

Toen ik bij Bruna arriveerde om de bevestiging van mijn uitgave van mijn ussr-boekje te krijgen, zei Jan Buis dat hij niet kapot was van het manuscript. Zou dat kunnen bij een dergelijk incourant onderwerp, dat bovendien moet oproeien tegen vijftig jaar anti-propaganda die suggereerde dat er helemaal geen draad positiefs aan marxisme-leninisme zou zitten? De vijftiende geeft hij me uitsluitsel.

3 december 1975

Keke is niet meer te behandelen. Hij licht ieder half uur een pootje op. Dan verlies ik mijn geduld en doe hem voor straf in de mand, maar het helpt allemaal niets.

Ik zou - bedacht ik me in de auto rijdend - een brief aan mijn ouders willen schrijven, zoals Kartika eens in Gland tegen me zei, een brief aan Bapak te willen richten.

4 december 1975

De Molukkers van de gekaapte trein hebben nu twee mensen doodgeschoten. Misschien dat er nu eindelijk wat aan een oplossing voor het vraagstuk van de Ambonezen zal worden gedaan. Wanneer Bernhard de heer Suharto bezoekt wordt er over de orang-oetan¹⁵⁶ gesproken en een partijtje gegolfd. Erg nuttig en urgent. Maar waarom stelt niemand de vraag wat met deze stadsmensen moet gebeuren. De waringinboom gedijt ook niet in Vught.

Notaris M.J. Meijer liet telefoneren dat broers Hendrik en Theo aanmaningen hebben gekregen, omdat zij hun belastingverplichtingen met betrekking tot de erfenis van mam niet nakwamen. Ik weet niet waar Theo is, want hij nam niet de moeite te zeggen dat hij later uit Zuid-Afrika zou terug komen.

Kees van Drongelen belde eindelijk. Hij zei geïnteresseerd te zijn voor het avro-programma Jonge mensen op weg naar het concertpodium een Rus te krijgen, zoals ik had voorgesteld. De vorige keer had een Rus echter niet lang voor zijn optreden afge-

156 Bosmens in het Indonesisch.

[p. 134]

zegd. Ik zei dat ik zou proberen te regelen hem een uitnodiging te bezorgen zodat hij zelf naar Moskou kon gaan. ‘Dat zou het einde zijn,’ was zijn reactie. ‘Maar dan zou ik wel graag Jos Kleber meenemen.’

Janny Hovinga verduidelijkt me dat Wibo van de Linde best had gewild, maar dat de hogere aktua- bazen een veto hadden uitgesproken over mijn medewerking aan de tros. Wibo stond volkomen achter me, verzekerde ze mij.

Mijn vriend Bob, uit Jerevan, heeft warempel een brief geschreven.¹⁵⁷ Die jongens snakken naar contacten buiten de pieren. Ik zal de foto's die hij vraagt opsturen.

Ganis Harsono's¹⁵⁸ boek¹⁵⁹ is door Agon Elsevier, Nol Escher, afgewezen. Harsono schrijft me een slijmbrief¹⁶⁰, die ik reproduceer, omdat ik maar al te goed weet dat hij een Subandrioman was en helemaal niet werkelijk respect voor Bung Karno voelde. Hij spreekt ook steeds in zijn brief over your Bapak in plaats van our Bapak. Hij levert weliswaar informatie, die niet elders is te vinden, ook over Bung Karno, maar ik ben niet overtuigd van zijn loyaliteit. Zelf kom ik in zijn boek niet voor, in tegenstelling tot Luns' paladijn Hans Martino, boodschapper van het anp in Jakarta toen ik daar artikelen voor de nrc schreef.

De controverse Kreisky-Wiesenthal is bijgelegd. De nazi-jager heeft zijn aanklacht ingetrokken.

Mijn Rusland-boekje, tussen 1 november en 5 december geschreven aan de hand van mijn dagboeknotities, is gereed.

Generaal Mursid schrijft een briefje en vraagt me om een boodschap van hem voor generaal Suharjo mee naar Moskou te nemen.¹⁶¹

Vanavond laat belde ik Wibo van de Linde thuis, ondanks wat zijn medewerkster Janny Hovinga me had toevertrouwd. Hij kwam me totaal anders en koel voor. Wat in de brief stond lag vast en was finaal. Het was een niet terug te draaien besluit. Er was een groep binnen de tros voor mijn medewerking en een andere groep tegen. ‘Ik vind wel dat je recht op een gesprek met directeur Leeman hebt - en dat zeg ik je niet voor niets.’ Hij waarschuwde echter dat, indien we een ontmoeting met Leeman zouden hebben, hij tegenover mij ‘zeer gereserveerd’ zou moeten doen. Wibo is en blijft dus een kloot.

157 Zie bijlage 15.

158 Woordvoerde van het ministerie van Buza Jakarta.

159 Zie bijlage 16.

160 Zie bijlage 17.

161 Zie bijlage 18.

[p. 135]

5 december 1975

Ging in Hilversum op de Boomberglaan geld bij de nos halen en liep tegen Klaas Jan Hindriks aan. ‘Je hebt Carel Enkelaar op zijn ziel getrapt met die weggeraakte foto van George de Mohrenschildt. Ik ben er absoluut van overtuigd dat hij eerlijk is geweest.’

‘Je bedoelt dat hij de foto terugvond zodat het kort geding tegen de nos zou worden ingetrokken, maar toen ik dit weigerde, was de foto prompt weer weg? Eerlijk? Denk je niet, dat na het spoorloos verdwijnen van de De Mohrenschildt-film, de verdwijning van diens foto aan mij opgedragen, een geval van de druppel en de emmer was?’

‘Waarom heb je ons niet gevraagd te bemiddelen?’

‘Jullie te hulp roepen, uit dit konkelende Hilversumse wespennest waar ik alleen maar ellende van heb ondervonden?’

‘Je bent boos geworden en je hebt je gedragen als een hysterische dame.’

‘Het is maar hoe je het bekijkt.’

‘Maar hoe heb je in die zin over Carel in de Nieuwe Revu kunnen schrijven?’

‘Oh, dus hij mag wel tegen de Nieuwe Revu zeggen, dat hij naar eigen goeddunken met mijn De Mohrenschildt-film de kerstboom zou kunnen aansteken?’

‘Je kent Carel toch,’ aldus Klaas Jan. ‘Daar moet iemand van jouw niveau bovenstaan.’

Ik heb al genoeg van die klootzakken laten passeren vanwege dat vermaledijde niveau.

Liep tegen Wil Ledel aan die zei in Thermos zowel geelzucht als syfilis te hebben opgelopen. Beangstigend.¹⁶²

Lange wandeling naar Zunderdorp gemaakt. Er was geen kip op straat. Mensen leven steeds ongezonder. Iedereen zit avond aan avond aan de elektronische pollution box, bewegingsloos, volgevreten en volgezopen.

162 Wil zou eind jaren tachtig, of was het 1990, aan aids overlijden. Hij was modetekenaar van de Volkskrant.

6 december 1975

Schiphol

Casper arriveert om 11.00 uur in Frankfurt met South African Airways uit Windhoek. Ik ga hem halen, dus tegemoet reizen. Ik vond hem op Frankfurt Airport in het restaurant. We omhelsden elkaar. Ik zoende hem. Hij zag er meer dan zalig uit. Bruin en supergezond, met zijn hoogblonde lange haar. Hij zat alleen aan een tafeltje met het Algemeen Dagblad. We hadden

[p. 136]

drie uur voor de aansluiting naar Amsterdam. We talked and talked and talked. Hij had mijn Frye-boots aan en mijn djimat aan zijn ketting. Hij sprak over een ezeltje dat drie dagen langs de weg had gestaan nadat de moeder van het dier was gedood. Hij voedde het nu met een fles. Zijn hond Dusty wordt nu verzorgd door Moses, de man die zijn huisje bijhoudt. Hij zit daar in de jungle met vier collega's. He loves his work apparently. Hij houdt ook van het leven in Zuidwest-Afrika. In een soort stadje 120 kilometer verderop heeft hij een vriendin uit Holland zitten. Hij werkt er nog tot juni 1976. ‘If I am offered a job in an ice-cream factory there, and the pay is good, I'll take it’, zei hij. Na Schiphol haastte ik me naar de sauna, waar ik als afgesproken Peter trof. Hij zei zeer depressief te zijn geweest vandaag en op het punt te hebben gestaan in tranen uit te barsten. De vrouw van zijn broer Jan had een auto-ongeluk gehad en haar gezicht was onherkenbaar geruïneerd. Zijn moeder kwam het hem in bed vertellen. Hij was er totaal ontdaan van geweest. Het toont nog altijd zijn kwetsbaarheid. Maar misschien heeft ook zijn gevoel voor Frederick Ress ermee te maken, die hij misschien mist. We dineerden in Americain en zagen een walgelijke film in Kriterion.

8 december 1975

Dagen met Peter doen mijn dagboek stilstaan. We spraken veel over zijn moeder en over mam. Wanneer zijn moeder er niet meer zal zijn, maakt hij zich zorgen geen echt ‘thuis’ meer te hebben. ook al helpt zoiets niet, ik probeerde hem te duidelijk te maken dat ik zo'n situatie al sedert 1948, dus meer dan 25 jaar, kende en heb ondergaan, dat het pijnlijk was maar overleefd kon worden. We hadden een paar plezierige dagen.

Lobbyist Martojo belde. daf moet niet 500 maar 2.000 trucks aan Indonesië leveren, wil de regering een garantie geven van 100 miljoen. Hij wist via zijn contacten, dat hoewel de ministers met de financiering van 500 trucks akkoord waren gegaan, de hoofdambtenaren de zaak naar 2.000 hadden opgeschroefd. ‘Waarom zou Jakarta dure daf-vrachtwagens kopen wanneer zij een betere aanbieding uit Japan krijgen?’ vroeg Martojo zich af. Jammer, ook dit initiatief lijkt dood te lopen.

9 december 1975

Wibo van de Linde had Willem Drees senior in aktua te gast over de Ambonezen-kwestie. Er verscheen een meneer die namens de Ambonezen sprak en verklaarde, dat wanneer er niet naar hen werd geluisterd, zij een beroep op de socialistische

[p. 137]

landen zouden doen om geld voor hun vrijheidsstrijd te krijgen. Met ongekende arrogantie zei Wibo, nadat hij de man had afgekapt: ‘We zullen hem maar niet te lang aan het woord laten want we nemen zijn verklaringen met een korreltje zout.’ Dan zie je weer dat Wibo een omhooggevallen cameraman is, die zijn vak - en de grondbeginselen ervan - niet kent en nooit heeft geleerd. Zoiets kan je als interviewer in beeld niet maken. Vladimir Opalev belde om te zeggen dat ambassadeur Romanov naar Moskou had getelefoneerd om mijn plannen te helpen bespoedigen.

10 december 1975

Casper arriveerde tegen 11.00 uur: jeans, witte trui, witte foulard, boots. Hij bracht een album met foto's uit Afrika mee. Er waren prachtige natuuropnamen bij. Hij gaf me een hoes voor sleutels van olifantshuid, wat minder geslaagd dus. I love it, omdat het van hem is, maar... Er waren ook foto's van de plaatsen waar hij bodemresearch doet en bezig is met desalting soil. Een jaar later kan dan met de landbouw worden begonnen. Zijn pen lekte. Ik gaf hem een Parker 61, die ik altijd als reserve in voorraad heb. We gingen naar de sauna, waar hij toch wel van geniet. Daarna vertrok hij naar zijn lievelingsvriendin Pauline Barnaard. Hij nam de sleutel van Amerbos mee in geval dat.

11 december 1975

Martojo had gelijk. De Volkskrant komt met een driekoloms kop dat Jan Pronk opzienbaarde door mee te delen dat de Indonesische order voor daf van de baan zou zijn. De Raad van Bestuur van het concern in Eindhoven zegt van niets te weten. Een kind kan op zijn vingers natellen dat er door alle partijen weer eens is misgekleund, inbegrepen door Pronk zelf, die zegt dat hij door afwezigheid wegens reizen in het buitenland, niet precies op de hoogte was dat hij feitelijk in zijn radiogesprek uit de school klapte.¹⁶³

Broer Theo arriveerde om 16.15 uur. Er was veel gebeurd tijdens de Zuid-Afrikaanse reis. Broer Hendrik had een zekere Danny (31) bij zijn bezigheden betrokken, die 25 procent van de omzet had ontvangen. Achter Hendriks rug om had hij een paleisrevolutie georganiseerd met de Elna-vertegenwoordiger in Johannesburg¹⁶⁴ onder bedreiging dat geen machinerieën

163 In 1992 is diezelfde heer Pronk weer vrolijk minister van Ontwikkelingssamenwerking, alsof we niemand anders zouden hebben. Dan weet je wel hoe de Haagse politiek werkt.

164 Broer Hendrik bezat de alleenvertegenwoordiging voor Elna Zwitserland in Cape Town en had winkels op een aantal plaatsen.

[p. 138]

meer aan hem zouden worden geleverd. Broer Hendrik, die ook nog ernstig ziek was geweest, voelde zich aan het einde van zijn latijn en wilde capituleren. Theo greep snel in. Een cheque van 50.000 rand die de vorige dag was uitgeschreven, werd snel gecanceld. Ze vlogen samen naar Johannesburg. Achttien personeelsleden van Hendriks bedrijf hadden reeds ontslag ingediend. Theo stelde een ultimatum op dat werd rondgestuurd. Iedereen kwam weer prompt in dienst. Intussen is er een regeling getroffen dat broer Hendrik zijn bedrijf inderdaad van de hand doet maar dankzij Theo op uiterst gunstige voorwaarden. Hij kan gerust met pensioen gaan. Hoe het financieel precies zit weet ik niet en kan me ook niet schelen.

Er waren bij Theo's eigen bedrijf, Titan Steel in Lugano, ook problemen. Mogelijk keert ook hij permanent naar Zuid-Afrika terug. Hij heeft al een bedrijf in Kaapstad opgericht, Perles sa Ltd. voor het geval dat nodig mocht zijn. Ook had hij de viola van mam verkocht voor 12.000 Zwitserse franken. Hij vond dat hem dit geld alleen toekwam, omdat hij de traditionele 10.000 gulden van mam bij zijn 50ste verjaardag was misgelopen. Ik ben het er niet mee eens, maar laat maar. Omdat tante Jetty weer de 60.000 gulden die zij had voorgeschoten voor Amerbos terugeist, terwijl ik mams erfenis nog niet eens heb ontvangen, vroeg Theo om de documenten hierover in te zien. Hij vond het onaanvaardbaar dat tante mij schreef dat mam borg had gestaan, want uit de stukken blijkt dat dat niet waar is. Ik zal beginnen haar 10.000 gulden te geven door mijn hypotheek te verhogen.

12 december 1975

Ik herken mam helemaal niet in Theo.

Ambassadeur Romanov belde. Er was een telegram uit Moskou gekomen. Ik kon komen. Hij sprak me voor het eerst met ‘Willem’ aan.

Een Nederlandse handelsdelegatie is vervroegd uit Indonesië teruggekeerd. Minister Adam Malik heeft gezegd dat men in Jakarta geen zin meer had om te onderhandelen over zakendoen met Nederland ‘vanwege de onprettige berichten uit Nederland’. Dit betekent dat gesprekken over de leveringen van vliegtuigen, schepen en trucks zijn gestaakt. Er wordt ook een verband gezien met de gijzeling van Nederlandse burgers door Ambonezen.

Theo kwam disgusted terug van de notaris. Toen hij, om mij te verdedigen, had gezegd dat mam helemaal geen waarborg was geweest voor de 60.000 gulden voor Amerbos produceerde

[p. 139]

men een brief, die tante Jetty mam dienaangaande had laten ondertekenen en waar wij geen van allen iets vanaf wisten. Hij vond dit gedrag van mams zuster in Wassenaar ‘op het randje’, evenals haar briefje aan de notaris. Zij had het geld nu nodig om Elie Poslavsky te helpen die een tweede huis nodig had omdat hij zijn vrouw verlaten had en nu een nieuwe huishouding moest beginnen. Theo begreep onmiddellijk dat, omdat mam inmiddels was overleden, dit betekende dat hij nu voor 20.000 gulden borg stond voor mijn huis. De notaris gaf hem een kopie van mams borgverklaring onder uitdrukkelijke belofte van Theo dat hij mij dit niet zou melden, wat hij natuurlijk onmiddellijk wel deed. Theo zei trouwens dat hij - hoewel hij eerst nog had overwogen naar Wassenaar te gaan om te bemiddelen - tante Jetty permanent van de lijst had geschrapt. Mij overtuigt het steeds meer, dat de verhouding tussen mam en haar zuster heel anders was dan de dames de wereld wilden doen geloven en dat mam ter wille van de lieve vrede nog heel wat meer heeft verzwegen.

Overigens ging hij nadien op familiebezoek en zei om 19.00 uur thuis te zullen zijn op welke tijd ik een heerlijk diner had geprepareerd. Hij arriveerde uiteindelijk zonder te waarschuwen om 20.30 uur, wat me razend maakte. Ik at om zeven uur alleen en was eigenlijk blij en dankbaar dat Keke er was om me gezelschap te houden. Daarna liet Theo vrijwel alles staan, hij had waarschijnlijk al ergens gegeten, maar achter de waarheid kom je bij hem toch nooit.

Aurelio Peccei zond een brief,¹⁶⁵ waarin hij subtiel vroeg of het interview dat ik met hem maakte aan het eind nog wel functioneel was. Hij laat de beslissing geheel aan mij over, maar een goed verstaander heeft maar een half woord nodig. Ik verdom het. Dit project voor Stock was van A tot Z mijn initiatief. Geleidelijk ben ik er steeds verder uit weggeknepen en nu ook dit nog. Ik heb de tekst gelezen en die gaat morgen per expresse onveranderd naar Stock.

165 Zie bijlage 19.

14 december 1975

Schiphol

Broer Theo zette me hier af. Hij logeert vanavond nog op Amerbos en gaat morgen naar Bazel. Hij was vervelend, stak als gewoonlijk met alles de draak. Toen Casper Bake gisteravond twee films had vertoond, stond hij ostentatief in mijn werkkamer te gapen, wat ik hoogst onaangenaam vond. Hij heeft ove-

[p. 140]

rigens duidelijk de nek van broer Hendrik gered. Ik hoop maar dat hij in Zwitserland blijft. Nellie wil ook niet naar Zuid-Afrika terug. Het is bovendien veiliger.

Amsterdam-Wenen

Schreef eerst aan Peter.

Ik ben zeer ongerust over Keke. Hij wordt zo oud. Hij staat soms te wankelen op zijn pootjes. Wat kan ik doen? Hij wandelde mee naar het graf van mijn ouders. Toen ik daar op mijn hurken op de bevroren grond zat, sprong hij tegen me op. Er was zon en het had gevroren. Arm beestje dat alleen maar lief is.

