Logo DBNL
Memoires 1974 (2005)

Memoires 1974

(2005)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[Moskou (vervolg)]

vallen onder ‘sympathisanten van de pki’ miljoenen Sukarnoaanhangers in het land, die helemaal geen communisten zijn.

1 september 1974

Erbarmelijk slecht geslapen, maar Keke hield zich gelukkig koest. Ik vind het beestje zo zielig. Wat een verschrikkelijke theorie om hem een spuitje te laten geven. Misschien had Koko wel een beenziekte, want hij was al een beetje kreupel toen mam hem 13½ jaar geleden kreeg. Zij heeft altijd speciale zorg aan het dier besteed. Maar dit kan toch niet waar zijn? Haalde met David professor Masaya Sato op van het Centraal Station. We dineerden in Mei Wah, wat Sato heerlijk voer vond blijkbaar, want hij at weer als een varken. In ieder geval had hij in Harvard University de psycholoog B.F. Skinner ontmoet.220 Skinner introduceerde hem bij een oud-leerling nu werkzaam bij een vooraanstaand onderzoekslaboratorium in Maryland. Professor Sato zal er zes maanden gaan werken. Hij heeft zich ook een maand lang georiënteerd bij het Kansas University Department of Human Development. Hij kondigde aan dat Skinner zijn memoires schrijft in twee delen. Skinner wil ook naar China gaan. Ik heb Skinner zelf twee jaar geleden uitdrukkelijk gevraagd of hij iets wist van de methode, punishments and rewards, waarmee Mao & Co het Chinese volk programmeren. Voor een man als Skinner moet China als een uitgestrekt ‘laboratorium’ overkomen.

Igor Cornelissen is naar de heer Wagner van Shell geweest die hem met een kluitje in het riet probeerde te sturen door te zeggen: ‘We zijn al zolang met de Russen in onderhandeling.’ Dat zou slechts een reden te meer zijn om van onderhandelen op zakendoen over te gaan. Het wordt de hoogste tijd, tenzij de Shell van zins is zich de kaas van het brood te laten eten door andere concurrerende maatschappijen.

Keke doet nu zoet zijn behoeften in de tuin en gedraagt zich opeens gezeglijk. Maar hij moet wel gelijkvloers blijven. Ik ben tegenover mam verplicht voor hem te blijven zorgen.

Ik ben op David volmaakt afgeknapt en weet waarachtig niet wat met hem te beginnen. Ik zou erg graag aardig tegen hem willen zijn, maar zo was ik ook na een tijd eigenlijk afgeknapt op Casper. Trouwens Peter en ik kunnen er ook van meepraten. Ik sprak met Peter uitvoerig over hoe het hebben van een crush op een jongen eigenlijk in elkaar zit.

Ik telefoneerde mams beste vriendin om haar op de hoogte te houden en te vertellen dat het veel en veel beter met mam was. Tante Meta (de Vries) antwoordde: ‘Ik ben tegenwoordig zo trillerig...’ These poor old ladies. Het is zo droevig.

Schreef broer Hendrik dat mam gisteren nog zei weer naar een brief van hem uit te zien. Ik heb hem in niet mis te verstane termen geschreven dat ik zijn vrijwel totale stilte, op één brief na, absoluut niet begreep. Vooral van hem komende, tenslotte is hij altijd haar lieveling geweest. Ik zie mam gisteren nog zitten in de stoel in de lichtgroene kamerjas van De Bonnetrie, dommelend met haar hoofd naar een kant. Ik vroeg: ‘Zijn uw voeten koud?’ Inderdaad. Ik heb ze bedekt. Ik wilde al naar vaders graf gaan. Dat moet ik spoedig doen.

Tot mijn verbazing vertelde professor Wim Wertheim dat de zogenaamde Vredeling-blunder met Bibeb eigenlijk een knokpartij binnen de gelederen van de ruling classes weergaf want dat het werkelijke gevecht met de messen op tafel over nieuwe gevechtsvliegtuigen ging. Max van der Stoel wil natuurlijk Amerikaanse Star Fighters hebben. Onze ministers van Buitenlandse Zaken blijven loopjongens van Washington, anders krijg je die betrekking niet eens. Premier Joop den Uyl wil Zweedse Saabs, want hij is een amice van Olaf Palme. En Henk Vredeling zelf voelt het meeste voor Franse Mirages. Die zal op het Baarns Lyceum een acht voor Frans hebben gehad. Dat Bibeb zoiets niet wist, of zou ze het geweten hebben?

Wim Klinkenberg bevestigde de Star Fighter-clash binnen de regering en neemt aan dat Den Uyl uiteindelijk de kant van Van der Stoel zal kiezen. ‘Het is Joseph Luns die vanuit Brussel dit land feitelijk regeert,’ aldus Klinkenberg. ‘Vredeling, die fundamenteel een ander defensiebeleid wil, heeft voortdurend zijn nek over Luns en generaal Andrew Goodpaster (navo-commandant) gebroken. Vergeet nooit, Willem, dat Schmelzer me zei op de afscheidsreceptie van de sovjetambassadeur (Lavrov): “God behoede dit land er voor dat Max van der Stoel op Buitenlandse Zaken komt.” Wanneer Schmelzer dit uitgerekend tegen mij zegt, kun je begrijpen wat dit betekent.’ En als uitsmijter: ‘En bedenk wel dat ik in dit land tenslotte ben gestruikeld over persvrijheid.’