Peter is eindelijk foto's gaan maken bij die enge man van het Americain,¹⁶⁶ die al jaren achter hem aan zit en die ook een mozaïek van hem wil fabriceren. Later heb ik met Peter in de polders gewandeld. Heerlijk. Hij zegt dat Frederick Ress zo ongeduldig is en hem in Amerika wil hebben. Ik denk niet dat het zal gebeuren.

Vrijdagnacht wandelde Casper nog om 01.30 uur mijn slaapkamer binnen. Had hem niet meer verwacht. Er waren problemen met Pauline, die bovendien nu een ander vriendje schijnt te hebben, ‘een vette hommel’, aldus Casper. Hij vindt Pauline steeds mooier worden, maar hij ziet in dat hun vooruitzichten niet rosy zijn, omdat hij weer naar Afrika teruggaat. Hij kent haar vanaf haar zeventiende jaar. Hij was woedend op een van zijn oudste vrienden omdat deze achter Caspers rug om toch het Nieuwsblad van het Noorden had opgebeld om te vertellen hoe Casper de oorlog in Angola analyseerde. Ik moet zeggen dat Casper en ik een grote mate van wederzijdse mental and physical attraction aan elkaar beleven.¹⁶⁷

166 Dit was Hans Lonis met wie we veel later toch wel bevriend raakten.

167 Om duidelijk te zijn: de relatie met Casper Bake is nooit homosekseel van aard geweest.

15 december 1975

Wenen, Imperial Hotel

Ik heb nogal pijn in mijn hartstreek, omdat ik een paar dagen geleden op een gracht tegen een ijzeren staaf gevallen ben; ik kreeg even helemaal geen lucht. Ik kan zo niet naar Moskou reizen. Heb ik een inwendige bloeding of een spier verrekt, wat kan het zijn? Ik telefoneerde professor Adam Schaff, die adviseerde een röntgenfoto te laten maken. Ik belde de Hongaarse ambassade met het verzoek of later vandaag in Boedapest een X-Ray genomen zou kunnen worden.

Het gesprek met kanselier Bruno Kreisky in het Bundeskanzle-

[p. 141]

ramt verliep vlot en plezierig. Hij viel me mee. Hij droeg een donkerblauw streepjespak en zwarte korte laarsjes, een beetje vreemd en de man is zeer joods. Aan zijn vest bengelden gouden ornamenten. Twee uitspraken vielen me zeer op, omdat ze in mijn straatje pasten: ‘You can build factories and you can build people’ en de andere was: ‘You can offer communism to workers, the working class, but not the intelligentsia.’¹⁶⁸

Er is nog zoveel te schrijven, maar ik ben ongerust over die pijn.

168 Het volledige gesprek is in mijn europa-boek verschenen, Bruna, Utrecht, 1976.

Wenen-Boedapest

Toen het gesprek ten einde was, wenste ik hem geluk met het afhandelen van de Wiesenthal-affaire. ‘But in your country, they are for him. Do you know a journalist Koen, I forgot the name.’ Ik wist het niet.

‘And Martin van Amerongen?’ vroeg de kanselier.

‘Yes, but his paper sides a priori with Wiesenthal no matter the substance of the matter. The same goes for Renate Rubinstein.’

‘Oh, yes, she has also written to me,’ aldus dr. Kreisky. Harald Brainin gaf als commentaar over de botsing tussen Wiesenthal en Kreisky: ‘One jew talking about another. Wiesenthal ran into professor Schaff at the Airport and asked him: “Are you going back to your cage?” meaning Poland. He did expose a number of nazis and collaborators in the present Polish government,’ aldus Brainin.

Ook kanselier Kreisky beschouwt dr. Jermen Gvishiani als ‘an excellent man,’ maar daar bleef het bij. ‘How are things in your country?’ vroeg hij. Niet de treinkaping, hij wist dat deze voorbij was, maar in het algemeen. Ik antwoordde: ‘Joop den Uyl is alright, but walking a tightrope. He has some good people like Ruud Lubbers and Wim Duisenberg - but Holland is still rather right-wing.’ Ik vroeg hem of hij gezant Star Busmann had gekend. ‘No, he was right-wing,’ aldus de kanselier.

De Amerikaanse ambassadeur Daniel Moynihan heeft de Verenigde Naties ‘the theatre of the absurd’ genoemd. Geen wonder als de hele wereld tegen stemt en alleen de Verenigde Staten, Israël en Costa Rica samen voor stemmen.¹⁶⁹

169 Dat is de ellende na ineenstorting van de usrr, dat thans de hele wereld vrijwel in de zak van de vs zit.

Boedapest, hotel Gellert, kamer 244

Mijn oude vriend Eugen Randé was zo vriendelijk een ambtenaar van de persafdeling van Buitenlandse Zaken naar het vlieg-

[p. 142]

veld te zenden met een zwarte Mercedes. We reden eerst, als gevraagd, naar een kliniek op een heuvel langs de Donau. Ik heb misschien twee of drie gebroken ribben als gevolg van de val bij het postkantoor.

16 december 1975

Akelige nacht, sliep moeilijk en had pijn. De hoofdarts van de kliniek constateerde dat er een gat was waar lucht in zat. Ik hoest ook en ben bang voor mijn longen. Kan ik nog wel vliegen? Eugen Randé adviseerde met klem dr. Jermen Gvishiani rechtstreeks zelf een telex te zenden, dat ik door een blessure verhinderd was naar Moskou door te reizen. Zond eveneens telegrammen aan Peter en aan Tage Domela Nieuwenhuis in Moskou. Nare tegenvaller. Er heeft een slecht omen over deze trip gehangen. Nu mis ik ook Tage.

Ben opnieuw naar de kliniek gegaan. Mijn long is niet beschadigd, maar na bestudering van een nieuwe X-Ray is vastgesteld, dat de gebroken ribben de eerste dagen op hun plaats waren blijven zitten maar nu waren gaan schuiven en een ruimte hadden gemaakt. De arts adviseerde kalm te blijven en een paar dagen te gaan liggen.

Gisteravond arriveerde Eugen Randé om 19.45 uur in het hotel, donkere jas en hoed; hij was niets veranderd. Hij was drie jaar ambassadeur in Kaïro geweest. ‘Wanneer je geen gebroken ribben had gehad’ begon hij, ‘zou ik je hebben omhelsd.’ Hij heeft verscheidene boeken geschreven, een over een reis van 33 dagen naar Siberië. Hij nodigde me uit om tien dagen naar Hongarije te komen als gast van de regering. Ook adviseerde hij me om voor het europa-boek een gesprek te hebben met Josef Bognar, de voormalige minister voor Binnenlandse en Buitenlandse Handel en nu directeur-generaal van een Institute on Foreign Trade. Een andere oude vriend uit Hongarije uit mijn dagen bij de vn, Imre Hollai, is nu ambassadeur in Washington dc.

Het is hier bepaald anders dan in Moskou. Je kunt hier 's ochtends de Herald Tribune, The Times en Le Figaro krijgen. Het ontbijt is als elders in Europa. Je hebt geen gelazer over melk bij de koffie. Ook de mensen op straat zijn veel meer als in Wenen. De ambiance is meer westers ook al is de luxe veelal nog niet aanwezig.

Suharto schijnt een maagoperatie te hebben ondergaan.

Het gesprek met professor Bognar verliep uitstekend. Tweed jasje, grijze flanel, ernstig maar vriendelijk. Hij had Holland bezocht als gast van Jan Tinbergen. Hij is ook in constant contact

[p. 143]

met Aurelio Peccei. We spraken twee uur. Wat een wereld van verschil met interviews in de Sovjet-Unie. Ik werd in een Mercedes in de Gellert afgehaald door Fazakas Istvan, die voor Janos Kadars persvoorlichting werkte. Hij gaat in juni als persattaché naar Washington. Hij heeft in Moskou economie gestudeerd maar bleek allesbehalve een bewonderaar van het sovjetsysteem te zijn. Hij vond Praag zich ook meer ontwikkelen als Boedapest in tegenstelling tot Warschau.¹⁷⁰

We gingen voor een derde maal naar de kliniek. De arts zei dat ik niet met Randé had moeten gaan dineren maar naar bed had moeten gaan, maar het is niet erger geworden, de ribben schijnen zich nu toch te herstellen. Buitenlandse Zaken had reeds een kamer voor mij in een ziekenhuis gereserveerd voor het geval het erger was geworden. Er werd weer een foto genomen om vooral te controleren of mijn longen in orde waren. Hij vond het beter dat ik morgen met een directe vlucht naar Amsterdam zou reizen in plaats van vandaag eerst naar Wenen te gaan en daar over te stappen. Maar ik wil naar huis, dus ik ga nu. Lees een Playboy-interview met Elton John. Die jongen verkocht wereldwijd 35 miljoen singles en 40 miljoen albums. Hoe is zoiets mogelijk? Hij is 23 jaar. Die verkoop halen Mahlers Songs of a Wayfahrer in geen duizend jaar. Hij vindt trouwens dat hij mentaal al 28 jaar is ‘and the other half of me is 13.’ Ja, ja. Wanneer hem een vraag over de Amerikaanse politiek wordt gesteld antwoordt hij onder meer: ‘If they only could unravel the truth about the Kennedy assasinations.’ Dat is natuurlijk inderdaad de sleutel tot alle smerigheid die zich in de vs blijft afspelen. ‘Wij zijn de gevangenen van onze structuren,’ aldus John Galtung. Zo is het precies. Bognar zei iets dergelijks.

170 Het gesprek met professor Bognar bevindt zich in mijn europa-boek.

17 december 1975

Amerbos

Ik wil voorgoed van tante Jetty af. Hoe weet ik nog niet. Zij krijgt geen antwoord.

[p. 144]

Peter belde en bood aan direct te komen om voor me te zorgen. Hij belde trouwens driemaal.

Thornton Wilder is overleden. Hij is 78 jaar geworden.¹⁷¹ We hadden in Yale uitstekend contact. Hij bezocht indertijd zelfs mam in Holland namens mij.

Eldridge Cleaver vreest nu voor zijn leven in de gevangenis in Sacramento. Hij heeft om bescherming gevraagd.

Dr. C.C. Delprat zei dat ik allereerst twee dagen in bed diende te blijven en dat het vier weken zou duren voor de ribben hersteld zouden zijn.

Nol Escher van Agon Elsevier vindt mijn Rusland-boekje ‘slordig geschreven’ en het heeft niet ‘voldoende diepgang’. Ze denken geen 10.000 exemplaren te kunnen verkopen. Wim Klinkenberg zei later: ‘Ach, voor die bevooroordeelde guys zou je boek pas diepgang hebben indien je een serie anti-Sovjetstatements had gemaakt.’

Belde Theo in Lugano over het briefje van tante Jetty. ‘Por cameserio!’ riep hij. ‘Zorg eerst dat je ribben in orde zijn. Vergeet tante Jetty.’

Heb de hele dag gelezen. Ik voel dat het beter gaat. Bonn heeft 300 politieke gevangenen uit de ddr vrij gekocht à raison van 40.000 dm per persoon. Dat kan helemaal niet, maar dat schijnt niemand meer te merken.

171 Time magazine, 22 december 1975.

18 december 1975

Wacht nog een dag met Keke uit Bosch en Duin te halen. Peter stond al om 13.00 uur bij mijn bed. Hij was vroeg uit Tilburg vertrokken om boodschappen te kunnen doen en voor me te zorgen.

Gisteravond interviewde Ischa Meijer voor de vara de heer Sicco Mansholt. Ik heb zelden iets afstotelijkers en gênanters op televisie gezien als het uit-de-gootoptreden van deze meneer Meijer. Wat een vlerk! Eigenlijk hoef je hem maar aan te zien en dan weet je al hoe laat het is. Maar dat is blijkbaar slechts weinigen gegeven. Dat hij de 70-jarige Mansholt toevoegde: ‘Maar iemand die op uw leeftijd niet over zichzelf nadenkt dat is toch krankzinnig?’ deed voor mij de deur dicht.

John Müller spreekt in de nrc van ‘een abominabele uitzending’. Meijer maakte het Mansholt vrijwel onmogelijk een zin af te maken ‘en concentreerde zich met de vasthoudendheid van een terriër op zijn gast’, aldus Müller. Nee. Hij handelde als een puberaal achterbuurtschoffie. Nadat Mansholt had op-

[p. 145]

gemerkt niet gewend te zijn - laat staan op televisie - uiting te geven aan persoonlijke emoties viel Ischa Meijer in: ‘Heb “je” Freud gelezen? Wat heb “je” van Freud gelezen?’ Müller: ‘Tien jaar geleden zou een gesprek als dit onfatsoenlijk genoemd zijn, nu houden we het er maar op dat Ischa Meijer van de kook was.’ Meijer was helemaal niet van slag. Het was de proleet, die hij is, ten voeten uit.¹⁷²

Nieuw gedonder met tante Jetty. Zij heeft de notaris opgebeld. Zij sprak zulke onzin tegen de kandidaat dat deze het gesprek aan M.J. Meijer zelf doorgaf. Zij eiste van hem, dat hij de resterende 50.000 gulden - ik had al 10.000 laten overmaken aan haar - zonder meer uit mams boedel zou halen en aan haar geven. Hij zei dat hij dit sowieso niet zou kunnen doen, want de erfenis wordt op zijn vroegst tegen 1 maart volgend jaar verdeeld. ‘U hebt uw tante zeker een keer op haar nummer gezet, want nu heeft zij een greep op u,’ zei de kandidaat-notaris, en zo was het precies. Wat heeft zich in werkelijkheid tussen mam en tante Jetty afgespeeld? Ik vrees het ergste, nu de vermoedens die ik altijd heb gehad, worden bevestigd.

172 Enkele jaren later nodigde ik Meijer uit, te eten op Amerbos en terwijl ik met de gasten aan tafel was, slipte hij weg om stiekem in mijn werkkamer in mijn dagboeken te gaan lezen.

19 december 1975

Broer Theo belde uit Lugano om te informeren hoe het met me ging. That was nice.

Professor Bognar vertelde trouwens dat een zoon van Patrice Lumumba, die nu 22 jaar is, bij hem economie studeerde.

20 december 1975

Heb nog steeds pijn en ben van slag.

21 december 1975

Gisteravond waren Peter en ik samen eten aan het bereiden toen Dito Hanafi¹⁷³ arriveerde. We hebben heel gang zitten praten. Ik hoorde nu pas, dat hij in Cuba eens zeven maanden gevangenisstraf had uitgezeten, vanwege het wisselen van dollars met de ambassadeur van Guinea in Havana. Belachelijk. Het was zijn vader aanvankelijk toegestaan om als anti-Suharto-ambassadeur en vluchteling in Cuba te verblijven, maar geleidelijk hebben ze hem toch weggepest, omdat hij au fond natuurlijk geen communist was.

173 De zoon van oud-ambassadeur Hanafi te Parijs.

[p. 146]

Dito's martial arts classes in Parijs hebben nu in totaal 6.000 leerlingen opgebracht. De Suharto-ambassade beschuldigt hen ervan communisten te zijn. Dito neemt het Bung Karno kwalijk geweigerd te hebben Indonesië in 1967 te verlaten, zoals ook Ali Bhutto hem op het hart had gedrukt. Dan zou de oud-president vanuit het buitenland geld bijeen hebben kunnen brengen om de strijd tegen Suharto weer op te nemen. ‘But he was too proud for that.’ De jongere generatie, die Bapak niet heeft gekend, zal niet begrijpen dat Bung Karno het een oneervolle daad beschouwde om na een onwettige staatsgreep van zijn generaals, als keizer Bao Dai er tussen uit te knijpen naar de Rivièra en zijn land en volk in handen van verraders achter te laten. Bapak was niet te trots om te vertrekken, zoals Dito dacht. Hij was een respectabel man, die de kant van zijn volk koos tegenover het fascistische generaalsregime.

Peter belde nog laat om te zeggen hoe plezierig we het hadden gehad. Een extra thank-you-call.

Professor Wertheim belde. Renate Rubinstein schijnt weer in Vrij Nederland tegen hem te hebben gefulmineerd in verband met een aanstaande promotie. Ik geloof dat Wim het met de rector-magnificus, De Froe, heeft opgenomen om die tante lik op stuk te geven.

In Wenen is een kaping van formaat aan de gang, waarbij vergaderende olieministers zijn betrokken, waaronder Yamani en Ibnu Sutowo. Het ontbreekt er vooralsnog aan dat kapingen worden georganiseerd met gebruikmaking van een atoomprojectiel.

22 december 1975

De vn hebben nu 138 lidstaten, waarvan 100 de derde wereld vertegenwoordigen. Wat de ontwikkelingslanden willen, wordt meestal door de Sovjet-Unie, China en socialistische landen gesteund. Curtis Prendergast noemt de volkerenorganisatie om die reden ‘a kangeroo court’.¹⁷⁴ Het is natuurlijk ook vervelend voor de vs en haar bondgenoten, die in 1945 het instituut oprichtten in de zekerheid altijd een meerderheid te zullen hebben door behalve de ussr ook Londen, Parijs en Peking (in handen van Chiang Kai-shek) een vetorecht te geven. Maar in 1948 kwam Mao aan het bewind, en Chiang nam zijn vetorecht mee naar Formosa, wat absurd was. Aan deze illusie is pas onlangs een einde gemaakt door Mao het Chinese vetorecht toe te kennen. Maar de verhouding blijft drie tegen

174 Time magazine, 23 december 1974.

[p. 147]

twee. Nu dringen de derde wereldlanden gestadig op. De vs worden steeds meer in het nauw gedreven. Sovjetambassadeur Yakov Malik zei hierover: ‘I personally am a victim of the tyranny of the majority. I was alone in the Security Council. I protested, I complained, I objected. But the tyranny of the majority pressed upon me.’ Maar het tij is aan het keren. Vooral in de Algemene Vergadering keert ‘de wereld’ zich steeds meer tegen Westerse en Amerikaanse stellingnamen. Dit is een uitzonderlijk gezond verschijnsel voor de hele mensheid.

Een nieuwe ontmoeting met de advocaten Van Bennekom en Koers was een deprimerende ervaring. Ze zijn tot de twijfelachtige conclusie gekomen dat het geen zin heeft iets tegen de nos te ondernemen over de verdwenen George de Mohrenschildt-film. ‘Ik derf inkomsten wanneer ik recht heb op 50 procent van doorverkoop van een film die de nos kwijtraakt.’ Ja, dat was waar. ‘Dat zou een leuke zaak zijn,’ aldus Van Bennekom. Maar de nvj schat dat de zaak drie jaar zou kunnen duren. De vakbond wil dit niet financieren. De kwestie van de bij Enkelaar weggeraakte foto was een duidelijke zaak. De vermissing van het portret van De Mohrenschildt zou mogelijk 5.000 gulden opleveren. Maar die zouden dan in de zakken van Van Bennekom en Koers terechtkomen. ‘The law is a horrible business,’ zei Clarence Darrow. ‘There is no such thing as justice in or out of Court.’¹⁷⁵

Telefoneerde opnieuw met de heer Leeman van de tros. Hij zei de tijdslimiet in mijn brief niet te hebben gewaardeerd. Ik kon naar alle advocaten gaan, die ik wilde. Ik riep hem toe: ‘Dat stomme, burgerlijke, Hollandse gedoe’, en smeet de hoorn op de haak. Zal met de Aktua-affaire naar de nvj moeten.¹⁷⁶

Zend tante Jetty een kerstkaart. Laat ze zelf maar uitzoeken waarom.

Een nare, nare avond. Casper ontmoette mij in Thermos. Ik voelde twee armen om me heen in de steamroom. Hij was er. We namen een lange sauna en waren, ook lichamelijk, intiem en close. ‘Er staat eindelijk niets meer tussen ons,’ fluisterde ik tegen hem. ‘We zijn dichter bij elkaar dan ooit.’ Hij gaf me een zoen. We zouden bij Hein van Vollenhoven met Frank Heckman naar zijn Afrika-films kijken. We aten er wat en dronken wijn. Hein, die onmiddellijk hevig op Casper tippelde, wilde hem de

175 The New York Times, 19 april 1936.

176 Eigenlijk zou ik alsnog moeten uitzoeken of het niet doorgaan van de afspraken met Wibo van de Linde en de tros, ook een vanuit Den Haag georganiseerde actie is geweest.

[p. 148]

bovenverdieping laten zien, maar ik maakte er een mopje over en het ging niet door. Casper en ik zaten naast elkaar naar de film te kijken en Hein en Frank zaten achter ons. Op een gegeven moment zag ik de hand van Hein naar Caspers penis gaan. Hij begon die te wrijven waardoor de bank begon mee te bewegen. Ik wilde eerst doen of ik niets merkte, maar toen het aanhield werd ik woedend. Frank, de gevoelige vriend, merkte alles meteen. Casper begon ook Hein te bevoelen. Ik schoof verder weg, waardoor de activiteiten toenamen. Toen de film was vertoond, kondigde ik aan meteen weg te willen. Hein van Vollenhoven (arts) minachtte ik voor altijd, want ik had hem aan mijn vriendje Casper willen voorstellen. Tegen Casper zei ik: ‘Blijf jij maar hier en laat ook de andere films vertonen.’ Frank was zo verbouwereerd over alles. Hij zei tegen Casper: ‘Je hebt Wim diep beledigd.’ Ik vertelde Frank later hoe intiem Casper en ik nog een uur eerder samen in Thermos waren geweest en hoe onbegrijpelijk ik zijn gedrag vond, tegenover de eerste de beste volgende reflectant die zich aanmeldde. Ik ben al vijf jaren met Casper bevriend. Weer een château en Espagne over een intiemste vriend aan duigen. ‘Doe niet zo raar’, zei hij toen ik weg wilde. Hetzelfde gebeurde een paar jaar geleden toen Erik van der Leeden bij me was op Amerbos en mijn vriendje Oeroeg verscheen. Binnen de kortste keren waren ook die twee met elkaar aan de haal. Ik zal nooit meer echt zeker zijn van Casper. Ik dacht dat ik hem compleet kon vertrouwen. Waarom liet hij dit toe? Frank stond pal achter me. Hij vond het walgelijk van Hein en het gedrag van Casper ruggengraatloos.

23 december 1975

Door deze omstandigheden ging Frank heel lief met me mee naar Amerbos en bleef slapen. We hebben tot half drie in bed liggen praten. Hoe weinig echts en zuivers is er steeds over van alles wat we aan emoties beleven. Niet alleen in de lucht, maar ook ter land en ter zee worden we massaal vervuild. De aderen in onze wezens zijn aangetast. De neuronen zelf.

Lieve brief van Tage uit Moskou.

Casper belde: ‘Hi! Wat was je gauw weg.’ Even later belde Hein van Vollenhoven: ‘Wat was je gauw weg. Casper is ook naar huis gegaan. We waren alleen maar twee dolle jonge honden.’

‘Sorry, meneer, jij en ik heb niets in common,’ zei ik. Ik hing op.

[p. 149]

Ik heb een gesprek voor Dito Hanafi met de Volkskrant geregeld. Frank Heckman is met hem meegegaan om hem te helpen en te begeleiden.

Vanmiddag liep ik op de Prinsengracht bijna oud-premier Biesheuvel van de sokken. Hij glimlachte. Ik groette. Broer Theo is onderweg naar Kaapstad.

24 december 1975

Philip Nasta heeft Peter geadviseerd om de Rocky Horror Show niet te doen en naar Frederick Ress in Amerika te gaan. Dit zou juist zijn geweest, wanneer Peter zich zou hebben voorgenomen de rest van zijn leven met Fred door te brengen. Dit lijkt me niet het geval. Peter heeft gelijk dat hij eieren voor zijn geld kiest en de job neemt om geld te verdienen.

Theo heeft mijn Rusland-manuscript nauwkeurig gelezen en met potlood suggesties in de kantlijn genoteerd. In zoiets is hij aardig.

Casper arriveerde. Hij wandelde binnen met een prachtige azalea. ‘Merry Christmas, Willem,’ zei hij. Ik voelde me als aan de grond genageld. Hij zag er aantrekkelijker uit dan ooit. Sweater en jeans. Hij had precies de plant gekozen waar ik een paar dagen geleden ook mijn oog op had laten vallen, maar die ik te miezerig had gevonden. Deze was in knop en prachtig.

Casper was van Hein van Vollenhoven naar Pauline gegaan. Ik maakte duidelijk, dat de intimi-

[p. 150]

teit tussen ons niet iets was om meteen bij de eerste de beste vreemde toe te passen. ‘Ja, maar Hein was immers een vriendje je van jou!’

‘Is dat een reden genoeg?’

‘Willem, het was helemaal niets gemeends; bovendien, jij hebt dat laatje bij me opengetrokken.’ Dat ook nog.

‘Ja, na vijf jaar is het tussen jou en mij inderdaad zonder rem geworden, maar dat is tussen ons, vrienden.’ Ik denk dat hij het prima begreep.

‘You, sensative boy,’ zei hij ook nog.

‘I am with you as I am with no-one in the world. I love you.’ Ik kreeg er tranen van in mijn ogen. Nu ik dit opschrijf weer. Nadat hij weg was heb ik zeker een uur aan de vleugel gezeten. Voelde me vreselijk op dat moment met niemand om me heen. Die eenzaamheid zal gestadig erger worden, dat is duidelijk.

President Gerald Ford is eindelijk tot de conclusie gekomen, ‘that some responsible group or organization’ de nieuwe gegevens die aan het licht zijn gekomen rond de moord op jfk, zou moeten gaan onderzoeken. Daar heeft die meneer lang over gedaan. Tot dusverre heeft Ford onveranderd vastgehouden aan de juistheid van de conclusie van het Warren-rapport, dat Lee Harvey Oswald in zijn eentje jfk vermoordde. Er is dus eindelijk een eerste doorbraak, nu ook vanuit het Witte Huis. De minister van Justitie, Edward Levi, heeft reeds ambtenaren aangewezen om het heropenen van het onderzoek naar Dallas onder de loep te nemen.¹⁷⁷

Een andere onthutsende reportage uit de Times, bepaalt het aantal politieke gevangenen in Indonesië nog altijd op 50.000. Dat is niet niets.¹⁷⁸ Mooi zaakje om, voor de evenwichtige mind van Max van der Stoel, in internationaal verband aan te kaarten. Max, voorvechter van de mensenrechten!

Prins Bernhard heeft op 16 december als president van het Wereld Natuur Fonds een schriftelijk beroep gedaan op de negen lidstaten van de eeg, om toe te treden tot de op 1 juli van kracht geworden conventie tot de bescherming van dieren die met uitsterven worden bedreigd. Tot nu toe hebben pas 22 landen de conventie ondertekend.

In de vs hebben teenagers de heer Henry Kissinger als hun enige grote held uitgeroepen. Dit is het resultaat van een onderzoek op middelbare scholen. Het democratische systeem zal nooit werkelijk functioneren, zolang de informatie aan de grote massa volgens het principe van “zo de wind waait, waait mijn jasje” blijft.

177 The New York Times, Nicholas Horrock, 26 november 1975.

178 The New York Times, David Andelman, 30 november 1975.

[p. 151]

Kerstdag 1975

Collega Vladimir Molchanov (Volodja) is waarschijnlijk de eerste vriend in de ussr die een blijvertje zal zijn.¹⁷⁹

G. van Benthem van den Bergh legde in de nrc¹⁸⁰ in een zeskolomsartikel op de opiniepagina uit, waarom er een rel rond Wertheim was ontstaan. Proefschriften mogen niet openbaar worden gemaakt voor de dag van de promotie. Renate Rubinstein was kennelijk zo verlangend Wim Wertheim een hak te zetten, dat zij deze afspraak schond en een proefschrift van zijn leerling L.C. Schenk-Sanbergen vroegtijdig in Vrij Nederland publiceerde, om zowel mevrouw Loes Schenk als professor Wertheim de grond in te kunnen schrijven. De rector-magnificus, professor dr. A. de Froe, heeft de publicatie van mevrouw Rubinstein ‘onbegrijpelijk en onrechtvaardig’ genoemd.

De studente van Wertheim ging eerst een paar weken in China kijken en deed vervolgens van 1970 tot 1972 onderzoek in Bulsar, Zuid-Gujarat, in India. Zij concentreerde zich op het leven van de plaatselijke straatvegers en vuilruimers. In 1974 ging zij nog eens, om vergelijkend materiaal te verzamelen, naar China. Het uiteindelijke verhaal (proefschrift) Vuil werk, schone toekomst is thans het onderwerp van scherpe kritiek van allerlei kanten, omdat het lijkt, dat de balans ten gunste van China is doorgeslagen. Dat kan natuurlijk niet, althans niet voor Renate Rubinstein en consorten. Ik heb die juffrouw, na

179 Hij is dit in 1992 inderdaad nog.

180 nrc Handelsblad, 22 december 1975.

[p. 152]

een nacht in een vliegtuig van New York naar Amsterdam non-stop met haar te hebben gesproken, verder altijd links laten liggen, letterlijk en figuurlijk. Wertheim haalt zich door zijn ‘pro-China standpunt’ heel wat vijanden op de hals.

Tweede kerstdag 1975

Om 07.30 uur belde Frank Heckman. Ik sliep nog diep en dacht dat het midden in de nacht was. ‘Luister goed,’ zei hij, ‘Ik ben door een van de meest emotionele momenten van mijn leven gegaan.’ Hij was naar Bergen aan Zee gereden om bij een vrouw te zijn, op wie hij al enige tijd een oogje had. Ze aten samen met haar ouders en later op de avond had hij haar gepakt. Zij wilde eerst niet, maar later was het ‘godzijdank’ toch gelukt. Ze gingen slapen. Frank werd op een gegeven moment wakker van een brandlucht. Hij dacht: dat kan niet, en draaide zich weer om. Even later schrok hij toch instinctief opnieuw wakker, kleedde zich aan en zag dat een bar-dancing in de fik stond. Het huisje van zijn vriendin stond met een paar andere woningen tegen de bar-dancing aan. Hij rende weg om politie en brandweer te waarschuwen, die snel kwamen. Ze sleepten het huisje zoveel mogelijk leeg. De Eend van het meisje werd volgeladen. Op een gegeven moment vroeg ze aan een brandweerman: ‘Kan ik nog even naar binnen?’ De man zei dat het okay was, maar in een impuls trok Frank de vrouw terug en schreeuwde: ‘Nee!’ Op vrijwel hetzelfde moment stortte een vijftien meter hoge muur over het huisje neer. Hij lag op de grond in zijn slaapzak bij de ouders van de vriendin, waar ze naartoe waren gegaan. ‘Ik wil jou alles vertellen. Ik ben aan de dood ontsnapt. Jezus man,’ zei die lieve Frank. Het incident had hem zeer geëmotioneerd. Toen de muur instortte en hij het meisje had verhinderd naar binnen te gaan, had hij tranen in zijn ogen gekregen. We waren zeer close tijdens dit gesprek. Ik verzekerde hem, dat zijn Indische jongenzijn en zijn derde guna guna-zintuig, hem opnieuw hadden beschermd. Heerlijk dat hij juist mij belde.

Ik herinner me trouwens hoe hij eerder op Amerbos in bed had verteld, nu toch een warmer contact met zijn vader¹⁸¹ te hebben opgebouwd. Zij schreven elkaar brieven.¹⁸²

Peter kwam vandaag en vertelde met zijn familie naar de nachtmis te zijn geweest. ‘Ik heb erg gezongen,’ zei hij nogal ontwapenend. Hij heeft besloten nu eerst toch naar Frederick Ress

181 Vice-admiraal Heckman.

182 De rest van ons gesprek was te privé.

[p. 153]

te gaan, wat zijn moeder had doen opmerken: ‘Ben je nu rustig?’ Het samenzijn met Peter is weer als vroeger.

27 december 1975

De memoires¹⁸³ van Tennessee Williams zijn uitgekomen. Ik wil ze lezen. Mel Guzzow schreef dat ze ‘a graphic accounting of his sex life’ geven. ‘The emphasis is too heavy on sexual things. It will offend a lot of people.’¹⁸⁴ Ik hoop erin te slagen een balans te vinden in de vermelding van details over het seksuele leven in vergelijking met de rest van ‘het beleven’. Maar seks is niet weg te denken en of het een aantal mensen tegen de borst zal stuiten, kan me verder geen fluit schelen. Wat waar is, is waar.¹⁸⁵

Williams keek tegen homoseksualiteit aan als ‘an accident of nature’. Hij schijnt ook te hebben geschreven: ‘Only a homosexual could have written “Remembrance of Things Past”.’

Ook de toneelstukken van Tennessee Williams genieten een wederopleving op Broadway. The Glass Menagerie, Sweet Bird of Youth en 27 Wagons Full of Cotton zijn momenteel in New York in première gegaan.¹⁸⁶

De schrijver op 26-jarige leeftijd in Mexico.

183 Tennessee Williams, Memoirs, Double Day & Company, New York, 1975.

184 New York Herald Tribune, 5 november 1975.

185 Inderdaad zouden vele lezers bij het verschijnen van mijn eerste delen memoires aanstoot nemen aan seksuele details.

186 The New York Times, Robert Berkvist, 21 december 1975.

[p. 154]

Mijn vriend Frits van Eeden exposeert weer in de Pulchri Studio in Den Haag. Zijn carrière vordert gestaag.

30 december 1975

Het is stil. Hoor niets van Casper. Ik lees in dagboeken van enkele jaren terug. Vele schokkende ervaringen.

Ronald Gase stond na lange tijd plotseling voor mijn neus. Hij wilde weten bij welke uitgevers mijn Rusland-boekje nu ligt. Ik heb hem nooit echt vertrouwd. Dat zal altijd zo blijven.

Terwijl ik bij dr. Delprat was, die constateerde dat de piep uit mijn longen weg was en ik me verder geen zorgen behoefde te maken, is Casper langs geweest. Er lag een briefje in de bus.

Ik ontmoette Jacques Haenen in het Americain. We hebben eindelijk eens een paar uren rustig gesproken. Hij nam mijn ussr-manuscript mee en zal kritiek leveren. Ik vind hem aardig.

Ook een kerstwens van Valéry Balynov van apn in Leningrad - in het Frans.¹⁸⁷

Peter belde laat. ‘Je bent ontdaan,’ zei hij feilloos. Hij hoeft mijn stem maar te horen en weet alles.

187 Met Valéry en zijn twee vrienden bracht ik de nacht door in het apn-kantoor in Leningrad.

31 december 1975

Wat me nooit opvalt, zag ik vanmorgen, namelijk mijn gezicht in de spiegel, alsof ik door een nachtmerrie was gegaan. Het komt er inderdaad op neer. Ben vol nare gedachten over Casper. Keke is momenteel mijn enige troost.

Ben uit het lood, voornamelijk door de verwarring over Casper. Hij belde. Ik zei het geen probleem te vinden alleen te zijn met oudjaar en daar de voorkeur aan te geven in plaats van

[p. 155]

klootzakken om me heen te hebben. Terwijl ik met hem sprak kreeg ik ontzettende hoofdpijn want hij is nu tien dagen in lucht opgegaan vanwege Pauline. Ik zei: ‘Toen zij niet wilde zat je om de haverklap bij mij.’ De eerlijkheid gebood hem dit toe te geven. Ik weet niet wat erger is: oudjaar alleen te zijn in New York, als vroeger, of nu hier op Amerbos.

Peter belde in de late avond. Veertien naaste familieleden waren bij zijn moeder. ‘We zijn altijd so close,’ zei hij. Broer Hendrik en Theo zijn in Kaapstad. Intussen hebben de gekken voor 25 miljoen vuurwerk gekocht. Frank moest slaappillen voor de honden van zijn moeder halen. Keke houdt zich in huis rustig, maar du moment dat ik hem mee naar buiten neem op mijn arm, zet hij zijn nagels in mijn trui.

1 januari 1976

Begin weer recht te trekken. Dit was even een dieptepunt. Wat kan zoiets pijn doen.

Gaf Peter een abonnement op Psychology Today. In het decembernummer staat een gesprek tussen Paul Chance en Evelyn Hooker. Zij heeft uitgebreid onderzoek naar de herkomst van homoseksualiteit verricht. Chance wijst er terecht op, dat psychologen en psychiaters maar al te vaak hun oordelen baseren op ervaringen met patiënten. ‘Their homosexual patients are maladjusted, therefore all homosexuals are maladjusted. Their heterosexual patients are disturbed too, but they don't conclude that all heterosexuals are sick.’ Evelyn Hooker stelt dan ook terecht, dat homoseksualiteit absoluut niet maladjustment hoeft in te houden, ‘or that there is a particular homosexual personality.’ Ergens anders vertelt zij dat Mexicanen de homo's indelen in ‘activos and passivos’. Dat lijkt me een uitstekende categorisering. Waar ik minder in geloof, is dat zij zegt te hebben geconstateerd, dat homoseksualiteit in gevangenissen bijvoorbeeld teugelloos en algemeen is, maar dat gevangenen terug in de samenleving weer heteroleventjes zouden leiden. Zij zegt ook dat veel jongens die zich voor mannen prostitueerden, helemaal geen homoseksuelen zouden zijn geworden. Dit is voor mij, uitzonderingen misschien daargelaten, onvoorstelbaar.