Ik controleerde Klinkenbergs verhaal bij Igor Cornelissen, die vertelde dat het Haagse gelazer uitvoerig in De Waarheid had gestaan en dat in het betrokken artikel de Star Fighters als inzet voor de keet centraal werden opgevoerd. Je vergeet eigenlijk vrijwel automatisch dat er misschien ook wel eens iets waars in De Waarheid kan staan. ‘En,’ zei Igor, ‘dan sturen ze Max van

der Stoel naar Athene om te zien of er nog iets te redden valt in de kwestie-Cyprus in navo-belang.’221

Op weg naar Schiphol voor de terugvlucht naar Zwitserland kwamen broer Theo en Nellie naar Amerbos. De artsen hadden vanmorgen definitief bevestigd dat mam een bloedziekte had. Zij zal van nu af aan onder constante supervisie moeten staan. Ze geloven dat mam daarom het beste in een verzorgingsflat zou kunnen gaan wonen. Tante Jetty schijnt andere voorstellen te hebben, maar de combinatie van die twee snel ouder wordende dames zou de situatie alleen maar verder verzieken. Vanavond aten David Russell en ik met professor Sato in het Okura Hotel. Ik moet zeggen: het was plezierig. Hij was er zeker van dat de geschiedenis van de psychologie Skinner op één lijn zou stellen met Piaget en ander beroemdheden. Noam Chomsky had opnieuw het werk van Skinner op emotionele gronden afgewezen. Tot mijn verbazing vroeg David aan professor Sato of hij een regel uit het Japanse Kabuki drama kende: ‘My sleeves of my shirt are wet, from the tears of the moon...’ David verloor zich vervolgens in een langdurige uiteenzetting over de beauty van die regel. Ik bekritiseerde hem ervoor en vroeg aan Sato: ‘How can one teach Americans to enjoy silence’. De professor grijnsde sfinxachtig. Vreemde man.

2 september 1974

Was al heel vroeg bij mam, om 09.45 uur, en bleef 45 minuten. David wachtte in de auto en las een boek.

‘Ik ben vannacht zowat gestikt,’ zei mam. Zij heeft ook nog steeds koorts die niemand kan verklaren. Maar zij sprak met enthousiasme over naar Lugano gaan om te herstellen. Zij zou Keke meenemen. Zij wilde precies weten wat dr. Offereins aan het doen was om de hond weer helemaal gezond te krijgen. Toen ik haar verliet was mam echt truly affectionate en gaf me een zoen op mijn voorhoofd. Heb nu geen tijd om te schrijven. Ben doodmoe.

19.30 uur

Onze lieve mam is korte tijd geleden overleden. Kort na elkaar belden eerst de hoofdverpleegster en daarna chirurg Vrind. Ik ril en ervaar dit als een verschrikking want binnen een uur zal ik hier tien gasten in huis moeten ontvangen. Ik zie mam voor me, zoals zij vanmorgen sprak over haar dunne blouse zodat zij het

niet warm zou krijgen. Zij vroeg ook om ‘Gu’-vruchten mee te brengen die ik al heb besteld. Zij was er zo op gesteld om naar Lugano te gaan.

Oh God, oh God. Als eerste belde ik broer Theo onmiddellijk en vervolgens tante Jetty, Lex Poslavsky en tante Rie Oltmans. Waar ik van doordrongen ben is dat ik nu moet handelen zoals mam van me verwacht zou hebben. Nu meer dan ooit. Ik kan dit absoluut niet bevatten. Zij drukte me vanmorgen nog echt tegen zich aan met haar armen. Dr. Vrind zei iets over een hartstilstand. Ik aarzelde vanmorgen opnieuw haar te vertellen dat voor in mijn nieuwe boek, de tweede serie gesprekken van Grenzen aan de groei, zou komen te staan: Voor mijn moeder. Ik wilde het echt als een verrassing houden. En nu?

Ik probeer kalm te zijn. Kwam Peter maar gauw, gauw, gauw. Ik zei tegen niemand iets, alleen David Russell wist het natuurlijk. Om 23.15 uur vertrok de eregast, Vladimir Kouznetsov met twee redacteuren van de nrc, Rob Soetenhorst en Jan Sampiemon. Ik nam Kouznetsov even ter zijde en vertelde wat er tegen 19.00 uur vanavond was gebeurd. Hij reageerde heel aardig.

Belde opnieuw naar Berg en Bosch. De zuster zei mams trouwring van haar hand te hebben gehaald.

00.45 uur

Toen ze allemaal weg waren ben ik gaan wandelen. Ik voel me alsof een stuk van mezelf is gestorven. Ik zie mams gezonde kleur van vanmorgen steeds voor me. We keken samen naar de heerlijke tuin en genoten van de zon en het mooie weer. Ik zou nu uren en uren willen blijven schrijven om vast te leggen wat er allemaal door me heengaat. Herinneringen aan wat mam zei, zoveel, zoveel. Ik voel lichamelijk wat er is gebeurd. Vanmorgen zei mijn arme mam al dat zij vannacht geen lucht had kunnen krijgen.

Ik gaf broer Hendrik telefonisch de dag en het uur van de begrafenis door. Mam vertelde dat de hand van zuster Ilse ‘ijskoud’ had aangevoeld. Toen ik zei dat ik mijn reis naar Moskou voorlopig had uitgesteld, zei ze: ‘God zij dank.’ Vond ze het dan zo erg als ik wegging? Ze was tenslotte ziek geworden tijdens die andere reis naar Moskou. Had ik 's nachts, als zij het benauwd had, bij haar moeten blijven? Vanmorgen spraken we nog over hoe alles was verlopen sinds de dag dat zij voor het eerst in het ziekenhuis was opgenomen. Zij was vergeten welke dag het was geweest. Ik ook. God, how much is my Mother part of me. Steeds denk ik aan die boze periode toen ik tegen

haar zei in Californië te willen gaan wonen. Nu ben ik nog meer alleen. Vreselijke dagen liggen voor ons. Ik wil mam niet meer terugzien, niet zoals met vader. Ik zal me haar altijd blijven herinneren zoals ik vanmorgen bij haar was met dat unieke affectionate afscheid.