2 januari 1976

Gisteren ontmoette ik Peter in Thermos. Hij was in de beste stemming van de wereld. Ik breng hem naar Parijs voor zijn vlucht naar Eagan, Minnesota, om een paar weken bij Frederick Ress te zijn.

Om 11.00 uur ontmoette ik eerst Casper van den Wall Bake in

[p. 156]

het restaurant De Hoge Vuursche. Ik ging er met lood in mijn schoenen naartoe. Er is te veel gebeurd deze weken. We maakten na een kopje koffie een wandeling. Hij blijft tot en met juni in Ovambo. Daarna wil hij een trip van drie weken door Zuid-Afrika maken om het land beter te leren kennen. ‘Waar is je hart eigenlijk?’ vroeg ik.

‘Hier,’ was zijn antwoord.

‘Okay, then why the hell are you going there! Blijf bij je ouders zolang ze leven. Geniet van Pauline. Wat doe je daar in een uithoek van Afrika? Je bent nog steeds emotioneel onderontwikkeld.’ Ik nam om 12.35 uur afscheid van hem en voelde me ijsen ijskoud. Ik wilde hem niet omhelzen of een zoen geven. Kreeg een zoen van hem. Na enige aarzeling kreeg ik er nog een. Lief, maar mijn hele wezen zei me: nee, ik kan het niet. Ik reed weg en keek niet meer om. Hij had me een brief gegeven, die ik al rijdende openmaakte en las. Het was een lieve brief, maar ik huilde. Hij eindigde: ‘Toch hoop ik met heel mijn hart, dat het nieuwe jaar ook voor ons beiden een erg goed jaar zal worden en dat we elkaar weer snel vinden. Love. Casper.’

3 januari 1976

Parijs, Hotel Vendôme

Peter en ik hadden een heerlijke avond.

We zagen een film met zijn favoriete Catherine Deneuve en Yves Montand. Diner in ons vaste plekje op Avenue Montaigne, Bar des Théâtres, en een glaasje wijn op St. Germain. Helemaal weer like good old times. Hij was lief en plaisant. Ik dacht: hoe kan ik ooit momenten hebben dat ik hem wil afzweren? Ik moet hem met mijn hele wezen en intensiteit vasthouden. Casper is op weg naar Schiphol voor de lange vlucht naar Zuidwest-Afrika. Peter vertrekt van hier naar de vs. We hebben lang zitten praten bij het ontbijt met croissants. Hij zei: ‘Je bent erg lief geweest’, en kreeg tranen in zijn ogen. Ik veranderde van onderwerp om hem zijn verdriet te doen vergeten. Bij Les Invalides herhaalde hij het. Ik wandelde terug naar Place Vendôme en werd door een jongen achterna gelopen. Ik viel in mijn kamer als een blok in slaap.

Later ben ik naar de nieuwe Continental Sauna bij de l'Opéra¹⁸⁸ gegaan. Ook sprak ik met vader en zoon Dito Hanafi in het Intercontinental hotel. Het valt me altijd weer op hoeveel verdeeldheid er tussen anti-Suharto-Indonesiërs is over de wijze waarop het regime zou moeten worden bestreden. Dewi

188 Zie bijlage 20.

[p. 157]

Sukarno was op reis. Kartika was alleen thuis met haar verzorgster mevrouw Azuma.

Blader in de Haagse Post van 3 januari. Henk Hofland schrijft over de ‘Piggelmee doctrine’, over André van Duin en de ppr. Dat hij zich met zulke nonsens bezighoudt. Hij is wel, net als ik, op de redactie buitenland van het Algemeen Handelsblad begonnen, maar hij zit vastgeroest aan de Oudezijds Voorburgwal en is een provinciaaltje gebleven. Trouwens, zoals hij er uitziet. Onherkenbaar.

Het is erg stil zonder Peters stem om me heen. Heb zalig zitten lezen, luisterde naar Printemps van Debussy, goddelijke muziek. Kocht Mahlers Achtste symfonie.

De New York Times is weer eens met een onzinverhaal over zowel Indira Gandhi als Bung Karno gekomen. Vanwege de krachtige taal van premier Gandhi, dat Washington hetzelfde destabilisatiebeleid ten aanzien van India voert als op bijvoorbeeld Chili werd toegepast en dat cia-agenten in haar land dienden te worden uitgeroeid, is Washington zogenaamd in haar wiek geschoten. De Times, die uiteraard zelf in het duister tast over wat de cia in werkelijkheid uitvreet, presteert het om een hoofdartikel te publiceren authoritaria india. Omdat Indira in juni de noodtoestand afkondigde om de orde te herstellen, deze nu heeft verlengd en algemene verkiezingen heeft uitgesteld, wordt zij thans als dictator opgevoerd. Alsof de situatie in India anno 1976, nog geen 20 jaar na de onafhankelijkheid, vergelijkbaar zou zijn met de in Westerse landen over een periode van enkele honderden jaren gevestigde democratische orde. Als toppunt van onkunde schrijft de Times: ‘Mrs. Gandhi's “guided democracy” is no more democratic than the system imposed for a time on Indonesia by the late president Sukarno. And the prime minister is now making it dismayingly evident, that her departure from the practice of a free society is no temporary thing.’¹⁸⁹

In de nrc is een opzienbarend artikel verschenen over de Tapols - afkorting van takanan politik of politieke gevangenen van meneer Suharto - die voortaan ‘transmigranten’ zullen worden genoemd. Er moeten nog altijd 1.200 processen worden gevoerd tegen mensen die om politieke redenen in 1965 werden opgepakt. Admiraal Sudomo, het hoofd van de Kopkamtib, het commando voor het herstel van orde en veiligheid, zou natuurlijk aan een boom moeten worden opgeknoopt. De 10.000 ‘staatsgevaarlijken’, die door Suharto op het eiland Buru zijn

189 The New York Herald Tribune, 2 januari 1976.

[p. 158]

gedumpt, zullen er ‘voor eeuwig’ blijven, aldus Sudomo, want daar kunnen zij in eigen levensonderhoud voorzien. Ze worden nu gemakshalve ‘transmigranten’ genoemd, alsof ze uit eigen beweging zich op een ver eiland zouden hebben gevestigd. De regering schijnt met de overige zogenaamde politieke gevangenen even cynisch te willen omspringen, sommigen vrij te zullen laten, anderen te ‘transmigreren’, aldus schrijft Maria Landak.¹⁹⁰ Generaal Nasution zou hebben gezegd: ‘Als dit waar is, dan moeten wij ons ertegen verzetten. Het is het tegenovergestelde van een oplossing. Het is een ramp.’ Nasution is de laatste die over dergelijke rampen zijn mond open zou moeten doen. Hij is al heel lang een gediplomeerde lafbek, die met twee tongen spreekt vanuit zijn huiskamer. Nasution heeft nog nooit één vinger uitgestoken om zich tegen het misdadige gedrag van Suharto en diens kliek te verzetten.

Le Point komt met een omslagverhaal, waarbij Alexander Solzhenitsyn wordt uitgeroepen tot man van het jaar. Dit is belachelijk. Wanneer je een Rus hiervoor wilt nemen, zou Leonid Brezhnev ervoor in aanmerking moeten komen, omdat hij erin slaagde het communistische systeem met Helsinki's doelstellingen te vereenzelvigen. Hoewel ik er vanuit ga dat Solzhenitsyn een onbruikbare koude oorlogsstoker is, heb ik het artikel toch gelezen waar ik blij om ben, want er stonden details in die ik voor mijn europa-boek kan gebruiken.

190 nrc Handelsblad, 2 januari 1976. Zie bijlage 21.

4 januari 1976

Brandde twee kaarsen voor de boys, Peter en Casper. Schreef Peters moeder over zijn vertrek en ook Frank Heckman. Op een bepaald moment toen ik de kaarsen aanstak flitste een zin door mijn hoofd: Bon Dieu, j'espère qu'ils sentent mon affection, maar gaf mezelf tegelijkertijd de tegeninjectie om niet egoïstisch te zijn en zei: ‘Don't expect benefits for yourself, when you lay your affection bare onto the altar before God.’ Prompt doemde mam ‘in beeld’ op.

Om 10.30 uur verliet ik Parijs, om 13.30 uur was ik in Breda, 14.00 uur Utrecht en 14.15 uur was ik bij Keke in de kennel. Om 15.00 uur op Amerbos. Een tr-6 blijft a good show.

Liep in Parijs nog tegen Han en Irthe André de la Porte aan, die van een skivakantie terugkwamen.

Het is stil op Amerbos.

[p. 159]

5 januari 1976

Amerbos

Heb eerst een brief aan de Herald Tribune geschreven over het onzinhoofdartikel aangaande Bung Karno en Indira Gandhi. (Deze werd op 14 januari 1976 geplaatst.¹⁹¹)

Chopin schreef een reeks brieven aan zijn jeugdvriend Tytus Wojciechowski in de plaats Poturzyn. Hij zette erboven: ‘My dearest life!’, en eindigde met: ‘Love me, please.’¹⁹² De gereproduceerde brieven beginnen op 12 september 1829. De laatste is van 12 september 1849. Ik zou ze nauwkeurig moeten analyseren, 20 jaar van affectie tussen twee vrienden. Ook in 1849 tekende Chopin nog altijd ‘Yours till death!’ Chopin, die zijn vriendje schreef: ‘Ik smeek je, blijf me liefhebben.’ Ik weet niet of ik ooit zover zou gaan. Love blijft een cadeautje. De vijfde dag van het nieuwe jaar was altijd een belangrijke dag in de familie, namelijk de verjaardag van grootmama Lucie Eleonore¹⁹³ Poslavsky, vooral voor mam een hoogtepunt. Nu lijkt dit alles al weer lang geleden en vervlogen.

Vraag me af of Chopin ooit composities aan Tytus Wojciechowski heeft opgedragen. Ik zou meer over die relatie willen weten. En waarom ligt er een lange stilte in hun correspondentie? Wanneer Chopin al ernstig ziek is, vraagt hij Tytus naar hem toe te komen, omdat hem terug te zien, hem meer goed zou doen dan alle geneesmiddelen bij elkaar. In een andere brief brengt Chopin tot uitdrukking dat Tytus er weinig plezier aan zou beleven hem in deze toestand terug te zien en dat ‘the time we spend together should be only a time of complete happiness’ (12 september 1849).

Ik heb koningin Juliana andermaal een brief geschreven dat zij zich nooit met het echtpaar Suharto had mogen inlaten.¹⁹⁴ Een uitgebreid artikel van John Saar in de New York Herald Tribune brengt vandaag details over de corruptie, ook via mevrouw Suharto (tien procent) bedreven. Uiteraard komt ook de massale corruptie van Pertamina voor de zoveelste maal ter sprake, malversaties die ik in 1966 reeds aan de kaak stelde. Ik had dit net zo goed kunnen laten, want er is natuurlijk niets ten goede veranderd in Jakarta, integendeel.

Saar: ‘General Suharto is thoroughly respected for his political shrewdness, a responsible, non-aggressive foreign policy and a remarkable achievement in bringing the nation's economy

191 Zie bijlage 22.

192 Chopin's Letters, Dover Publications Inc., New York, first edition Alfred Knopf, 1931.

193 Naar haar ben ik Leonard genoemd.

194 Zie bijlage 23 voor volledige tekst.

[p. 160]

back from the ruins left by the late President Sukarno. The critics assert, that Suharto is riding a tiger, pursuing a highly undesirable course from which retreat is difficult.’ Weer een nieuwe Amerikaanse amateur op het oorlogspad om ‘de wereld’ in te lichten aan de hand van beperkte inzichten in wat er werkelijk in Indonesië aan de hand is. Het woord ‘politieke gevangenen’ komt in Saars artikel niet voor, noch dat Suharto zijn macht slechts weet te handhaven via moordcommando's en concentratiekampen.

Eindelijk heb ik contact met de heer A.M. Verheggen van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, die zich mijn vader, en diens uitvinding van een ultraviolette lamp om oude manuscripten en palimpsesten te bestuderen, uitstekend herinnerde. Hij is bereid de lamp op een instituut onder te brengen. Opnieuw een brief van ir. Frits Philips.¹⁹⁵

Jan Spruyt, een vijftiger, verbonden aan Monash University, was voor het eerst in 27 jaar in Nederland en kwam me met zijn vrouw bezoeken. Hij had Den Vaderland Getrouwe in de universiteitsbibliotheek in drie dagen uitgelezen en zei thans overtuigd te zijn dat Werner Verrips¹⁹⁶ een dubbelagent was geweest. Spruyt wist, dat Verrips de Javaanse Bank in Surabaja had overvallen en daarbij hulp had gehad van een cia-er van binnenuit de bank, die later in Vietnam was gesneuveld. Hij wist allerlei details, bijvoorbeeld hoe generaal Gatot Subroto de heer Verrips had laten arresteren. Sommige van zijn inlichtingen komen overeen met wat ook kolonel Sutikno me indertijd vertelde, maar eigenlijk kan me die zaak niets meer schelen. Ik heb genoeg moeite gedaan erachter te komen hoe het precies in elkaar heeft gezeten.

Ontmoette Boris Grigoriev van tass in Den Haag. Hij vond dat de grenzen van de ussr open moesten. Ik zei: ‘Dan wordt het bij jullie dezelfde bende als in de rest van de wereld.’ Daarop veranderde zijn opinie in: ‘Okay, but let all Russians out into the world and see for themselves.’

‘Wanneer ze nog enig geduld betrachten zou dit wel eens kunnen gebeuren. Bovendien is de rotzooi in het Westen dan dermate verspreid, dat met een beetje geluk ze sowieso liever in de Sovjet-Unie blijven,’ antwoordde ik. Boris bleek een middelmatig brein te hebben. Ik merk toch een zekere warmte voor Russen te hebben ontwikkeld.

Belde Dewi. Kartika nam in perfect Frans de telefoon op. Dewi's memoires zijn in Japan verschenen. Ze worden in

195 Zie bijlage 24.

196 Zie Memoires 1961-1963 en volgende delen.

[p. 161]

800.000 exemplaren gedrukt, wat me erg veel lijkt. Zij heeft Cindy Adams¹⁹⁷ 5.000 dollar gegeven, voor adviezen bij het samenstellen van het manuscript. Beide dames schijnen nu bonje over geld te hebben.

Intensief piano gestudeerd.

197 Mevrouw Adams schreef de autobiografie van president Sukarno.

6 januari 1976

Chou En-lai is overleden.

Jan Pronk was in New Delhi en schijnt mevrouw Gandhi er op te hebben gewezen dat ‘Nederland zeer bezorgd was over de politieke ontwikkelingen in haar land’. Hoe durft de lul? Het enige wat ze prima kunnen is kranten napraten.

Het ziet ernaar uit dat Bosch en Keuning in Baarn mijn Rusland-boekje zal uitgeven. Goed nieuws.

Briefjes van de ambassadeurs van India en de ussr. Complimenteuze brief van mevrouw Indira Gandhi.¹⁹⁸

198 Zie bijlage 25, 26 en 27.

10 januari 1976

In Soest kwam plotseling een sukkel in een oud wagentje de voorrangsweg op draaien zonder te kijken en een botsing was dan ook onvermijdelijk. Mijn schade viel mee, want de auto is sterk gebouwd. De bestuurder had geen autopapieren bij zich en omdat hij fout zat, hoopte hij dat ik geen politie zou laten komen.

Vooral ook na de kritiek van Jacques Haenen ben ik begonnen mijn ussr-reportage nog een keer te herschrijven. Het is veel werk, maar het moet.

12 januari 1976

Ben naar de tentoonstelling van Frits van Eeden in Pulchri geweest. Heel vreemd. Ik herken zijn werk niet meer, zoals vroeger wel het geval was.

Vladimir Opalev had eveneens mijn manuscript gelezen en had drie pagina's kritiek, wat me irriteerde, maar waar ik inderdaad een en ander van kan gebruiken. Het is onzin om onnodige onjuistheden te laten staan, omdat een sovjetdiplomaat de moeite nam me erop te wijzen.

13 januari 1976

Ad Langebent antwoordt, dat een gesprek met premier Lee Kuan Yew voor Brandpunt hem ‘niet zo aanspreekt’, terwijl hetzelfde geldt voor andere interviews die ik voorstelde. Hij

[p. 162]

zegt dat gesprekken nu eenmaal niet hoog scoren in een televisienieuwsrubriek. Ze doen niet anders, maar goed, de kro wil dus ook niets van mij hebben.

Liep tegen Richard Thieuliette aan in Sauna Thermos. Tien jaar geleden waren we close en intiem. Waar is die tijd gebleven? Harry Hagedorn was er ook en vertelde dat inmiddels mijn eigen Club van Rome-film naar iiasa in Wenen was gezonden.

Eigenlijk had ik gisteren een botsing met Opalev. Hij leek een soort verband te leggen tussen mijn volgende reis naar Moskou en het laten lezen van mijn boek en mogelijke correcties. ‘Als u hier verband tussen legt, lijkt dit verdacht veel op chantage, meneer Opalev. Als dit zo is, dan ga ik wat mij betreft nooit meer naar Moskou.’ Hij vond dat ik het scherp speelde. Zijn voornaamste bezwaar was, dat het oorspronkelijke manuscript te veel met ambassadeur Romanov was verweven. Ook de opmerking van de jongen in Ulan Ude, dat het een opbouwende gedachte zou zijn om het koningshuis af te schaffen, leek hem een te verwachten aanleiding voor een protesttelefoontje van de rvd naar zijn ambassade. ‘Ze zullen ervan uitgaan dat wij die ontmoeting met die jongeren opzettelijk geregeld hebben,’ zei hij. Bovendien had ik ook te veel over de kgb geschreven. Ook de gesprekken met de jongens in Leningrad waren lang en te negatief. Ik vond zijn suggesties veel te ver gaan. Ik wil best enigermate met wensen rekening houden, vooral wanneer ze niet maβgebend zijn, maar ik accepteer verder geen inmenging. Schreef Casper Bake in bed een brief.

14 januari 1976

H. Malta prijkt in het zaterdags bijvoegsel van de nrc met brieven uit een sovjetstrafkamp door Andrej Shinawski. Bas Roodnat doet eveneens een duit in het zakje: ‘Wie anders denkt is gestoord, aldus de sovjetpsychiatrie.’ Roodnats informatie komt uit hetzelfde boek. Er zijn naar schatting duizend ‘arbeidsverbeteringskolonies’ in de Sovjet-Unie, met tienduizenden gevangenen wier voornaamste misdaad is geweest, dat zij het regime voor de voeten hebben gelopen.¹⁹⁹ Welke moeite je ook doet eens een ander geluid uit de Sovjet-Unie te laten horen, er staan altijd weer andere drommen mensen klaar om de donkerste zijden van het marxistische imperium aan de orde te stellen. Het is vechten tegen de bierkaai.

199 nrc Handelsblad, 10 januari 1976.

[p. 163]

Ik heb in een brief aan ambassadeur Romanov mijn beklag gedaan over de interventie van Opalev, die ik in strijd acht met de spirit van hun uitnodiging en onze afspraken, en onaanvaardbaar acht.

Volodja Molchanov belde vanuit Assen, waar hij als tolk van sovjetschaatsers wedstrijden bijwoont.

15 januari 1976

Jan van Beek en Fred Sanders van de gpd blijven geïnteresseerd meer artikelen over de Sovjet-Unie af te nemen Ik was al om 09.30 uur op hun kantoor. Eigenlijk ging hun aandacht uit naar een rel die zich rond prins Bernhard en diens Lockheed-contacten schijnt te zullen gaan afspelen. Jan, die een jarenlange bekende van Carel Enkelaar is, zei ook: ‘Hij weet natuurlijk precies waar die verdwenen foto van George de Mohrenschildt ligt, maar hij speelt nog driekwart jaar dit spelletje’²⁰⁰

Om 11.00 uur ontmoette ik ambassadeur Bajpai op de Indiase ambassade. Hij verontschuldigde zich voor de versleten lopers en zei: ‘We rented this building now for 25 years. Last night, we bought it. The inspector-general was here, and I told him: “my dear man, we need more money”.’

Ik vroeg de bemiddeling van de ambassadeur, om een serie gesprekken met mevrouw Indira Gandhi op te nemen, zoals Tibor Mende indertijd met haar vader, Jawaharlal Nehru had gedaan. Het leek hem een voortreffelijke zaak. ‘There is no need for you to write to India about it. I will get in touch with Delhi directly and let you know.’ Wanneer het antwoord positief was zou ik onmiddellijk vertrekken en ander werk laten wachten. ‘This project has my complete attention and priority.’ Ook had de ambassadeur mijn brief in de Herald Tribune gelezen die hij ‘brilliant’ noemde. Gisteren had de The Times een zeer negatief editorial over zijn land gepubliceerd. Van Jan Pronk, die hij had gesproken, had hij een uitstekende indruk gekregen. Hij zei dat hij eerst het condoleanceregister voor Chou En-lai moest gaan tekenen.

Dat ben ik ook gaan doen. Op de Chinese ambassade stond een functionaris met een bedrukt gezicht in de tuin en anderen in de gang. Er was een rouwkamer met zwart velours boven de deur en vele kransen van witte bloemen met linten vol Chinese letters. Men werd opgewacht door de ambassadeur met vier assistenten, sommigen vrijwel in tranen, anderen doodsbleek. Men was duidelijk oprecht begaan. Ik begroette een ieder,

200 In 1992 heb ik de foto nog altijd niet terug van Enkelaar, alhoewel ik er op gezette tijden om heb gevraagd.

[p. 164]

stond een moment stil voor het portret van Chou en tekende het register, pal onder de directie van de Algemene Bank Nederland. Wat zou hun inspiratie zijn geweest hier te zijn? De ambassadeur bedankte voor mijn komst.

Vervolgens ontmoette ik de Finse ambassadeur, ter voorbereiding van mijn aanstaande bezoek aan president Urho Kekkonen in Helsinki. ‘You realize,’ aldus de heer Blomstedt, ‘our president is very close with the royal family and extremely close with Prince Bernhard?’ Waarom hij deze onnodige tirade lanceerde weet ik niet, al schijnt er een gigantische rel rond pb in de maak te zijn.

Er is een biografie over Oscar Wilde verschenen.²⁰¹ Wat een ramp dat je 24 uur per dag tekortkomt, om te lezen wat je zou willen lezen. Er moet ook brood op de plank komen. Die noodzaak is mijn voornaamste levensvervuiler. Wilde heeft tegen André Gide gezegd: ‘I have put my genius into my life, I have only put my talent into my works.’ Is het daarom dat ik, wat Gide betreft, eigenlijk alleen in contact ben geweest met zijn dagboeken? Bij het genie in werking valt het accent, denk ik, op mind. Bij creativiteit ligt het accent meer op het Zelf. Bij talent in werking valt het accent meer op specifieke kundigheid en omgeving. Talent is gericht op succes oogsten. Genie op waarheid, echtheid, persoonlijke werkelijkheid. Volgens Wilde was ‘the self-conscious aim of life to find expression’. Wilde gaf reality het label vulgar. Misschien is werkelijkheid in verband met talent vulgair. Maar is dit ook het geval in verband met de mind?

Aanvankelijk heb ik niet gelet op de Lockheed-rel, ervan uitgaande dat een lid van het koninklijk huis zich aan de regels houdt. Maar geleidelijk aan escaleert deze affaire toch. Het gaat om de levering van toestellen aan de luchtmacht in de jaren vijftig, waarbij zowel prins Bernhard als diens vriend Hans Teengs Gerritsen betrokken lijken te zijn geweest. E.F. Hauser schijnt hierover details te hebben verstrekt aan de Nieuwe Revu, die over een ‘Nederlandse maffia’ spreekt. Bernhard zou zelfs om meer geld hebben gevraagd voor zijn vriendje T.G. Deze laatste maakt nu, net als in de Pertamina-Adam Malik-affaire (1966-1967), gebruik van mr. A.G. Maris in Den Haag.²⁰² Bernhard is in opspraak, dat staat vast. Een buitengewoon onverkwikkelijke zaak.

201 H. Montgomery Hyde, oscar wilde, A Biography, Farrar, Straus & Giroux, New York, 1976, 410 p.p.

202 Zie Memoires 1966-1967.

[p. 165]

16 januari 1976

De Volkskrant meldt dat volgens de Amerikaan E.F. Hauser een verkoopdirecteur van Lockheed, F.C. Meuser, prins Bernhard en H. Teengs Gerritsen tientallen miljoenen dollars hebben verdiend aan de levering van Starfighters van Lockheed aan de luchtmacht. Frisse boel. Hauser heeft dit in het vpro-televisie-programma Machiavelli verklaard, terwijl advocaat Maris een poging heeft gedaan de uitzending te muilkorven. Van de Nieuwe Revu wordt geëist, dat de nog resterende nummers uit de handel zullen worden genomen. Dat maakt de affaire alleen nog maar verdachter. Het ging om niet minder dan 125 à 150 gevechtstoestellen. Ton van Dijk van Nieuwe Revu zegt me vijf verslaggevers op de zaak te hebben gezet.

Ben op pagina 125 aangekomen van de laatste versie van mijn ussr-boekje.

Keke staat soms zo wankel op zijn pootjes. Ik ben erg bezorgd. Ik geniet er nog zoveel mogelijk van dat hij leeft. Dwong mezelf een flinke avondwandeling te maken.

17 januari 1976

Bezocht Hetty, de vriendin van Herbert Jochems, die in een plezierige flat aan het Kleine Loo is geïnstalleerd.²⁰³ Er hangen vele schilderijen van Jochems. De familie heeft haar (natuurlijk) geen cent willen geven na zijn dood. Bovendien was er geen testament. Met al zijn boerenslimmigheidjes was hij te dom om behoorlijk voor zijn miljoenen te zorgen in geval dat hij zou komen te overlijden. Waarom denken rijkaards toch altijd dat zij het eeuwige leven hebben? Mijn grootvader H. van der Woude²⁰⁴ deed precies hetzelfde. Hij overleed plotseling op 56-jarige leeftijd en miljoenen gingen verloren. Ik heb Herbert wel eens geadviseerd een first-class advocaat te nemen, maar hij meende zijn beste eigen adviseur te zijn. Hetty weet veel van deze man en maakte vele reizen met hem. Ik zei haar dat ze misschien een boek over hem kon schrijven. Zij kende zijn geheime bankrekeningen in Zürich en wist waar in Genève in het geheim goudstaven waren verborgen.

203 Herbert Jochmes woonde in Wassenaar, was een aantal jaren een vriend omdat hij met Dewi Sukarno (via mij) in de koffer probeerde te komen. Zie Memoires 1971-1972 en verder.

204 Hij was een van de oprichters van het acf-kinine concern te Maarssen.

18 januari 1976

Werk non-stop aan mijn boekje.

Het hondje ligt zo zoet te slapen wat me constant vertedert. Wilde er even tussenuit en dwong mezelf - ook voor mam -

[p. 166]

om haar vriendin tante Meta de Vries te gaan bezoeken. Zij sprak over het bruidsdiner van mijn ouders. Maar wat een deprimerende omgeving voor haar, een verzorgingstehuis.

19 januari 1976

Ontmoeting bij Nieuwe Revu met Ton van Dijk, reporter Hans Waleveld en Wim Klinkenberg, die barst van de gegevens over de Lockheed-affaire en aanverwante zaken.²⁰⁵ Ik heb ze verteld van de affaire van de Röells en het afgebrande huis in Laren, dat door de staf van prins Bernhard werd gehuurd. Hoe tijdens een nachtelijk feest de tent afbrandde en prins Aschwin piemelnaakt bij de buren werd binnengebracht.²⁰⁶ Ik heb ze nu ook maar eens verteld dat prins Bernhard een dochter in Parijs heeft. Zij leken met stomheid geslagen. Ik adviseerde hen om Gijs van der Wiel van de Rijksvoorlichtingsdienst in vertrouwen te nemen voor ze iets zouden publiceren. Benader Gijs in de sfeer van: We ontvangen steeds meer informatie; wat moeten we doen? ‘Dat is dé manier om de duimschroeven aan te draaien,’ adviseerde ik Van Dijk.

Klinkenberg meldde dat in diplomatieke kringen reeds over een constitutionele crisis werd gesproken in verband met de Lockheed-affaire. Hij vermoedde bovendien dat prins Bernhard vanwege allerlei dubieuze zaken reeds enige tijd gechanteerd werd en om die reden veel geld nodig had. Om niet te spreken over verplichtingen tegenover een dame in Parijs die een dochtertje van hem had.²⁰⁷

De nvj richtte een keurige brief aan de heer L.J. Leeman van de tros, met de mededeling dat met mij gemaakte afspraken niet zonder meer gecanceld konden worden, zonder dat er over compensatie werd gesproken. De nvj stelt 10.000 gulden voor als settlement.

205 Later in zijn boek over prins Bernhard zou hij zeer veel uit de doeken doen over deze zaak.

206 Zie Memoires 1925-1953.

207 Alexia Lejeune, die in de klas zat met Kartika Sukarno.

20 januari 1976

Schreef de nvj dat ik Anatoli Agaresjev van Komsomolskaya Pravda had uitgenodigd om een paar weken naar Nederland te komen, dat ik ook Buitenlandse Zaken had ingelicht maar taal noch teken als antwoord had gekregen. Op 20 november had ik het ministerie reeds hierover bericht. Op 30 december heb ik een reminder gezonden. Ze hebben weer gedaan of ik niet besta.

[p. 167]

Uitgerekend kwam vandaag met de post een brief van Buitenlandse Zaken in reactie op mijn uitnodiging aan Anatoli Agaresjev.²⁰⁸

Bracht twee uren met Volodja Molchanov door. De consul uit Den Haag was naar Assen gekomen met de rewrite van mijn ussr-boekje, waar Volodja 100 pagina's van had gelezen. ‘Ik vind je boek nu erg goed. Het kostte me een nacht.’ Later leest hij de rest. ‘Het komt er op neer dat ik morgen mijnheer Romanov mijn mening over je boek moet geven en dat hun houding tegenover jou hiervan zal afhangen.’ Hij bevestigde dus eigenlijk, dat de jongste problemen met de sovjetambassade waren veroorzaakt, doordat ze het niet eens waren met mijn boekje.

We ontmoetten elkaar in het Trianon hotel in het bijzijn van een schaatsofficial uit Assen. Toen ik over mijn boekje wilde beginnen, kapte hij dit onderwerp meteen af. Later zei hij dat het in Assen gewemeld had van de bvd-agenten en dat hij ook van deze official niet zeker was geweest.

We reden naar Amerbos. Ik liet hem mijn boeken en knipselalbums zien. Toen ik hem de brief van mevrouw Gandhi liet lezen reageerde hij: ‘Zo'n brief zou je van Brezhnev niet krijgen.’²⁰⁹ Ook was Volodja tegen het plaatsen van een kind uit Sovjet-Azië op de kaft. Het is een kleurenfoto, die ik op een school in Ulan Ude maakte. Ik doe dit juist wel, om te onderstrepen dat de Sovjet-Unie uit heel veel andere mensen dan Russen bestaat. ‘Het is idioot om jou dit te vertellen, want dat mag ik helemaal niet doen eigenlijk. Maar goed, jou wel. De ambassade in Den Haag vraagt namelijk aan ons bij Novosti of ze jou een visum mogen geven.’ Hij sprak ook in detail over de situatie tussen zijn ouders en zelfs over zijn grootmoeder, die in een inrichting verblijft. Later schreef ik hem in een brief, dat Vladimir Opalev de ambassadeur slechte adviezen geeft, dat ik op pagina 71 het dreigement van Opalev over de mogelijkheid geen visum meer te verlenen met opzet heb opgenomen en ik alleen wanneer ik weer een visum krijg, die passage zal schrappen. Machiavelli heeft zijn axioma's niet voor amateurs bedoeld. Dat is de enige taal die types als Opalev begrijpen.

208 Waar die brief van BuZa is gebleven weet ik niet. Jammer.

209 Mrs Gandhi had geschreven dat ze verheugd was dat ik als journalist iets van India begreep.

21 januari 1976

Stond om 07.00 uur op om Keke eerst naar Bilthoven te brengen. Het was of hij het voelde. Ik luisterde naar vaders Dvorak

[p. 168]

symfonie in de auto naar Bosch en Duin en was in tranen. Mevrouw Offereins nam de hond erg lief in haar armen. Hij is er nu ook zo dikwijls geweest. Zijn nagels zouden worden geknipt. Ik weet dat dit hem angsten bezorgt, maar het moet even. Zij merkte op dat Keke er veel beter aan toe was dan toen ik hem kreeg. Twee honden waren toen al te veel voor mam.

Thuiskomende was mevrouw Hornkamp al aan de slag. Zij vertelde over haar dochter, dat deze op haar had gemopperd. Ze kreeg tranen in de ogen. Zoiets grijpt me aan, omdat ze onlangs haar man verloor en maar een dochter heeft.

Amsterdam - Helsinki, finair Caravelle

In Time staat een artikeltje over mijn vriend William Bast, die een televisieproductie voor de nbc verzorgde over zijn roommate, Jimmy Dean.²¹⁰ De Canadese acteur Stephen McHattie (28) speelt Dean, die in 1955 op 24-jarige leeftijd bij een autoongeluk om het leven kwam. Bill vertelde aan Time: ‘We roomed together, and we both got jobs as ushers at cbs. Jimmy was fired within a week because of his habit of insulting people. But he was hired to work in the parking lot: there he could insult the executives who fired him.’

210 Leerde Bast in 1957 kennen vanwege het boek dat hij over James Dean schreef: zie Memoires 1953-1957 en Memoires 1957-1959.

Helsingfors, Hotel Marski, Room 507

Wanneer je bedenkt, dat deze stad ongeveer even ver van Leningrad af ligt als Amsterdam van Brussel, dan vraag je je wel af: waar wil het communisme in godsnaam naartoe? Er ligt nog sneeuw. Stel je voor hoe Finland er vandaag de dag uit gezien zou hebben als het zich niet van Rusland had afgescheiden. Heb wat in de stad gelopen. Er is geen enkele vergelijking met de Sovjet-Unie. Wandelde de M-Club binnen, wat een nichtenclub zou zijn. Onzin. Trouwens, ze sluiten om 23.00 uur. Wel een beetje een dorp, Helsinki.

22 januari 1976

Helsinki

De Associated Press meldt, dat advocaten van het Amerikaanse Ministerie van Justitie hebben geconcludeerd, dat de cia de wet heeft overtreden met het organiseren van complotten om buitenlandse leiders te vermoorden. Officieel werd nota bene meegedeeld: ‘We have looked to see if any federal laws are applicable to prosecute, but we don't know if anything happen-

[p. 169]

ed, if anyone was killed, because of cia planning.’ Ze gaan nog een stap verder: ‘No foreign leaders were killed as a result of assassination plots, initiated by officials of the United States.’ Opnieuw wordt in herinnering gebracht dat de cia met Howard Hughes en Robert Maheu samenspande om een beledigende film over president Sukarno te vervaardigen, waarin werd beweerd dat hij een seksuele relatie zou hebben gehad met een vrouw in Moskou. De film zou zijn gebaseerd op de berichten dat Bung Karno in 1956 tijdens zijn bezoek aan Moskou door de kgb was gefilmd, toen hij seks bedreef met een Russische tolk in het Government guesthouse, waar hij logeerde. De bedoeling van de cia zou zijn geweest, aldus meldden George Lardner en Laurence Stern²¹¹, om Bung Karno's woede over de sovjets op te wekken. Maar de idioten kenden Sukarno niet. De president reageerde immers met: ‘Geef me twaalf kopieën, ik wil ze mijn vrienden toezenden.’²¹² Een dergelijke stunt vond Bung Karno juist hoogste amusant.

Henry Kissinger is in Moskou en probeert de sovjets te chanteren door te zeggen dat als zij zich maar uit Angola, waar zij steun geven aan de opstandelingen, zouden terug trekken, Washington bereid zou zijn een sovjet-us-pact over atoomwapens sneller tot stand te laten komen. Tijdens een ontmoeting in het Kremlin liet Kissinger weer eens zien wat een proleet hij is. De delegaties zouden met elkaar gaan spreken en werden bij de ingang van de conferentiezaal nog even door journalisten ondervraagd. Ze vroegen aan Leonid Brezhnev of er over Angola zou worden gesproken. ‘I have no questions about Angola, it is not my country,’ aldus Brezhnev. ‘It will certainly be discussed,’ interrumpeerde Kissinger naast Brezhnev staande.

‘The agenda,’ aldus minister Gromyko, ‘is always adopted by mutual agreement.’

‘Then I will discuss it,’ aldus Kissinger.

‘You will discuss it with Sonnenfeldt,’ schimpte Brezhnev, verwijzend naar State Department adviseur Helmut Sonnenfeldt.

‘That will in-sure complete agreement. I have never seen Kissinger having a disagreement with Sonnenfeldt,’ aldus Brezhnev.²¹³ Ik blijf Kissinger een ramp vinden, maar dat is niemand met me eens.

Een ambtenaar van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, Carl-Erik Smedslund, kwam om 09.20 uur de ontbijtzaal binnen. We

211 The New York Herald Tribune, 22 januari 1976.

212 Of woorden van die strekking.

213 The New York Herald Tribune, Murrey Marder en Peter Osnos, 22 januari 1976.

[p. 170]

vertrokken naar het presidentiële paleis. Het was koud maar zonnig, schitterend weer. Twee soldaten stonden op wacht.