Dr. Vrind vroeg of er een autopsie mocht worden verricht, want men stond voor raadselen. Hier ben ik faliekant tegen. Theo vroeg mij naar mijn mening. Hij was ook tegen. Hij had het niet met Nellie besproken. Ik vroeg hem dit alsnog te doen. Hij heeft het met haar besproken en zij was ook tegen. Zo zou mam het hebben gewild dat Nellie ook betrokken werd bij haar lot. Ik dacht trouwens bij mijn pertinente besluit eveneens aan wat vader gezegd zou hebben. Theo belde terug. Hij was upset dat mams trouwring ongevraagd was weggenomen. Ik heb de zuster ogenblikkelijk gebeld om de ring om mams ringvinger terug te doen. Gelukkig regelt Lex Poslavsky de begrafenis op Den en Rust. Die tactische meneer Tap belde me zelf ook op en viel met de deur in huis. Ik heb hem geïnstrueerd dat alles identiek diende te gebeuren als in 1966 bij de begrafenis van vader.

02.10 uur

Voel me diep ellendig. Woorden schieten te kort. Ik herinner me dat toen mam in het begin ziek was en ik in de zitkamer beneden op een geïmproviseerd bed op de grond sliep, niet kon slapen en de kamer rondkeek en het me toen pas opviel hoeveel beestjes er overal stonden. Mams aanhankelijkheid voor dieren stond centraal. Buiten waait het als in de herfst en de maan schijnt, maar het kon me allemaal niets meer schelen.

06.30 uur

Ik huil. En het vreemde is dat ik het beleef alsof mam huilt. En ik denk ook voortdurend aan vader.

Toen we over haar benauwdheid vannacht spraken herinnerde zij eraan dat zij van vader nooit met open ramen had mogen slapen. ‘Ik heb hier mijn hele leven eigenlijk onder geleden,’ zei ze. Inwendig werd ik razend over dit pure egoïsme, maar ik ben niet veel beter. Zij had juist als kind, samen met tante Jetty, altijd met open ramen geslapen. ‘Het vroor soms in bed,’ zei ze. Zij sprak over een spelletje met tante Jetty als zij van dekens een tent hadden gemaakt. Ze gaven elkaar dan andere namen. Ze noemde er wat en ik dacht: die moet ik onthouden, maar ik ben ze toch vergeten.

08.00 uur

Belde broer Theo. Hij en Nellie waren het ermee eens om de begrafenis van mam strikt privé te doen verlopen. Alleen met de allernaaste familie. Er was immers ook niemand op 21 juni naar mams verjaardag gekomen. Waarom dan wel op haar begrafenis te koop lopen? Merci. Ik zorg nu verder permanent voor Keke. ‘Het is geen afmaakhondje,’ heeft dr. Offereins gezegd. Ik moet dit doen. Het is mijn plicht. Ik vroeg David om me enige tijd alleen te laten en weg te gaan. ‘I do not want to hurt you in any way, but do you understand this?’ Ik geloof dat hij me begreep. Hij wil naar Dui in Parijs gaan eerst. Was Peter maar hier. Hij belde trouwens gisteravond, toen de gasten er waren, dat hij was vertraagd. Ik fluisterde dat mam was overleden. ‘God, Willem,’ zei hij ‘ik kom zo gauw mogelijk’.

Rie Oltmans, ook weer zo typisch voor dit soort mensen, maakt zich druk dat ik geen overlijdensannonce in die stinkende Telegraaf wil hebben.

Ben zelfs niet in staat piano te spelen.

Belde notaris Meijer die zei: ‘U weet, ik was zeer op uw moeder gesteld.’ Mam heeft geen testament gemaakt. Verschillende familieleden hebben al getelefoneerd, maar niemand heeft me zo menselijk en oprecht gecondoleerd als mevrouw Hornkamp, mijn hulp uit Purmerend.

Ik wil Debussy's Prelude à l'après-midi d'un faune laten spelen bij mams begrafenis. Het is een van haar lievelingsstukken. Zij verlangde zo naar een reis naar de Provence, die ik haar had beloofd. Hoe komen we erdoor?

4 september 1974

Peter zag er totaal ontsteld uit toen hij het station uitkwam. ‘Jij hebt nu geen mijn moeder meer...’ Weet niet meer wat hij precies zei. Ik vertelde Peter hoe lief mam en ik elkaar de dag van haar heengaan hadden bejegend en eigenlijk afscheid hadden genomen. ‘Heb je haar over haar haar gestreken?’ vroeg Peter.

‘Nee, dat durfde ik niet; dat deed alleen vader.’