Vervolgens ontmoette ik professor Kauko Sipponen. ‘Aurelio Peccei told me, here is a man to be helped, so I decided to help you.’ Hij is secretaris-generaal, toegevoegd aan de president van de Republiek. We bespraken het komende gesprek. Ik gaf aan dat mijn vragen er op waren gericht hoe het Westen het vertrouwen van de Sovjet-Unie zou kunnen winnen, zoals het ook Finland is gelukt een belangrijke mate van trust te scheppen tussen beide landen. Sipponen vond dit een uitstekende benadering. Hij dacht dat president Kekkonen zeker anekdoten over zijn betrekkingen met Nikita Khrushchev zou vertellen, want hij had blijkbaar een uitstekende verhouding met hem gehad. Sipponen vertelde dat een Finse professor, die naar Tartu moest,²¹⁴ via Leningrad en soms via Moskou diende te reizen. ‘You never know to whom you have to address yourself in this colossal, invisible Soviet bureaucracy,’ aldus de assistent van de Finse president. Het gesprek met zijn staatshoofd zal in diens villa plaats hebben. Ik zei een foto van de ontmoeting te willen gebruiken voor de omslag van mijn europa-boek.²¹⁵

Lunchte met Johannes Paasonen, professor in de wiskunde, met alpino pet op en gerafelde schooltas. Hij verzekerde dat indien Finland haar neutrale positie zou opgeven er gedonder met Moskou zou komen. Wanneer Zweden hetzelfde zou doen zou de balans uit het Oostzeegebied verdwenen zijn en zouden er spanningen met de ussr komen. ‘Zolang Noorwegen in de navo zit, zal dit onbehagen in Moskou veroorzaken. Maar zolang Finland als buffer dient, is het acceptabel.’ Professor Paasonen, zelf in de dertig, zei geen vrees voor de sovjets te koesteren. Zestig procent van de Finnen deed dit evenmin, inbegrepen de Finse studenten. Ze zien in de ussr geen gevaar. Van de 200 Finse parlementsleden waren er 40 die communist waren of de communisten steunden. De laatste keer dat er een soort incident tussen Moskou en Helsinki was geweest, was in 1962, toen president Kekkonen in Amerika op reis was en urgent naar huis werd geroepen, omdat Moskou eiste met hem te spreken over Duits revanchisme. Paasonen: ‘Finnen zijn geleidelijk teleurgesteld geraakt in Amerika. Misschien beschouwt de helft van ons publiek de vs nog als een ideaal, maar de moord op jfk, de toestanden in de Amerikaanse getto's en

214 Ik weet niet of de naam juist is: het moet een plaats even over de grens van Finland zijn geweest.

215 Zoals ook is gebeurd.

[p. 171]

de oorlog in Vietnam hebben ons niet voor de vs ingenomen. Misschien realiseerden we ons dat onbeteugeld kapitalisme niet de enige oplossing was. We hebben nota genomen van de spectaculaire groei in de ussr. De verbeterde levensomstandigheden voor arbeiders, de vooruitgang in onderwijs, medische verzorging, de successen in de ruimtevaart, er is veel bereikt in ons buurland. Misschien dragen ze nog geen gekleurd ondergoed, maar ze geven hun arbeiders wel vakanties aan de Zwarte Zee.’ Hij wees er op dat ook de Finse vakbonden hun houding tegenover de Sovjet-Unie hadden gewijzigd. Een van de belangrijkste Finse studentenorganisaties is communistisch. Hij vond de internationale pers veel te negatief ten aanzien van Moskou, wat min of meer ook mijn mening is en wat ik in mijn boekje heb willen onderbouwen en vastleggen.

Om 14.00 uur ontmoette ik een functionaris van Buitenlandse Zaken, Holger Rotkirch, verbonden aan het legal department. Hij hield zich bezig met de Conferentie for the Law of the Sea, met bijzondere aandacht voor de Baltische Zee. De volgende stop was op het Ministerie van Binnenlandse Zaken, waar ik dr. Ilppo Kangas ontmoette die zich met milieuvraagstukken bezighield.

Tussen alle bedrijvigheid door had ik in een restaurant een jonge Amerikaan ‘ontdekt’, Chris Hedlund (24), jeans, sweater, fluwelen pet en geruite winterjas, die naar het hotel kwam om samen te dineren. Zijn ouders waren gescheiden en hertrouwden elk tweemaal, hij had drie oudere broers en zusters, hij was dus de jongste. Zijn grootvader begon een citrusplantage in Florida. Hij studeerde hier landbouweconomie met het oog op het familiebedrijf. Hij was in de vs een Fins meisje tegengekomen, dat hij naar Helsinki was nagereisd. Ze wonen samen in een flat. Als ze weg is pakt hij andere dames. Hij kwam mee naar mijn kamer. Ik analyseerde hem, welke opmerkingen hij ‘opmerkelijk’ vond. Bij zijn vertrek deden we onze armen om elkaar heen en het gebeurde allemaal als vanzelf.

23 januari 1976

Droomde vrij uitgebreid over Henk Hofland. Waarom nu?

Commentator William Buckley, mijn klasgenoot op Yale in 1950, schrijft vanmorgen dat de cia in een kwade reuk is komen te staan, onder meer omdat zij van plan was onder meer Patrice Lumumba - een operatie die is gelukt - en Fidel Castro - een operatie die mislukte - te liquideren. ‘Concerning Lumumba,’ aldus Buckley, ‘I cannot conceive of the reasoning behind the recommendation, and therefore tend to join the

[p. 172]

critics. Concerning Fidel Castro, one would think that certain points should be meditated.’ Hoe werkt het brein van die man? Om 09.30 ontmoette ik Mr. Aarne Castrén, directeur van de Centrale Vereniging van Finse Industrieën. Hij had een advies voor Francisco Paesa: ‘Tell him, it is difficult to negotiate, but once the papers are signed, everything runs smooth when doing business with the ussr.’²¹⁶

De volgende bespreking was met Mrs. Ulla Helsingius van de Sectie jeugd van het Ministerie van Onderwijs. Aan haar muur hing zegge en schrijve één versiering: een houten kop van Lenin. Ook dit gesprek gaf me een indruk van de studentenorganisaties - 70.000 studenten in Finland - en bracht me verder in contact met een prachtig land, waar we veel te weinig van weten.

Om 13.00 uur ontmoette ik een groep studenten en de secretaris-generaal van de Nationale Unie van Finse Studenten, Jorma Eloranta, de vice-president van de Unie, Kari Hiltunen en anderen.²¹⁷

Tegen 14.30 uur namen Carl-Erik Smedslund en ik een taxi naar Villa Tamminiemi,²¹⁸ waar president Urho Kekkonen woont. Een vriendelijke gendarme bij de ingang en een butler kwam naar buiten toen we voorreden.

Wanneer je het huis binnenkomt, is er een ruime ontvangsthal, waar meteen een opgezette beer opvalt, die, naar men zei, in het noorden aan de grens met de Sovjet-Unie was geschoten. Het was een babybeer en de butler verduidelijkte, dat omdat de moeder was afgeschoten men de baby ook had moeten doden, want zonder de moeder zou het dier zijn omgekomen. Pasklare redenering. Ik zou zoiets niet als permanente herinnering bij mijn entree willen neerzetten.

Prompt verscheen een keurige adjudant, in de veertig, met gouden tressen en een vriendelijke blik. We kozen een plek uit met gemakkelijke leren stoelen waar we rustig zouden kunnen praten. Op een vleugel stond een portret van de overleden mevrouw Kekkonen, met links een kaars en rechts een paarse orchidee in een vaasje. Op de tafel bij ons zitje stond een enorme zilveren sigarettendoos met de kaart van de Sovjet-Unie erop gegraveerd.

De adjudant vroeg me op een bepaalde plek te gaan staan en aldus de komst van de president af te wachten. De fotograaf wil-

216 Van alle die dag gevoerde gesprekken zijn vrij uitgebreide notities in mijn dagboek aanwezig.

217 Jammer genoeg maakte ik geen aantekeningen. Maar er moet een tape recording zijn.

218 Betekent eiland der eiken.

[p. 173]

de het zo. Daarop kwam de heer Kekkonen binnen. Zijn hoofd was als een biljartbal, met vriendelijke, levendige ogen achter brillenglazen. Hij was minder groot dan ik me hem had voorgesteld. Zijn gezicht had een bepaalde kleur die je deed afvragen of hij te hoge bloeddruk zou hebben. Hij droeg een donkerbruin kostuum. Ik begon met Volume II van de Club van Rome-gesprekken in de editie van Putnam uit New York aan te bieden.

Het gesprek verliep uitstekend.²¹⁹ Carl-Erik zei later dat ik twee vrij ernstige gaffes had begaan, ten eerste door president Sukarno in het gesprek te noemen en als tweede faux pas om over Finlandisatie te spreken. Ik voerde juist aan dat non-alignement, waar Sukarno het initiatief toe had genomen, parallel liep (volgens mij) aan de politiek van Finland om een zekere neutraliteit te bewaren in de noordelijke hoek van Europa. Trouwens, je kunt haast niet om Finlandization heen, wanneer je het staatshoofd van Finland ontmoet. Hij gaf me een exemplaar van zijn boek urho kekkonen: A Statesman for Peace²²⁰ en schreef er een opdracht in, vermoedelijk in het Fins.²²¹

Carl-Erik was een voortreffelijke tolk. Hij bracht me naar het vliegveld waar we koffie met ice-cream bestelden. Hij zei dat hij een verwoed tennisspeler was en dat hij mij had geobserveerd tijdens mijn bezoek aan Helsinki. ‘You are a man who uses all four corners of the tennis court,’ zei hij. ‘But with all this traveling and switching, do you still know who you are?’

219 Mijn europa-boek opent ermee.

220 Uhro Kekkonen, urho kekkonen: A Statesman for Peace, Otava Publishing, Helsinki, 1975.

221 Zie bijlage 28.

Helsinki-Amsterdam

Er is een absolute beauty aan boord van dit finair-toestel: een blonde steward. Hij heeft een prachtige rug. Ik bracht het blad van het avondeten zelf terug naar de pantry en gaf hem een kaartje om me in Amsterdam te bellen: ‘Then I pick you up and we go somewhere.’

‘I'll do that,’ zei hij met een heerlijke smile.

De Daily Express komt vandaag met een driekolomskop over een botsing tussen Mrs. Margaret Thatcher en het Kremlin. Zij verklaarde: ‘The Russians are bent on world dominance. They put guns before butter, while we put just about everything before guns.’ Een andere Tory M.P., Julian Amery, had iets dergelijks gezegd: ‘A Soviet noose is already around our necks.’ Tegen de achtergrond van de in 1975 in Helsinki getekende

[p. 174]

Verklaring voor Europese Samenwerking en Veiligheid, waren deze standpunten voor het Kremlin een vorm van ketterij. Ambassadeur Nikolai Lunkov heeft dan ook namens de sovjets een ongewoon scherp protest ingediend.²²²

Wat me weer opvalt is, dat na een uitgebreide reportage van Rudi van Meurs in Vrij Nederland over de bvd, hij sprak zelfs van een ‘Gestapo-achtig apparaat’,²²³ De Telegraaf prompt verscheen met een verhaal over tienmaal zoveel kgb-agenten in Nederland als spionnen voor de cia. Ervan afgezien dat ik betwijfel of ons lieve vaderland belangrijk genoeg geacht wordt in Moskou voor een dergelijke inzet van personeel, houdt me de vraag bezig waarom juist altijd weer De Telegraaf het veilige kanaal is waarlangs de inlichtingendiensten en andere onruststokers vanuit het staatsapparaat hun gal kunnen spuien, of op die manier hun wraaknemingen lanceren tegen personen die hen niet welgevallig zijn of naar hun mening niet aan de leiband lopen.

Iedere keer wanneer het ‘steward-prijspaard’ langskomt, krijg ik een smile uit duizenden.

De Daily Express publiceert een hoofdartikel tegen ambassadeur Lunkov: tell him to go. ‘The Russian ambassador thinks that Britain is Finland,’ wat buitengewoon unfair is tegenover de Finnen. ‘In Britain, we can still speak our minds’, wat zeker waar is, inbegrepen het ventileren van de meest onbedaarlijke onzin. En dan voegt het blad er een citaat van Lewis Carroll aan toe: ‘Everything's got a moral, if you can only find it.’

In Hamburg zijn de ministers van Defensie van de navo met hun nucleaire planningsgroep twee dagen bijeen geweest. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat het Westen op het gebied van nucleaire bewapening nog steeds de baas is. Secretaris-generaal Joseph Luns zei van mening te zijn dat de Sovjet-Unie op dit moment geen plan heeft voor een militair offensief tegen West-Europa ‘maar de bedoelingen van het Kremlin kunnen zich snel wijzigen.’ Dit zou bijvoorbeeld in reactie op politieke instabiliteit in Portugal of door verder oprukken van Italiaanse communisten kunnen gebeuren. Alleen gelijke militaire kracht tussen beide blokken kan de vrede handhaven. Dáár kan Luns wel eens gelijk in hebben.

222 Wanneer 10 jaar later Thatcher premier is en Mikhail Gorbachev ontvangt: ‘Here is a man I can do business with,’ zou men haar eerdere positie in acht moeten nemen.

223 In 1978 publiceerde Van Meurs: De b.v.d., Van Gennep, Amsterdam, 212 pagina's.

[p. 175]

24 januari 1976

Heb me verslapen en ben snel, over gladde wegen, naar Bilthoven gereden om Keke te halen, die buiten liep te blaffen. Had vergeten Caspers azalea in water te zetten en de plant ziet er erg zielig uit.

De heer Steenberghe van daf zendt me een soort afscheidsbrief bedoeld om met gesloten beurzen uit elkaar te gaan.²²⁴

President Kekkonen had gisteren een aantal antwoorden op blocnotevellen voorbereid. Maar nadat we opgewarmd waren, keek hij er niet meer naar. Ik denk altijd aan de uitspraak van mijn Nijenrode-vriendje Kees van Langeraad,²²⁵ die zei dat een behoorlijk interview neerkwam op het houden van een lucifer onder de derrière van de geïnterviewde om hem werkelijk tot leven te brengen.

Iemand belde op voor Peter en zei dat de foto's die van hem in Nieuwe Revu zijn verschenen ‘super’ waren. Ook dat is gelukt. Tage Domela Nieuwenhuis belde in de late middag. Ik ging hem op cs halen. Hij zag eruit om op af te knappen: verkeerde broek, paraplu en witte regenjas. Maar bij hem draait alles om wat hij van zichzelf vindt. Hij was bij zijn grootouders geweest. Hij was slecht gehumeurd, want hij had in Leiden geen rustige plek kunnen vinden om zijn studie te hervatten. We spraken over een aantal aspecten in zijn persoonlijk leven, ook Theresa, die aan een project in de Achterhoek bezig is.

224 Heb de brief niet op de juiste datum bewaard.

225 Regisseur bij de nos-televisie.

25 januari 1976

Droomde dat ik op mijn slaapkamer op De Horst²²⁶ met broer Theo sprak en huilde omdat ik dacht dat mam in Zuid-Afrika zou gaan wonen.²²⁷ Neem dikwijls een dagboek mee naar bed om over vroeger te lezen en ‘de stem’ van mam te horen. Gisteren kwam ik bij het herlezen vrienden van het Baarns Lyceum tegen, zoals Emile Römer en Wicher de Marees van Swinderen. Wat het effect ervan is weet ik eigenlijk niet, behalve dat het me intriest maakt.

Tage was lief gisteren. Ik zie hem nu met andere ogen dan in Moskou. De openheid waarmee hij spreekt, althans met mij, is zeer zeldzaam. Er is echter een kant aan zijn leven, die misschien dermate doordacht is dat het naar berekening zweemt. Dineerden in het Americain. Aan tafel gingen wij twee uur in elkaar op.

226 Mijn ouderlijk huis te Bosch en Duin.

227 Van 1950 tot 1960 woonden mijn ouders bij mijn broers in Kaapstad.

[p. 176]

Om 09.30 belde Volodja Molchanov. Ambassadeur Romanov had hem gevraagd vijf dagen langer in Nederland te blijven. Dit verraste me zeer. Ik haalde hem om 10.30 uur bij de sovjet-handelsmissie aan de Veluwelaan 22 af. We zijn naar Amerbos gereden en hebben tot 13.30 uur het manuscript van mijn ussr-boekje opnieuw bekeken. Hij had ongeveer dezelfde kanttekeningen als Vladimir Opalev, maar verbond deze niet aan wel of niet een visum voor Moskou krijgen. Romanov liet alles verder aan Volodja over, want omstreeks deze tijd moet hij zijn jaarverslag voor Moskou schrijven. De enige reden dat ik niet eerder naar Moskou had kunnen reizen was dat alles werd gemobiliseerd voor het 25ste Partijcongres. Geklets dus. Hij vond de kgb-passage zeer buiten de sfeer van mijn boekje vallen. Wat misschien wel waar is. Ik ben bereid dit te veranderen. Hij hoopte ook zeer dat ik de Vishinsky-passage zou schrappen.²²⁸ Daar kwam hij enkele malen op terug. Hij vond trouwens dat ik mijn boekje met Galina Ulanova zou moeten beginnen en met het jongetje van de kunstschool eindigen. Dat slaat nergens op. Alles verliep verder prettig. Hij speelde wat op de vleugel en vroeg: ‘Kom je weer in de lente?’ Romanov had hem mijn brief van 14 januari laten lezen ‘en dat was werkelijk onbeleefd, Willem, hij is tenslotte excellentie.’ Ik schreef een briefje aan de ambassadeur dat Volodja hem zou geven. Hij vond echter dat ook dit briefje niet gepast was, omdat er te veel uit bleek dat Molchanov mij had gekapitteld. Er werd een ander epistel opgesteld.

Keke ligt zo heerlijk te slapen en te snurken. Heb hem een kippetje gevoerd.

228 Kan me niet herinneren waar dit over ging.

26 januari 1976

De Nieuwe Revu publiceerde een foto van Peter (bloot) over twee pagina's Superman uit het laboratorium, waarmee zijn aanstaande optreden in de Rocky Horror Show wordt aangekondigd. De foto is van de beroemde Roy Blakey en werd in New York genomen.

Die vreselijke revanchiste Renate Rubinstein zanikt nog verder in Vrij Nederland²²⁹ over de affaire van Wim Wertheim en zijn studente Loes Schenk en haar proefschrift over de vuilnisopruimers in India. Ook rector magnificus De Froe krijgt weer eens een veeg uit de pan. Ik begrijp uitstekend dat die juffrouw zekere problemen en hang-ups heeft, maar omdat zij ‘in’ is bij Joop van Tijn en andere vn-konkelaars, is het toch niet nodig

229 Vrij Nederland, 24 januari 1976.

[p. 177]

dat de pagina's van dit weekblad jaar in jaar uit voor het uitleven van haar screwed-up brein beschikbaar moeten worden gesteld? vita academia noemt mevrouw Rubinstein haar gebazel ook nog. Geen hond in dit land is met haar eenzijdige gebazel gediend.

Sauna in Thermos gepikt; de speeltuin der transpirerende lichamen.

Tage zei in mijn werkkamer: ‘Ik voel me hier thuis. Hier wordt geleefd. Dat gevoel krijg ik bij ons thuis niet.’ We spraken over zijn moeder, die twee jaar jonger is dan ik. Ik had een zoon als Tage kunnen ‘hebben’.

Is A.V.F. van der Gouw overleden? Ik heb hem indertijd eens ontmoet in Den Haag. Een man met onduidelijke antecedenten. Wim Klinkenberg heeft zich meer in hem verdiept. Hij was er van overtuigd dat Reindert Zwolsman, de vriend van Paul Rijkens, de heer Werner Verrips had laten vermoorden. Zwolsman was een vriend van de zware jongen, Kas de Graaf, een amice van prins Bernhard. Mijn eerste uitgever P.R. van Amelrooij te Utrecht, vertelde me dat Kas de Graaf had gedreigd hem te zullen vermoorden. Ik heb Ton van Dijk van de Nieuwe Revu over de zaak opgebeld.

Lieve brief van Peter uit Eagan, Minnesota. ‘Dacht nog vrij frequent eraan hoe lief je was tijdens ons Parijse tripje. Het kan inderdaad, daar heb ik nooit aan getwijfeld, dat we samen intens kunnen genieten van dezelfde dingen.’ Hij vervolgt met Frederick Ress een betere relatie te hebben dan ooit tevoren. ‘Het is zo totaal anders dan hoe jij en ik zijn, niet te vergelijken, maar allebei onmisbaar. Ik hoop dat je dit begrijpt.’ Helaas begrijp ik het exact, maar al te goed. Hij eindigt met ‘Omhels je heel lief’ en als post scriptum: ‘Vandaag, 14 januari, was mijn vaders verjaardag.’ Van deze laatste opmerking was ik diep onder de indruk.

Om 17.00 uur verscheen op Amerbos Aize de Visser van Bosch & Keuning uit Baarn. Hij is nu voorzitter van de Koninklijke Bond van Uitgevers. Hij vroeg om rode wijn. ‘Je Rusland-boek is een goed boek geworden. We zullen het uitgeven.’ De eerste 5.000 exemplaren leveren me 10 procent royalty's op, daarna 12,5 procent.²³⁰ De eerste druk zal uit 4.000 exemplaren bestaan. Hij had wat kleine opmerkingen, die ik allemaal prima vond.

230 We hielden er in ons optimisme geen rekening mee dat de hele pers het boek haast georganiseerd afkraakte

[p. 178]

27 januari 1976

De vakbond nvj heeft een eclatant succes geboekt bij de tros. Ze belden eerst op met de vraag waarop ik mijn claim baseerde, waarop de heer J.J. Terpstra²³¹ gewoon antwoordde: ‘Betalen jullie of niet?’

‘Ik heb geen mandaat,’ aldus de persoon die opbelde.

‘Zie dan maar dat je dit krijgt,’ zei Terpstra. Een dag later, na een tros directievergadering, werd de nvj weer opgebeld, met de mededeling dat ze de kwestie in der minne wilden schikken. Wibo van de Linde zou contact met me opnemen. Men scheen zelfs te overwegen alsnog tot samenwerking te willen komen. Er waren echter mensen bij de tros die het standpunt huldigden ‘Oltmans in huis, ruzie in huis’. Geen wonder als je permanent met schooiers hebt te maken, die alleen hun verplichtingen nakomen via advocaten of de vakbond. Dàt is Hilversum.

Bij thuiskomst, na de sauna, lachte een brief van Casper Bake me in de gang toe. De toestand in Ovambo, Zuidwest-Afrika, is inmiddels verslechterd. ‘De Zuid-Afrikaanse troepen die Rwanda hebben willen veroveren, hebben vreselijk op hun gezicht gekregen van de Cubanen. Ze zijn in totale chaos teruggeslagen.’ In zijn eigen kamp zijn nu 11 Zuid-Afrikaanse soldaten als extra bewaking. Zijn ezeltje was weer bij hem terug, nog altijd aan de fles. Zijn tuin een puinhoop. ‘Je kunt niets aan die kaffers overlaten.’ Zijn kippen op één na dood: ‘door een slang doodgebeten’. Geloof er niets van. Lieve brief.

Uit Newsweek²³² is op te maken dat dr. Carlos Rafael Rodriguez²³³ ‘the new man in Havana’ zou zijn om in de gaten te houden. Er gaat niets boven welingelichte journalisten. Carlos Rafael zou de volledige steun en het volledige vertrouwen van Fidel hebben. Oude koek.

Eigenlijk is er niet met goed fatsoen naar een televisiegesprek tussen Henk van der Meijden en Roel van Duin te kijken of luisteren.

231 Zie brief van 15 januari 1976, bijlage 29.

232 Newsweek, 2 februari 1976.

233 In 1960 en 1961 ontmoette ik Carlos Rafael al in Havana en wist vanaf dat moment dat hij een leidende rol zou gaan spelen.

28 januari 1976

De werkloosheid onder de jeugd steeg in 1975 met maar liefst 64 procent, tot 60.000. Dat is rampzalig, en ondenkbaar in de vermaledijde Sovjet-Unie.

[p. 179]

Ontmoette Loet Kilian in het Hilton op Schiphol. Had het hart niet om over geldzaken te spreken. Hij had van Schreiner een boek met alle luchtvaartmaatschappijen ter wereld opgehaald en vooral bedrijven in Azië en Afrika afgeroomd om te zien of er een opening was. Hij wilde de usa zelf, waar hij zijn brevet tenslotte haalde, er niet aan wagen. Te veel concurrentie. Zal proberen Flyers Weekly ergens te vinden, waar ook advertenties in staan. H. Teengs Gerritsen heeft via advocaat A.G. Maris een klacht ingediend tegen de Nieuwe Revu wegens smaad, subsidiair belediging, vanwege de mededelingen die het blad van de heer Ernest Hauser heeft gepubliceerd. Hij had over een ‘Hollandse maffia’ gesproken waar Teengs Gerritsen deel van zou uitmaken.

Karel van het Reve probeert met een omslagverhaal in de Haagse Post middels een gesprek met J.M.A. Biesheuvel van het image van sovjetdissidentenspecialist af te komen.²³⁴ In de titel zegt Maarten Biesheuvel: ‘Bij mij is het schrijven pas ná het gek zijn begonnen.’

Wat het duidelijkste wordt in dit zogenaamde gesprek van zeven pagina's, is dat de interviewer, de heer Van het Reve - die dus niet weet wat interviewen is - ongeveer even veel spreekt als de geïnterviewde en soms zelfs meer. Het zal aan mij liggen, maar ik ben er geen jota wijzer van geworden.

De Raad van Bestuur van de Shell verschijnt op televisie. Mijn conclusie, als je de heren zo ziet zitten, is dat het duidelijk is, dat zij zich door Max van der Stoel een oor lieten aannaaien vanwege het sovjetvoorstel oliewinning in de ussr te gaan uitvoeren.

234 De Haagse Post, 31 januari 1976.

29 januari 1976

Keke ligt zo lief in mijn stoel.

Peter is terug uit Amerika. Hij moet Derek Goldby, de regisseur van The Rocky Horror Show, ontmoeten. Hij komt morgen. Dewi Sukarno belde dat zij nu een column schrijft over het society leven in Parijs, voornamelijk bestemd voor Duitsland en Japan, à raison de 5.000 francs per week. ‘Let me see how good a businessman you are,’ zei ze. Of ik haar verhaal in Holland kon plaatsen. Vrees het ergste. Over Francisco Paesa, eens haar verloofde, zei ze nu: ‘He is a crook. You should not have written that nasty letter last year.’

‘But he showed me insurance papers leaving you and Karina 3 million in case of an accident.’

‘That is bullshit: he never signed it. I have nothing.’

[p. 180]

Ik hoor zelf trouwens ook niets meer over zijn affaires in Moskou. Indien hij ermee door is gegaan komt hij zijn verplichtingen ook tegenover mij niet na. Het vreemde is dat de sovjets - inbegrepen dr. Jermen Gvishiani - ook niet meer aan Paesa refereren, dus de hemel mag weten wat hij heeft uitgespookt.

Broer Theo schrijft uit Kaapstad, dat broer Hendrik zijn Elnabedrijf aan de Kaap van de hand heeft gedaan en over een periode van vijf jaar zal worden uitbetaald. Hij is, met de erfenis van mam mee, miljonair. Theo schrijft op papier van zijn eigen opgerichte firma Perles South Africa (pty) Ltd.

30 januari 1976

Peter arriveerde in allerbeste stemming. Met Frederick Ress is veel opgelost. Ze zijn dichter tot elkaar gekomen. Hij komt spoedig weer een maandje naar Nederland. Hij moest naar een formele auditie voor zijn show en zou een liedje uit Summer Time zingen.

1 februari 1976

Bij het wakker worden keek ik naar Peters hoofd, op het kussen naast me. Ik moet er nog maar van genieten zolang hij op Amerbos is.

Vanmorgen sprak ik een half uur met tante Jetty in Wassenaar. Zij was na de dood van mam een paar maal in een ziekenhuis geweest; ze wilde niet weer een botsing met mij hebben: ‘Jij bent zo onberekenbaar,’ zei ze ook nog. Mam had een nierziekte en wilde per se niet naar een dokter, ‘maar als mensen aan de nieren lijden tast het de hersenen aan,’ zei tante. Het was eerder andersom, maar ik liet het maar zitten. Zij apprecieerde zeer dat ik de zorg voor Keke, die vijftien jaar wordt, op me had genomen. Ik vertelde over mijn Rusland-reis. Zij herinnerde zich de tijd voor de revolutie toen zij in Petrograd aan het conservatorium studeerde. Ik moedigde haar aan een reis te maken. Schreef haar een briefje om te proberen onze financiële controverse vriendschappelijk te regelen.

Richard Thieuliette en Kees Broos waren voor dinner op Amerbos. Later ging ik met Peter naar East of Eden met James Dean. Peter kreeg tranen in zijn ogen toen aan het einde de vader en zoon zich op aanvaardbare wijze verzoenden. Ik begreep dit maar al te goed, omdat zich iets dergelijks in zijn leven had afgespeeld.

[p. 181]

2 februari 1976

Peter ontmoette zijn mede-acteurs. Ze zaten allemaal naar me te kijken met gezichten van ‘dat is nu Rocky.’

In Thermos liep ik tegen mijn steward van finair aan, Rod. In zijn nakie is hij nog mooier. Ik omhelsde hem, zoende hem en bevoelde hem. Peter was ook bij ons. Hij vroeg of Peter een van een tweeling was. Ik zei: ‘Nee, dat ben ik.’ Rod: ‘Welke dag?’ Ik antwoordde: ‘Tien juni.’ ‘So am I,’ reageerde hij, wat aanleiding werd elkaar opnieuw te zoenen. We waren nota bene op dezelfde dag op de wereld gezet. Hij zei bovendien dat het de eerste keer was, dat hij tijdens een vlucht van een passagier diens kaartje en telefoonnummer had gekregen. Ik zei: ‘Rod, I knew I had to do it.’

3 februari 1976

Ontmoette Peter Flik van de vpro die een voorstel deed, dat ik voor radio een week lang mijn dagboek zou inspreken. ‘We hebben het een keer eerder gedaan, met Simon Carmiggelt’ zei hij. Ik weet het nog niet.

Ton van Dijk zei belangstelling te hebben voor een wekelijkse pagina, met een gesprek, zoals Newsweek ook steeds publiceert.

‘Je weet, onze prijs is 50 gulden per pagina.’ Dat was absurd. Hij was zeer geïnteresseerd in meer informatie over prins Bernhard en mogelijk over diens tweede gezin in Parijs.

Georges Simenon schreef Letter to my Mother.²³⁵ ‘It has been close to three years and a half since you died, at the age of 91, and perhaps it is only now that I am beginning to understand you’, aldus begon hij deze brief op 19 april 1974. Ik wil dat boekje lezen. Hoe dikwijls maakte ik niet soortgelijke opmerkingen in dit dagboek na de dood van mam.

William Kunstler, de bekende advocaat, heeft gezegd niet ondersteboven te zijn van de moorden op jfk en diens broer ‘because in many ways two of the most dangerous men in the country were eliminated (...). Although I couldn't pull the trigger myself, I don't disagree with murder sometimes (...).’

In de vs is toch het hek van de dam, zelfs onder advocaten.

235 George Simenon, Letter to my Mother, Harcourt Brace Jovanovich, New York, 1976, pp. 91.

4 februari 1976

Newsweek heeft een omslagverhaal why things don't work in russia.²³⁶ Er wordt op gewezen dat de ussr de afgelopen paar jaar miljarden heeft besteed aan Westerse technologie.

236 Newsweek, 9 februari 1976.

[p. 182]

‘But there are already clear signs that Western technology is not taking root in Russian soil, at least not so far as the mass of factories, farms and homes is concerned.’ Professor Erik Hoffmann van het Russian Institute aan Columbia University meent dat ‘there are cultural aspects to technology. If you reject those you may lose the benifits of the technology in the bargain.’ De sovjets importeren alles onder de zon om er bovenop te komen. Wat ze niet kunnen importeren is het milieu en de minds waarvoor die technologie werd ontworpen. Daarbij komt dat het hanteren van de ingevoerde ‘wijsheid’ moet worden ingepast in de meest afzichtelijke bureaucratie ter wereld, welke bovendien lijdt aan overcentralisatie.

Newsweek wijst vervolgens op het State Committee for Science and Technology waaraan dr. Jermen Gvishiani is verbonden. Het blad onderstreept dat zolang productiviteit geen prioriteit krijgt boven politieke en sociale overwegingen, het sukkelen zal blijven. De politici blijven de touwtjes in handen houden en onderwerpen technici en specialisten aan hun gezag. ‘There is no technical or manegerial revolution here,’ verklaarde dr. Gvishiani tegenover het Amerikaanse weekblad dat het artikel illustreert met een foto van Gvishiani, die een Amerikaanse zakenman ontvangt.

Peter ziet Amerika als enige uitweg. Hij wil naar Frederick Ress gaan, enerzijds om te studeren en anderzijds om te werken. Hij wil ook leren autorijden om daar onafhankelijker te zijn. Ik heb me weer veel te weinig op zijn plannen geconcentreerd en hoe die haalbaar zouden zijn, ook wat de papierwinkel betreft, die vertrek naar Amerika met zich mee zal brengen.

Ontmoeting met ambassadeur Aleksandr Romanov. Hij ontving me koeltjes en zei: ‘Good morning Mr Oltmans’, in plaats van het gebruikelijk geworden ‘Willem’. Ik verontschuldigde me voor het feit dat ik misschien een wat bruuske brief had geschreven en zei dat ik veel respect voor hem had en dat ik hem meer als vriend dan als ambassadeur zag. ‘Yes,’ zei hij, ‘your letter was not very nice.’ Het was het oude liedje waar broer Theo me altijd voor waarschuwde, namelijk dat het beter was zaken op papier te zetten, die je verder helemaal niet meende en desnoods via leugens en omwegen hetzelfde doel na te streven: Sorry, not for me.

‘You are not a journalist, but a writer,’ zei hij. Het leek hem zeer onverstandig om in mijn boekje te vermelden dat ambassadeur Huydecoper in Moskou naar zijn lamp aan het plafond had gewezen om te waarschuwen dat er zich overal afluisterapparatuur bevond. ‘This is not wise, it is better never to write

[p. 183]

about ambassadors,’ waar hij kennelijk ook zichzelf bij insloot. ‘If you would write anti-Soviet things, not only the ussr, but all socialist countries would close their doors to you. It is as simple as that.’ Ik vroeg me toch al af of het voortdurende uitstel van een bezoek aan Praag wellicht nu al te maken had met mijn problemen met de sovjets over mijn ussr-boekje.²³⁷ Belde vamorgen trouwens voor de zoveelste maal naar de Roemeense ambassade, omdat ik nog altijd geen uitsluitsel heb over een interview met Mircea Malitza, de Roemeen in de Club van Rome. Ik zette ze onder druk. ‘Remember, you are talking to an embassy’, zei de man. ‘May be, but I came to you six months ago and you still did nothing,’ was mijn weerwoord.

Rom zei dat hij de minister voor Wetenschapsbeleid had benaderd, die onmiddellijk een uitnodiging om te komen lunchen had aanvaard, maar uiteindelijk drie uren voor de ontmoeting abrupt had afgezegd. Ik had die ontmoeting aangeraden in verband met de komst van dr. Gvishiani naar Den Haag en de Nederlandse toetreding tot het iiasa Instituut in Wenen. ‘The food for him was almost cooked,’ zei Romanov. Hij had driemaal teruggebeld om een nieuwe ontmoeting met de minister te regelen, maar er was geen reactie meer gekomen. ‘I never call more than three times,’ wat me al rijkelijk veel leek voor een sovjetambassadeur. Het zijn toch absolute klootzakken hier. Ik zal proberen iets via Frits Böttcher te regelen.

Ik vroeg de ambassadeur wat zijn reactie op Henry Kissingers bezoek aan Moskou was, die geprobeerd had de ontwapening met Angola te verbinden. ‘We quickly told him, do not mix mercury and water. But, of course, Henry Kissinger approved cia funds for Angola, personally, so he is now in trouble with the cia. He simply made those statements to get the publicity. The trouble with Kissinger is, he is a clever man. But, sometimes, clever people are becoming too clever for themselves. But I also think, he is very much in decline in Washington.²³⁸ Patrick Moynihan is already out as ambassador to the un. A real stupid man. One of these days, Kissinger will be gone.’ Ik zei hem dat ik hoopte dat Elliot Richardson aan de top zou komen en gaf hem informatie over hem. Trouwens geleidelijk aan kwam de oude vertrouwde sfeer tussen ons terug. Toen ik Konrad Adenauer citeerde, die eens had gezegd dat het jammer was dat de lieve heer de intelligentie van mensen beperkingen had opgelegd, zonder diens stupiditeit eveneens aan banden te

237 Zou nooit naar Praag worden uitgenodigd, zoals toegezegd.

238 Kissinger zou inderdaad aftreden en nooit meer een officiële positie bekleden.

[p. 184]

leggen, antwoordde Romanov: ‘When Noah brought animals on his boat, he also brought clean ones and dirty ones, intelligent and stupid ones, fifty-fifty.’ Zijn annekdote eindigde met de opmerking dat de stupid ones nu eenmaal altijd in de meerderheid waren.