Hij herinnerde zich dat toen wij in juni uit Grasse terugkeerden en in Bilthoven stopten, hoe mooi hij de drie portretten van mijn broers en ik vond die in 1936 in Zuid-Frankrijk waren getekend en die boven haar schrijfbureau hingen. ‘Daar ben ik ook erg trots op,’ had mam toen gezegd, wat Peter zich herinnerde en ik vergeten was.222

07.15 uur, Schiphol

for mr willem oltmans.
dr peccei cables from mexico that he has to postpone his return, and wi11 be arriving in amsterdam wednesday 4 september at 7,15 with kl flight 642 from new york. he will then proceed directly to professor tinbergen's house in the hague. you should contact professor boettcher, who knows his programs, to establish a meeting time with dr peccei. regards,
anna pignocchi
47518 bruna nl
61497 tecnital

Aurelio Peccei en mevrouw Peccei arriveerden uit Mexico. Zij moest wachten op een aansluiting naar Rome. Zij bedankte me nogmaals voor de Vespers van Rachmaninov die ik haar had gegeven. Aurelio was geschokt door mams overlijden. Hij herinnerde zich haar zo goed van de cocktailparty vorig jaar op Amerbos. Ik bracht hem naar het huis van professor Jan Tinbergen in Den Haag, die in de tuin al op zijn gast wachtte. Aurelio sprak over de noodzaak een grondwet voor de planeet te ontwerpen, die hij buiten de Club van Rome om tot stand wil brengen. Ik vroeg me af of hij zijn eigen reikwijdte niet begint te overschrijden, ook al ben ik het met zijn opvatting over de noodzaak van een planetaire constitutie eens.

Het werd een vreselijke dag.

Broer Theo en Nellie arriveerden in de vroege middag in Bilthoven. Theet stormde het huis in, zonder op zijn vrouw te wachten, groette tante Jetty, toen mij en plofte op een stoel in de gang en stortte in. Ik probeerde hem met mijn hand over zijn hoofd strijkend te kalmeren. Daarna volgde een gesprek en soms gebruikte hij een large-size zakdoek om zijn gezicht te bedekken. Het herinnerde me helemaal aan mam zelf wanneer zij huilde. Alles deed me aan onze jeugd denken.

‘It's the end of an era,’ zei Nellie.

‘Jullie hebben elkaar,’ zei ik.

‘Jij hebt Peter,’ antwoordde Nellie.

‘Tot op zekere hoogte, want we zijn slechts vrienden. Hij zal zijn eigen weg gaan.’

Tante Jetty dacht dat ik nu naar Amerika zou vertrekken. Zij ergerde me ontzettend met allerlei propaganda over hoe goede vrienden zij nu was met haar dochter Didi - wiens leven zij

heeft geruïneerd - maar ik hield me voortdurend voor dat zij mams zuster was en dat ik me moest beheersen.

Ik had het moeilijk met mijn eigen tranen en keek om me heen naar mams lege stoel en al haar bezittingen om ons heen en zelfs de hond was afwezig en naar de kennel. Er zijn persoonlijke dingen, zoals haar tools-mandje met wrijfwas, borstels en doeken, waarmee zij altijd naar Amerbos kwam om mijn huis op orde te brengen, haar tasje met naaigerei, haar theepot, dat zijn de dingen die ik op Amerbos bij me zou willen hebben.

5 september 1974

Heb meer persoonlijke briefjes geschreven over mams heengaan aan Marie van Zoeren223 en Bertus en Herta Cornelissen.224 Vooral omdat zij zeker bij mams begrafenis moeten zijn. Ik wil niet dat zij dit achteraf in de krant zouden lezen.

Sliep iets beter maar ik ben zeer bezorgd over Theo, omdat hem dit emotioneel heel diep schijnt te hebben aangegrepen. Ik heb liggen denken over wat er gezegd moet worden bij de begrafenis. Ik vind dat ik dit moet doen en kunnen, zoals mam dit zou verwachten. Luister naar Saint Saens' tweede pianoconcert. Door de muziek zullen mam en ik voor altijd verbonden zijn. Dat leerde ik van haar.

Ik moet zeggen dat ik me door mam zelf zeer geïnspireerd voel om te verwerken wat wij nu moeten accepteren. Man zei nog deze week: ‘Ik haat sentimentaliteit.’

Ambassadeur Romanov had me uitgenodigd voor een afscheidsreceptie ter gelegenheid van het vertrek van Vladimir Kouznetsov. Ik heb me laten excuseren.



illustratie

De nrc zond drie redacteuren. Klaas Jan Hindriks bood hem ten afscheid een nos-vip klok aan. Kouznetsov betoonde zich tegenover mij zeer gevoelig ten aanzien van mams heengaan en stak een speechje af dat ik feitelijk tegenover haar verplicht was alsnog een eigen kind te krijgen om de ‘dynastie’ voort te zetten. ‘If you would do that’, aldus Kouznetsov, ‘you would not only change as a person, but your entire life would change.’ Hij zei er achteraan: ‘I know what your decision will be, but I still felt I had to tell you.’ Kouznetsov mag een Marxistleninist, of zelfs een kgb-agent zijn, maar hij is zonder twijfel ook een vriend. Jammer dat hij vertrekt.225

Wanneer ik op weg naar Bilthoven langs de bloemenstallen rijd, waar ik altijd bloemen voor mijn moeder kocht, word ik door tranen overvallen. Theo lijkt eveneens ontroostbaar. Als ik aan zijn tranen denk, krijg ik het warm. Ze vertelden nu dat ze een brief gedateerd op 16 juli van mam hadden gekregen. Dat was toen ik naar Moskou ging en aansluitend naar Rome moest en tante Jetty door de ziekte van een hond veertien dagen niet naar Bilthoven kwam. Ze hadden de betekenis van deze brief kennelijk verkeerd geïnterpreteerd. Mam gaf aan zich zeer alleen te voelen en nu vrezen zij dat er in juli psychologisch iets met mam kan zijn gebeurd, wat we allemaal veronachtzaamd hebben en waar we voortaan altijd over in het duister zullen tasten.

Toen Peter opstond - dit had ik bij het wassen van de vaat besloten - heb ik hem meegedeeld dat ik een panam-retour voor hem naar New York zou kopen. Met dat ticket in zijn zak ligt zijn vertrek naar Juan Antonio zo heel anders voor hem. Ik geloof dat het hem onmetelijk opluchtte. En toch heeft hij er ook altijd een gevoel van verlegenheid bij, van ‘mag ik dit wel aannemen’. Ik moedigde hem tegelijkertijd aan vooral een cursus psychologie in New York te gaan volgen, naast zijn model-activiteiten.

Theo houdt het voor mogelijk dat broer Hendrik onderweg is om bij de begrafenis te zijn. Ik denk van niet. Het zou vreselijk zijn als mams lievelingskind er niet zou zijn om afscheid van haar te nemen.

Een lieve kostbare brief van tante Meta, mams beste vriendin.226 Ik probeer me met hand en tand goed te houden en mams eigen kracht op zulke dieptepunten te imiteren. Ik voel me door haar begeistert eigenlijk. Kouznetsov: ‘As long as you have a child of your own, Willem. You can even take leave of your wife after-

wards, but then at least you have a child. Life has to continue.227 It will continue. I am optimistic about the future.’ Ik niet. Ik vind het een kromme redenering, uit kromhout gedacht en bij elkaar gesprokkeld, want het is het oude liedje van een kind ‘nemen’ zoals je een huisdier ‘neemt.’ What about the child itself? I am incapable to handle Peter properly, let alone a child of my own.

6 september 1974

06:15 uur

Werd in tranen wakker en lag te denken hoe je met woorden je lieve moeder kan memoreren, zoals straks van me wordt verwacht. Dat kan niet. Er is maar een deugdelijke methode haar te gedenken: in stilte, in gedachten. Dat is wat ik ga doen. Theo maakt zich nu verwijten dat hij de brief van mam van 16 juli niet nauwkeurig genoeg bestudeerde en op 28 juli zelfs in Düsseldorf was, maar niet even in Bilthoven was aangewipt. Zij denken trouwens, net als ik, dat er tussen mam en tante Jetty iets is gebeurd dat we niet weten. En niet alleen die opgelegde vermageringskuur.

Gisteravond is broer Hendrik precies op tijd toch uit Kaapstad gearriveerd. Theo belde en ook Hendrik kwam aan de telefoon.

Eigenlijk voelde ik me vandaag tijdens mams begrafenis verdoofd. Ik was totaal niet mezelf met al die mensen om ons heen, ook al waren ze gevraagd om te komen. Broer Hendrik verwelkomde me in Bilthoven in de deur. Ik heb tante Jetty vrijwel geïgnoreerd, ook al vond ik haar erg zielig, maar ik weet dat zij op feitelijk subtiele manieren mam de laatste tijd terroriseerde.

Eigenlijk heb ik niets werkelijk beleefd. Het is niet te verklaren. I was in a daze. Ik voelde me compleet door mam geïnspireerd, wat wil zeggen, wat betreft de controle over mezelf, wat er moest gebeuren, ontdaan van sentimentaliteit, zoals zij dit gewild zou hebben. Ik heb mezelf op een of andere manier genarcotiseerd tegen de gedachte dat zij het was in die doodskist. Want had ik dat niet gedaan, dan zou ik tot niets in staat zijn geweest.

Bij aankomst op Den en Rust zag ik het eerst van alles Lex Poslavsky, dan de beide huishoudhulpen van mam en haar kwartetpartners, de Gongrijps. Onze 24 rozen lagen op mams kist met bloemen van iedereen erbij. Ik liet alle andere bloemen wegha-

len en bij het graf plaatsen en wilde dat alleen het bloemstuk van ons drieën en Nellie op mams kist zou liggen plus de twee rozen van mij, één voor mam en één voor vader. De heer Tap liet ik beloven dat die twee rozen mee het graf in zouden gaan. Een doodgraver liep later met de 24 rozen in een vaas voor de kist uit.

De Prélude à l'apres-midi d'un faune van Debussy werd gespeeld, zoals ik het wilde toen de mensen binnenkwamen. Het was eigenlijk prachtig, die muziek. Nellie huilde. Ik legde mijn hand op haar gezicht. Theo zat met zijn armen over elkaar. Broer Hendrik ontfermde zich over tante Jetty, die over haar toeren was en aan een stuk door praatte, zelfs op de wandeling naar het graf. Ik dacht weer aan die fatale dag in 1966 toen ik dit graf met mam uitzocht om vader te begraven.

Met lood, lood in mijn schoenen ging ik tenslotte naar de katheder. Ik heb ongeveer het volgende gezegd. Dat ik had gezocht naar een passende tekst, maar dat bij de dood van je moeder gevoelens en emoties in zo'n chaos verkeren dat er nauwelijks lijn in was aan te brengen. Dat mam niet van emotioneel gedoe hield, zeer optimistisch tegenover de realiteiten van het leven stond en altijd had gezegd intens van alles te hebben genoten, van bomen en van de natuur - ik had ook haar vogels moeten noemen - en dat ik wilde voorstellen dat een ieder aanwezig, die haar van nabij had gekend, haar op eigen wijze en in stilte zou gedenken. Broer Hendrik zag ik goedkeurend ‘ja’ knikken. Daarna ging ik ook zitten en de tweede helft van Debussy werd gespeeld, de deuren openden zich en we wandelden naar het graf.

Ik zag met een vlugge blik dikke tranen langs Peters wangen rollen. Hij zat achterin naast Quirine Hattin - nu Hille Ris Lambers - en Erik van der Leeden. Hij noemde het later een voorbode van de begrafenis van zijn eigen moeder. Hij vroeg me om mijn zonnebril te mogen dragen om zijn gezwollen ogen te bedekken.