Ook bracht ik naar voren dat Kees van Drongelen van avro's Jonge mensen op weg naar het concertpodium zeer geïnteresseerd was in het op televisie brengen van een jonge Rus. De ambassadeur zei dat Stanislav Igolinsky (21) op dit moment in het land was voor platenopnames en dat hij als solist (piano) zou optreden met het Concertgebouw onder auspiciën van de vara. Hij vond het een uitstekende gedachte dat Igolinsky op Amerbos een privé-recital zou geven opdat Van Drongelen hem ook zou kunnen horen en leren kennen in een particuliere omgeving. Hij riep een assistent binnen, Valéry Kushpel, en gaf opdracht deze zaak te regelen. Belde Van Drongelen in de studio. Ik ben over dit project bijzonder opgewonden. Wat zou ik mam graag naar dit recital op Amerbos hebben gebracht! Belde meteen de heer Munting van Bender om mijn vleugel te komen stemmen.

Lunchte met oud-Handelsblad-collega Dolf Simons, nu voorlichting Buitenlandse Zaken, en Hans Gualthérie van Weezel, eveneens bz, in Nieuwspoort. Dolf: ‘Je bent vandaag bijzonder op dreef.’

Daarna ontmoette ik opnieuw de heer G.J. van Hattum van Oost-Europese zaken, die kennelijk promotie had gemaakt en in een ruimer kantoor huisde. Hij begon te zeuren over de Oleg Penkovsky-documenten van de naar het Westen overgelopen kolonel, waar immers in stond.... Ik onderbrak hem: ‘U weet toch langzamerhand hoe inlichtingendiensten opereren: de cia runt een radiostation in Hongkong en doet alsof dit station zich in China bevindt met als enig doel rotzooi te veroorzaken tussen Moskou en Peking!’ Van Hattum betekent tijdverlies. Ambtenaren!

In Moskou werd bekendgemaakt dat de 800ste Cosmosraket de ruimte was ingeschoten. Het wordt daarboven nog eens een gedrang van jewelste. Wat moeten ze ermee?

Ik belde Hans Heg, muziekrecensent van de Volkskrant, bovendien een kennis uit Thermos, of hij zaterdag naar Igolinski kwam luisteren. Het was kennelijk niet interessant en hij zat ‘vol’ die dag.

Zou om 17.00 uur mijn Finse vriendje, Thomas Kronlef, in het Esso Motor Hotel ontmoeten, maar hij was er niet. Erg lullig.

[p. 185]

5 februari 1976

Vanmorgen vroeg belde Volodja Molchanov uit Moskou. Hij wilde nog de laatste zes pagina's van mijn boekje hebben. Ik heb ze niet meer. Ze zijn al bij de zetterij. Hij vertelde dat Nina Makarova, de vrouw van Ahram Khatchaturian, was overleden. Hoe is dat mogelijk? Ze was in prima conditie. Ik zal de maestro schrijven. Hij is verloren zonder haar. Wat kan er zijn gebeurd?

Ik vertelde Volodja, dat Stanislav Igolinsky bij mij een recital zou geven. ‘Dat is een hele zuivere jongen,’ was zijn karakteristiek Russische reactie.

Peter heeft het contract voor de Rocky Horror Show getekend en verdient zeer behoorlijk. Hij vroeg me herhaaldelijk of hij een aanvaardbaar stuk had getekend. Het leek me van wel.

Wibo van de Linde deed erg aardig vanmorgen. ‘Je bent niet correct door de tros behandeld,’ zei hij. Dat was bekend. ‘Toen Leeman in de stafvergadering hierover hoorde, zei hij “nee”, gebaseerd op zijn vooroordelen over jou. Ik heb toen gezegd dat hij de kwestie zelf maar moest oplossen. Toen zat ik meteen in de formele sfeer met jou.’ Daar begreep ik niets van maar zo werkt dit blijkbaar in Hilversum. Wibo stelde voor, mij een honorarium van 2.500 gulden te betalen voor de opnamen met Urho Kekkonen, als schadeloosstelling voor het niet doorgaan van ons plan. Ik zei: ‘Geen sprake van. Door jullie gedraai, zijn voor mij maanden verloren gegaan. Ik wil 5.000 gulden hebben plus een gesprek met Leeman zelf.’

De heer van Hattum van bz merkte gisteren op: ‘Zodra u mensen als dr. Gvishiani ontmoet, wordt u onmiddellijk op een zijspoor gezet door de kgb-mensen.’ Ik ontkende dit straal: the proof of the pudding is in the eating. Ik ontmoette dr. Gvishiani in 1971 en schrijf nu een boek met hem, na hem vijf jaar te kennen. Ik vertelde dat ik hem rechtstreeks telexberichten zond en alles prima verliep. Waar haalt zo'n man op een ministerie zijn ‘informatie’ vandaan?

Hij merkte verder op: ‘In Finland zijn ze ook erg anti-Russisch.’ Hij heeft nog altijd niet geleerd om anti-sovjet te zeggen. Van Hattum: ‘Toen ik in 1963 met de auto via Finland terugreed, werden we in een dorp waar we stopten, vanwege onze Russische diplomatieke nummerborden uitgescholden. We werden zelfs met stenen bekogeld.’

6 februari 1976

Vanmorgen ontmoette ik de heer J. Coté bij de amro op het Rembrandtsplein, die het vermogen van mam schijnt te behe-

[p. 186]

ren. De acf-aandelen zijn momenteel 55.264 gulden waard. Mams vermogen in aandelen is 857.313 gulden. Mijn deel - plus nog andere stukken - bedraagt op dit moment dus 341.034 gulden. ‘U maakt zich te veel zorgen, meneer Oltmans, U bent een vermogend man,’ aldus Coté.

Wibo van de Linde vertelde dat hij in 1967 samen met Fred Romein ongevraagd een opname van prins Claus had gemaakt. Hij had Fred getraind al filmend achteruit te lopen. Prins Claus had het tweetal in de gaten en gaf Wibo een klap in zijn gezicht. Die film was eveneens uit het nos-archief verdwenen. Het NOS Journaal geeft nu toch aan dat er een gigantische rel rond prins Bernhard in de maak is. Wat kan die Lockheed-zaak precies zijn geweest? Wie zitten hier achter? Lockheed had een JetStar toestel aan een hooggeplaatste Nederlander willen geven voor diens bemoeiingen bij de levering van Star Fighters, maar in plaats hiervan toucheerde die Nederlander 1,1 miljoen dollar.

Ik belde met Bibeb in Scheveningen. ‘Snap je nou, Willem,’ zei ze, ‘dat iemand als prins Bernhard aan het einde van de rit er nog op die manier instinkt? En dan gebeurt zoiets ook nog in zo'n christelijk land.’ Ik zei te betwijfelen dat koningin Juliana zou aftreden en de overtuiging te hebben dat het Oranjehuis zou blijven, ondanks de overheersend christelijke waarden bij de mensen.’

Bibeb: ‘Freule Wttewaal van Stoetwegen had toch gelijk toen zij een paar jaar geleden zei dat prins Claus nog eens de redding van het Oranjehuis zou worden.’

Ik belde Ton Neelissen en stelde voor dat we nu toch eens een aantal zaken betreffende prins Bernhard, inbegrepen de dame en het kind in Parijs, zouden moeten natrekken. ‘Nu zet ik de kraan open. Doe wat je wilt en wat nodig is. Al moet je voor Dewi naar Pakistan.’

‘Dat gaat geld kosten,’ antwoordde ik.

‘Okay,’ zei Neelissen van Panoramiek van de nos²³⁹, ‘als je niet in miljoenen denkt maar in duizenden, ga je gang maar. Naar de vs is ook goed.’ Ik zei dat ik eerst naar Parijs wilde gaan.

Ik telefoneerde Dewi Sukarno, die vroeg of ik haar meteen wilde spreken vanwege Genève. Zij doelde op Francisco Paesa. Zij bekende dat zij geen tweede telegram naar Gerald Ford had gezonden, als beloofd. De vraag is: zal Dewi bereid zijn te vertellen wat zij weet over Bernhards maitresse en diens dochter in Parijs? Wanneer we dit gegeven in de publiciteit brengen,

239 Neelissen was bij Panoramiek al vervangen door Klaas Jan Hindriks, maar hij bleef in die tijd nos-documentaires maken.

[p. 187]

dan is dit hèt moment. Wat zou haar medewerking waard zijn, of moeten gaan kosten?

Belde Fred van der Spek van de psp. Hij vond het nieuws over pb ‘zeer pikant, en het zou zeer ernstige gevolgen kunnen hebben.’ Vroeg meteen hoe het met het Nieuw-Guinea-onderzoek was gesteld. ‘De commissie voor Buitenlandse Zaken in het parlement, heeft gestemd over de vraag of wij, als commissie, met de commissie voor de Vaderlandse Geschiedenis zouden moeten gaan praten. Dit voorstel is afgestemd.’

‘En nu?’ vroeg ik.

‘Piet Dankert en ik willen voorstellen dat afzonderlijke Kamerleden in contact treden met de commissie voor de Vaderlandse Geschiedenis.’ De democratie faalt ten ene male, wanneer het erom gaat controle op eigen scheve schaatsen uit te oefenen. Au fond staat de hele volksvertegenwoordiging over de Papoea-affaire voor aap. Het is onvoorstelbaar wat ze Luns en consorten onder hun neuzen hebben laten flikken. Democratie blijft op die manier een farce.

Wibo van de Linde zei naar het recital van Stanislav Igolinsky op Amerbos te zullen komen. ‘Als ik verhinderd ben om een of andere reden bel ik je.’ Igolinsky is reeds opgetreden in de Kleine Zaal en kwam volgens S. Bloemgarten in de nrc ‘als een zelfstandige artistieke persoonlijkheid’ volledig tot zijn recht bij Chopin. Ben zeer benieuwd.

Henk Hofland lanceerde in de Haagse Post een frontale aanval op Rudie van Meurs van Vrij Nederland, die activiteiten van de cia in Nederland aan de kaak heeft willen stellen. Hofland doet dit onder de kop: vn en de cia: de terugkeer van joseph mccarthy.²⁴⁰

Hij begint zijn artikel met: ‘Dankzij bepaalde kanalen kwam ik in het bezit van een foto.’ Welke kanalen zou ik willen vragen? Er staan meer dan 30 bekende journalisten op, die drie dagen in Noordwijk te gast waren op een symposium georganiseerd door de Amerikaanse usis, een mantelorganisatie van de cia. Voorts noemt hij een lange reeks ‘bekenden’ uit de journalistiek, die er op voorkomen. Hij noemt de beschuldigingen van Rudie van Meurs, gebaseerd op de methode om een dergelijke foto als bewijs aan te voeren voor cia-activiteiten. Hofland staat er zelf op. Ik weet helaas als een feit, dat hij - als mijn oudste vriend in de journalistiek, daterend uit Nijenrode-dagen 1946-1948 - er zelf niet voor heeft geschroomd, een door hem geschreven rapport over mij aan de Amerikaanse ambassade

240 Haagse Post, 31 januari 1976.

[p. 188]

(lees cia) te doen toekomen, zonder mij daar ooit een kopie van te verschaffen, of mij ten tijde dat dit gebeurde erover in te lichten. Vreemd dat op een moment dat de vs op zijn kop staan over de smerige praktijken en moordenaarsactiviteiten van de cia, Hofland in de hp uit eigener beweging (?) een lans breekt voor deze maffia-organisatie.

7 februari 1976

Lockheed baande zich weg op Nederlandse markt
‘Hoge Nederlander omgekocht voor 1,1 miljoen dollar’²⁴¹

De ochtendbladen staan bol over de Lockheed-affaire. Terwijl prins Bernhard als voornaamste verdachte in ieders gedachten is, wordt er gesproken over ‘een hooggeplaatste regeringsfunctionaris’. ‘vliegtuig als cadeau was te verdacht’, meldt het Algemeen Dagblad in levensgrote letters op pagina drie. Dit heeft de directeur van Lockheed, Carl Kotchian, nota bene openlijk aan de pers meegedeeld. De luchtmachtstaf noem het ‘hoogst onwaarschijnlijk’ dat er op hoog niveau steekpenningen werden uitbetaald. Het blad vraagt zich over de hele voorpagina af: wie streek miljoenen op? Ook senator Frank Church deed een duit in het zakje en zijn commissie onderzoekt momenteel de scheve schaatsen van Lockheed.

Premier Joop den Uyl heeft verklaard, enige maanden geleden, nadat de eerste berichten over steekpenningen verschenen, een gesprek met prins Bernhard te hebben gevoerd. De prins liet toen zelf via de Rijksvoorlichtingsdienst bekendmaken dat alle geruchten ‘volstrekte onzin’ waren. Den Uyl zag ook geen aanleiding verder in het Lockheed-potje te roeren. Maar nu heeft de premier, althans volgens een voorpaginakop in de Volkskrant, via de ambassade in Washington, de teksten van de hoorzittingen over Lockheed in de Church Commissie opgevraagd. Mocht uit die stukken blijken dat prins Bernhard, of welke andere Nederlander ook, laakbaar zou hebben gehan-

241 Voorpagina dagblad Trouw.

[p. 189]

deld, zal de zaak in handen van het openbaar ministerie worden gegeven. Er zal gebruik worden gemaakt van artikel 226 van het wetboek van Strafvordering. Dit artikel luidt als volgt: ‘1) De leden van het Koninklijk Huis worden niet als getuigen verhoord, tenzij zij bij Koninklijk Besluit tot het afleggen van getuigenissen zijn gemachtigd. 2) Ene regeling van vormen welke bij het verhoor zijn in acht te nemen, wordt bij het Besluit gegeven.’ Dit StarFighter-muisje krijgt dus een extra staartje.

Prins Bernhard zelf hield in Davos bij de sluiting van het zesde Europese Management Symposium voor 500 topmanagers een speech ‘dat een benepen, ongegronde en daardoor onrechtvaardige en schadelijke campagne tegen het vrije ondernemerschap - zoals tegenwoordig in sommige kringen wordt gevoerd wat tot een steriele en vaak vijandelijke polarisatie leidt - ten sterkste moet worden bestreden.’ Hij sprak over het zaken doen ‘bij regels van goed gedrag, die de basis zouden moeten vormen voor hoop en vertrouwen, zodat het stichten van nieuwe industrieën in de ontwikkelingslanden aangemoedigd wordt²⁴².’ pb als de vos die de passie predikt.

Stanislav Igolinsky, vergezeld van de heer Kushpel, assistent van de sovjet-ambassadeur, arriveerde een half uur te laat. Wibo liet niets van zich horen en bleef weg, de André de la Porte's zegden af, maar andere vrienden, zoals Nettie Feldhaus van Ham, Just Bendien, Hans Tulleners, Wim Klinkenberg, Ralphie Nijendorff, Suzanne Piët en anderen, waren allemaal aanwezig. Het leek alsof de jongen het een vervelende, door de ambassadeur opgedragen plichtpleging vond. Hij had er kennelijk helemaal geen zin in. Hij speelde Mozart en een paar Mazurka's van Chopin. Maar Nettie, zelfs pianiste²⁴³, kreeg hem aan de praat over verschillende pianotechnieken en om een of andere reden leek hij ineens zin te krijgen. Hij speelde Chopins Eerste Ballade Opus 23 opgedragen aan Monsieur le Baron de Stockhausen. Ik was vooral zeer verbaasd over de manier waarop hij zijn vingers over de toetsen bewoog. Hij speelde werkelijk opeens prachtig en zeer intens.

Ik sprak met hem. Zijn vader is overleden. Zijn moeder woont in Leningrad. Hij deelt samen met zijn broer een flat in Moskou. De broer speelt viool. Ik sprak met hem over de brieven van Chopin, die een aanvullend inzicht op de mens achter de muziek geven. Ik vertelde hem van Erik Eriksons studie over Mahatma Gandhi en hoe de psychohistorie een nieuwe vlucht

242 nrc Handelsblad, Friso Endt, 7 februari 1976.

243 Zie Memoires 1925-1953 over mijn jeugd.

[p. 190]

neemt. Ik adviseerde hem zijn eigen ‘radar’ te vervolmaken, opdat hij sneller en effectiever de wonderlijke mensen die op deze aarde rondlopen, zou leren kennen. Ik zei dat ik hem te ernstig, te weinig ontspannen vond. ‘Hij vraagt zich af’, aldus Kushpel, die voor ons vertaalde, ‘of hij wel al deze aandacht verdient.’

Eigenlijk raakte ik pas met hem aan de praat in restaurant Indonesia, tijdens het diner dat ik aldaar aan twaalf van de gasten van het recital aanbood. Het was Stanislavs eerste rijsttafel. Peter genoot eveneens van de hele vertoning en belde nog laat uit Tilburg om dit te benadrukken. Toch denk ik dat Peters hart momenteel eigenlijk bij Frederick Ress is. Anton IJdo van de vpro maakte van het recital op Amerbos een opname voor de radio.

Vanavond laat belde Ton Neelissen nog. Hij vond een bedrag van 10.000 dollar voor aanvullende informatie over prins Bernhard uitstekend. Hij belde zelfs later nog een keer en zei: ‘Het mag ook wel meer zijn.’

Ik belde de verzorgster van Kartika Sukarno in Parijs en vroeg haar om Dewi te zeggen dat ik morgen om 14.30 uur rechtstreeks met een taxi van vliegveld Charles de Gaulle naar ze toe zou komen.

Ton verwachtte eveneens, dat de buitenlandse pers morgen zou onthullen dat ‘de hooggeplaatste Nederlander’ inderdaad prins Bernhard was. De psp schijnt als eerste reeds te hebben geëist dat prins Bernhard aftreedt als inspecteur-generaal van het leger. Dit wordt een gigantisch schandaal.

8 februari 1976

Schiphol

Observeerde een marechaussee met drie zegelringen, alle drie vlak en kaal en ongegraveerd, een armband, een polshorloge, een broek die idioot zat met een bulkende revolver en ik dacht aan professor A.N. Leontiev die in Moskou tegen me zei: ‘Een mens heeft ook geen tien piano's nodig.’

Ik was al door de douane, maar een andere marechaussee kwam me achterna. ‘Bent u door de douane gegaan?’

‘Ja, hoe vaak moet je erdoor, man!’

‘Mag ik uw paspoort zien?’

‘Ja, hoor, kijk maar fijn.’ Ik was woedend. Belde Wim Klinkenberg. Ze luisteren je telefoon af en je wordt gevolgd, zo gaat dit in het madurodamse.

Ton Neelissen kreeg gelijk. Het nieuws over prins Bernhard staat op de voorpagina van de Observer. Er wordt pijnlijk bij