Iedereen ging naar de koffiekamer, maar ik verliet Den en Rust onmiddellijk, samen met Peter en Erik. Daar wilde ik niet bij zijn. Ik zie het al voor me: die mensen die over zichzelf willen spreken. Leeg en irrelevant. Nellie zei later dat het allemaal veel te lang had geduurd. Wie wil naar gekakel van anderen luisteren wanneer de dood van je moeder op je gezicht staat te lezen. Wat er vandaag precies is gebeurd is verder niet te beschrijven.

7 september 1974

Opnieuw heb ik prioriteiten moeten stellen. Tante Jetty wilde doordrijven dat we ‘gezellig met z'n allen’ zouden gaan dineren. Zij zou betalen, had Theo al geld hiervoor gegeven. Ook met Wim en Rie Oltmans erbij die me al helemaal niets zeggen. Theo wilde een middenweg bewandelen: ‘Als we nu eerst even vlug met hen eten en dan samen met z'n drieën ergens naartoe gaan.’ Ik maakte gewoon duidelijk dat ik niet kwam als we niet alleen met Nellie in Lage Vuursche gingen avondeten. ‘Ik trakteer’, voegde ik eraan toe. En dat heb ik ook prompt gedaan. Nellie had vanmorgen ook al gehuild omdat tante Jetty zoveel mensen in huis haalde, terwijl wij dit niet wilden. Ze gedraagt zich of dit haar huis is en heeft dit tegenover mam ook altijd gedaan, terwijl mam het van haar huurde. Zij heeft dit gedaan om op die manier meer geld voor ons te sparen. Tante Jetty vroeg Theo ook het geld terug dat zij hem voor het diner had gegeven.228

We gingen met z'n vieren naar Lage Vuursche waar we aan de tafel zaten waar ik zo dikwijls met mam had gezeten. Het is als na een autoongeluk. Het is beter direct weer in een auto te stappen om geen angst voor autorijden te krijgen. Ik zag mam naar haar bril grijpen, het menu bestuderen en dan eindigde zij dikwijls bij een Jägermeister.

Vanmorgen belde Theo dat ze naar Lugano vertrokken. Hij neemt mams kostbare instrumenten mee. Ik vind dat best. Nellie wilde het schilderijtje met de viooltjes waar mam zo op was gesteld en omdat Theo de sleutel van de brandkast had gevonden, zei ik hem ook al mams juwelen vast mee te nemen. Tenslotte is hij de enige van ons drieën die getrouwd is.

Broer Hendrik was ook zeer verdrietig. We hebben zoveel afgepraat tijdens het eten in Lage Vuursche. Ik zei lange tijd niets en was dan helemaal in gedachten bij mijn moeder. Mam wilde een flat zoeken bij Lugano in Castelglione. Dat hoorde ik nu pas. Broer Hendrik adviseerde Theo onder geen beding naar Zuid-Afrika terug te komen, aangezien de situatie met de zwarten uit de hand zou gaan lopen.

Gisterochtend, voor de begrafenis, reed ik met Peter naar de kennel in Bosch en Duin waar Keke wordt verzorgd. Hij zag er nu mooi en geborsteld uit. Hij was zo ontzettend blij me te zien. Hij wilde mee. Maar dat kon nog niet. Het was ontzettend zie-

lig. Later, toen ik na de begrafenis met Peter en Erik alleen was, zei Peter opeens: ‘Je komt maar een keer in je leven iemand als jij tegen (...) het is een ramp: we zijn voor eeuwig getrouwd.’229 Het schijnt trouwens dat René Solleveld de Rocky Horror Show gaat produceren en Peter er een rol in heeft toebedeeld. Nu dat weer.

8 september 1974

Vorige zondag was Theo, Nellie en ik nog bij mam. Nu is het winderig, triest herfstweer.

Dewi Sukarno belde dat Francisco Paesa spoorloos was. Zij had een lunch met een belangrijke Spaanse bankier gearrangeerd ‘and I would not like to have to say, I cannot find him’. Zij vroeg ook waarom we first class vlogen: ‘I know a lot of millionaires who don't.’

Kartika was terug uit Jakarta. Dewi had haar gevraagd wie het liefste voor haar was geweest. Het kind had geantwoord: ‘Ibu Hartini’. Mevrouw Hartini Sukarno had volgens Dewi zich steeds met het kind beziggehouden, met haar gespeeld en zij had tegen de pers gezegd: ‘She is like my own daughter’. Dewi zei dat Kartika charisma had. Sukmawati was volgens de kranten in moeilijkheden en gebruikte drugs. De kinderen van Hartini waren allemaal in goeden doen. Ik meende me te herinneren dat de vader van de kinderen uit Hartini's eerste huwelijk een welvarende Chinees was geweest. ‘Don't give me that shit,’ aldus Dewi. Dat was dus einde van dat telefoongesprek. Ik stelde voor dat zij met David Russell aan haar boek zou werken. Zij wilde hem graag ontvangen, maar vond het moeilijk om met iemand te werken die zij niet kende. Jammer, want David zou geknipt voor die job zijn.

Igor Cornelissen heeft doorgezet en opent de voorpagina van Vrij Nederland met: van der stoel laat bewust een miljoenen project lopen. Dat is andere koek dan wat André Spoor tot nu toe in deze schandelijke zaak presteerde. Igor begint met Lubbers in zijn hemd te zetten, die pas drie maanden nadat de premier van de ussr aan de minister een voorstel tot samenwerking had gedaan een briefje aan ambassadeur Romanov zond om meer informatie. Deze gang van zaken heeft, volgens vn, ‘een heel vreemde en onserieuze indruk op de Russen gemaakt.’ Het is gewoon sabotage van Buitenlandse Zaken, waar de Lunsscepter blijkbaar nog steeds de overhand heeft. Van der Stoel is een griezelige amateur op die post. Als je de foto be-

kijkt over de manier waarop hij Kosygin een handje geeft vraag je je af: waar is de tijd gebleven dat Nederland ministers de wereld in zond, die persoonlijkheden waren en iets in hun mars hadden. Ik betwijfel of daf die man naar Moskou zou sturen. Cornelissen heeft zijn huiswerk prima gedaan. Zijn artikel is een historisch stuk.230

Mams annonce stond gisteravond in de nrc.



illustratie

Mam vertelde maandag nog dat tante Jetty eigenlijk een soort attaque tijdens haar bezoek had gehad. ‘Zij werd helemaal grauw en het was erg eng,’ zei ze. Daarna volgde de vraag: ‘Wat kan er toch met haar bolletje zijn gebeurd,’ die ik eerder vermeldde.

Dewi belde opnieuw. Zij vroeg om mee te willen werken de kosten voor Moskou zo laag mogelijk te houden, want als het niet tot zaken zou komen: ‘this would be very painful.’ Ik vroeg me af wat zij er eigenlijk mee te maken had. ‘One should not spend capital,’ ging ze verder. Zij vroeg of ik na Moskou bij haar wilde komen want er waren zaken, die ze me wilde vertellen. Zij wilde ook weten of onze eerste reis first class was geweest.

Quirine Hattink schreef blij te zijn geweest mijn moeders begrafenis te hebben bijgewoond. ‘Je weet hoe lief mam altijd voor me was. Ik zal het nooit vergeten wat ze voor me heeft

betekend. Wat jij zei vanmorgen in de aula was erg goed, eenvoudig en echt.’ Zo was het ook. Zij eindigde met te zeggen er prijs op te stellen me nog eens te zeggen: ‘dat ik erg veel van je hou om je warmte en je hartelijkheid vanaf de tijd op De Horst tot en met vandaag.’

Ook mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt, eens mijn tweede moeder - als zoiets bestaat - schreef een lief briefje bij de dood van mijn echte moeder.231

Joseph Luns heeft minister Vredeling een Open Brief geschreven, die o.a. in de nrc232 werd afgedrukt.233 Hij schreef onder meer dat hem uit het gesprek met Bibeb thans was gebleken ‘dat u een duidelijke afkeer koestert tegen mijn persoon. Waarop dit is gebaseerd vermag ik niet te doorgronden aangezien onze jarenlange officiële contacten in mijn vorige en huidige functie nimmer door noemenswaardige incidenten werden gekenmerkt en wij in de persoonlijke sfeer praktisch geen relaties onderhouden.’ Luns vervolgde dat Vredeling vrijwel de enige minister van de alliantie was die zich door Luns met excellentie liet aanspreken, ‘overigens uw goed recht. Ik zelf zou het thans ook niet anders meer wensen’, ook zo'n alleszeggende toevoeging van het sujet Luns. Ook verzekerde Luns dat Vredeling hem nooit in verlegenheid bracht en het door de minister van Defensie gebruikte schuttingwoord bezigt de gentleman Luns natuurlijk liever niet. Een andere uitgekookte passage betreft het advies van een Haagse politieman aan Luns om zijn Rolls Royce niet op het Plein te parkeren want demonstrerende vvdm-militairen zouden de wagen kunnen beschadigen. En dan wijst Luns er op dat het incident-Vredeling ‘bij de bondgenoten en in nsvo-kringen’ een slechte indruk heeft gemaakt ‘en het aanzien van ons land duidelijk heeft geschaad.’

Eigenlijk is langzamerhand alles wat er uit de koker van meneer Luns komt in wezen ‘voer voor psychologen.’ Als ik nu hoofdredacteur van de nrc was zou ik enkele deskundigen het hele geval laten psycho-analyseren. Ik denk dat we voor wonderlijke verrassingen zouden komen te staan. Bovendien pastte Luns wel op o op de merites van de botsing in te gaan. Dit deed J.L. Heldring in summiere mate wel door in zijn beschouwing van 6 september de heer Marcus Bakker (cpn) te noemen die als enige tijdens het Kamerdebat dat aan de zaak-Vredeling werd gewijd met ‘een interessante analyse’ op de

proppen kwam. Als marxist kon Bakker niet zo maar accepteren dat Vredeling op puur persoonlijke motieven tegen Luns van leer was getrokken. Volgens Bakker ging het om de botsing Max van der Stoel - Vredeling om een conflict van Atlantische belangen tegen Europese belangen. Dus Van der Stoel Atlantiër tegen Vredeling Europeaan. Ze zoeken het maar uit. Het sop lijkt de kool nauwelijks waard want au fond verandert er bij deze uitwisseling van beledigingen niets. En de hele rel begon over het hoofd van die lieve Bibeb heen, die dacht een lezenswaardig gesprek op te tekenen maar ontketende onverwacht een politieke rel tot ver over de grenzen.

9 september 1974

Schiphol

Dit is de allereerste keer dat ik wegvlieg zonder eerst vanuit de vertrekhal mam te kunnen bellen. Zij wist absoluut zeker dat er een call zou komen. Gisteren zei Gerard Croiset met een straight face: ‘Je moeder was gewoon uitgeblust, maar met haar is een een stuk van je eigen lichaam heengegaan.’ Heb me zelden zo desolaat gevoeld als vandaag op Schiphol. De volgende klap wordt Peters vertrek.

Gistermiddag ben ik met twee rozen naar het graf gegaan. Er lag nog los zand op het graf. De meeste bloemen waren nog mooi. Een bij was bezig in een bloemkelk. ‘Ben je dan niet blij dat je hebt geleefd en gezien en beleefd wat er is gebeurd?’ zei ze eens. Ik vond, nadat ik haar in het ziekenhuis had gebracht, een zakdoekje van haar in de auto waar poppetjes als torren op waren aangebracht. Ik zit hier op de luchthaven, dicht tegen tranen aan. Misschien word ik zelf helemaal niet oud. Peter vroeg zelfs: ‘Maar heb je dan niets om voor te leven?’

‘Wat dan, darling?’ Daar was hij het wel enigermate mee eens, maar hij is natuurlijk nog veel te jong om zulke gevoelens te hebben. Maar ik wil wel proberen hem er op te wijzen dat het een voordeel is zo vroeg mogelijk de realiteit te leren kennen en onder ogen te zien en vooral te leren aanvaarden.

Ik belde eerst Nellie in Lugano en daarna broer Hendrik in Bilthoven. Hij vroeg: ‘Are you allright’. Toen ik zijn stem hoorde: I broke down. Ik zei tegen hem: ‘Let's be close, because all outsiders are bastards anyway.’

‘We feel the same way,’ zei hij.

In Zürich ontmoette ik Francisco Paesa en diens uit Canada afkomstige collega Agostino di Blasio op het vliegveld. Ik had hun door ambassadeur Romanov afgegeven visa bij me.234

Francisco overhandigde me een envelop. Ik vroeg of ik voor ontvangst moest tekenen, maar dat was niet nodig. Eindelijk heb ik mijn onkosten in cash terug.

Tijdens de vlucht naar Moskou liet Francisco mij het dossier bestemd voor dr. Jermen Gvishiani lezen. Het is ongelooflijk goed verzorgd. Niet alleen behelst het een gedetailleerd rapport over het testen van elektronische horloges, maar hij voegde er een in kaart gebracht overzicht van de Paesa-organisatie bij. Er zijn vijf horlogefabrieken bij, waaronder één in India. Er zijn ook twee Amerikaanse ondernemingen bij die horloges maken. Het is een beetje verbluffend, zu schön um wahr zu sein. Verder zat er een ontwerp bij voor een contract met de ussr. Hij wist blijkbaar dat er Amerikaanse kapers op de kust zijn die op 24 september besprekingen in Moskou zullen voeren; daarom wilde Francisco snel gaan. Hij vertelde zijn voorstellen zodanig te hebben geformuleerd dat wanneer ze in Moskou niet op zijn gedetailleerde plannen zouden in gaan: ‘they will never get a hold in western markets again, because I will proceed in making those watches in India.’ Hij zei er mee te willen zeggen dat hij bezig was de markt in elektronische horloges te veroveren. Hij is gereed om vier of vijf projecten in de Sovjet-Unie te beginnen. Hij kan me wijs maken wat hij wil, want ik weet van deze zaken tenslotte toeten noch blazen. We zullen zien hoe de sovjets reageren.

Ik kan er met mijn verstand niet bij dat Gerald Ford deze Nixon een complete strafkwijtschelding heeft aangeboden, terwijl velen van zijn medewerkers rücksichtslos de petoet in draaien. Of misschien juist wel. Een dergelijke blunder kan bovendien zijn eigen vertrek verhaasten. Gerard Croiset waarschuwde gisteren inzake Ford: ‘Die man is veel gevaarlijker dan Nixon.’ Het zou best eens waar kunnen blijken te zijn, ook omdat hij nog veel dommer is dan Nixon.

Nu wordt er in de straten van Addis Abeba ‘Gangjang Haile Selassie’ geschreeuwd, zoals in Jakarta tegen Bung Karno. Het coördinerend comité van de strijdkrachten in Ethiopië heeft reeds bekendgemaakt dat de keizer publieke fondsen voor zichzelf zou hebben gebruikt en dat om die reden maatregelen tegen hem zullen worden genomen.

Ik denk voortdurend aan mam en haar graf. Het is nog niet te verwerken dat zij er niet meer is. Het lijkt zo onwerkelijk na haar bijna een halve eeuw te hebben gekend. Ik heb een foto gevonden van mam en mij in 1926 in de tuin in Maarssen, toen ik één jaar was.235

David is nu echt vanmorgen vertrokken naar Parijs. Het regende op weg naar cs. Hij zei: ‘You and Peter are leaving, nature weeps.’ Toch geef ik er de voorkeur aan die jongen nooit meer te zien.236 Had wel met hem te doen, want hij vond het heerlijk op Amerbos. Hij gaat naar Dui Seid.

Ben eindelijk in Kissinger van Marvin en Bernard Kalb begonnen. Het is allemaal buitengewoon onthullend en voortreffelijk gedocumenteerd wat deze twee (Joodse) journalisten allemaal over de Joodse Kissinger te berde brengen. Henry heeft zelfs aan het hoofd gestaan van een groep cia-ambtenaren van veertig man, die tot taak hadden er voor te zorgen dat Salvador Allende - de democratisch gekozen president van Chili - liever eerder dan later zou vallen. Toen een congres-commissie hem dit vroeg, antwoordde de crook Kissinger: ‘The cia had nothing to do with the coup, to the best of my knowledge and belief, and I only put in that qualification in case some madman appears down there who without instructions talked to somebody. I have absolutely no reason to suppose it...’ Kissinger hoort met de rest van de Watergate-gang in de bak, en hij mag zijn Nobelprijs daaraan de muur hangen.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen


datums