Memoires 1973-1974

[p. 175]

Amsterdam

7 februari 1974

Amerbos

Casper was op Schiphol. Ik wilde een nrc kopen. Hij verscheen uit het niets. Heerlijk. Hij vertelde dat de Salzburg-vergadering in pers, radio en televisie weinig aandacht had gekregen. An Salomonson berichtte in de nrc dat de sovjets (ze spreekt natuurlijk over ‘de Russen’) tot de Club zullen toetreden. Zij benadrukte dat maarschalk Tito en de Poolse partijleider Edward Gierek de uitnodiging niet hadden aangenomen. Maar de kop luidde: conferentie is goed geslaagd. Verwonder me altijd over journalisten die het woord ‘goed’ gebruiken. Slaat nergens op.

We lagen later in bed te kletsen over wat hij zou gaan doen wanneer hij in april zijn studie afsluit. Hij heeft een aanbieding voor Mozambique van een Amerikaanse company voor 35.000 per jaar. Ik vond dat hij geen ‘veldwerk’ kon gaan doen voor Portugese kolonialisten. Bovendien wat kan je in de wereld van vandaag met een referentie uit Mozambique of all places. Daarna kwam Australië ter sprake. Ik bleef vasthouden aan een gesprek op de Indiase ambassade als start.

Er was een brief van Joop den Uyl.²⁴⁷

Er was ook een brief van dr. Ruslan Abdulgani. Hij noemt Den Vaderland Getrouwe ‘a marvellous book’. Hij voegde eraan toe: ‘For me it is mind absorbing.’ Van hem komende ben ik ontzettend blij met deze reactie. Hij zegt mij nog steeds te zien als ‘a modern crusader for news and views with “een jachthond voor zich en een wervelwind achter zich”.’²⁴⁸

De Telegraaf heeft over een pagina acht foto's van kinderen ge-

247 Zie bijlage 37. Brief d.d. 30 januari 1974.

248 Brief d.d. 28 januari 1974.

[p. 176]

plaatst. De lezer moet raden wie de beroemdheid in spé is. Voor Nederland zijn Hiltermann, Caro van Eijck, Mieke Telkamp en last but not least Joseph Luns gekozen.²⁴⁹

Op dezelfde pagina een foto van Dewi met Pierre Rachi, een Libanese zakenman, in de sneeuw in Gstaad en de kop nieuwe liefde voor dewi. Geklets dus. Die krant leeft van sensationele, onware bladvullertjes. De kudde vindt het prachtig.

Ben vanmorgen eerst naar mam gegaan. Daarna naar Eindhoven om de koffietafel bij te wonen van de contactgroep Thomas Morus in het studentencentrum aan de J.F. Kennedylaan. Er moest een praatje worden gehouden ‘uit de keuken van de journalist.’ De uitnodiging was getekend: Henk van Heeswijk. Jan Buis van Bruna belde vanmorgen en verwees naar een voorpaginabericht van Han Hansen in de Volkskrant. Minister van der Stoel en staatssecretaris Klein van Onderwijs hebben in de Tweede Kamer meegedeeld dat het bronnenresearch kan beginnen tegen 1980 als prof. dr. G. van der Wal dan gereed is met zijn onderzoek naar het Indonesië-beleid tussen 1945 en 1950. Misschien was mijn briefje aan Den Uyl in Salzburg het laatste druppeltje dat het Haagse emmertje deed overlopen. Het is gewoon pienter busuk, op de lange baan schuiven van Den Uyl, Van der Stoel en de hele Haagse meute. Er gebeurt natuurlijk niets. In 1980, wie dan leeft die dan zorgt, denken de geschiedvervalsers.

Ik heb natuurlijk onmiddellijk een half uur met André Spoor getelefoneerd. Hij komt vanavond met een hoofdartikel: ‘Het kabinet Den Uyl heeft een op zichzelf wijs besluit genomen door te bepalen dat de kwestie-Nieuw-Guinea historisch verantwoord moet worden uitgezocht.’ Spoor moedigt tot enige haast aan en hij meent ook dat het de hoogste tijd wordt dat de hoofdrolspelers in het Nieuw-Guinea- conflict gehoord dienen te worden. Hij heeft natuurlijk volkomen gelijk, maar zal het nu gebeuren?²⁵⁰

Ook Cees Meijer wijdt er een ‘Driester’ in De Typhoon aan en noemt 1985-1990 ‘rijkelijk laat’ om een serieus onderzoek naar wat er in 1949-1962 rond Nieuw-Guinea gebeurde te laten beginnen. Voor mij is het duidelijk. Ze willen niet.

Spoor vertelde met Kouznetsov van de sovjetambassade in de bekende Haagse Bistrot te hebben geluncht. Enige dagen later zei een Amerikaanse diplomaat tijdens een diner tegen André: ‘You lunched with Kouznetsov?’ Wat een infantiel gedoe. Ik

249 De Telegraaf, 26 januari 1974.

250 Het zou nooit gebeuren, en in 1991 nu ik dit schrijf zit Spoor in semi-pensioen in Wenen en de meeste hoofdrolspelers zijn er niet meer. Luns zelf is gaga.

[p. 177]

gaf Spoor veel informatie en de contacten om eens te schrijven over gestrande Indonesiërs in Peking, maar dan niet via Peter Schumacher.

Vrij Nederland meende ook iets aan de Club van Rome in Salzburg te moeten doen. ‘Van De grenzen aan de groei is in de serieuze discussie niet veel heel gebleven...’ vn-redacteuren zijn overtuigd dat aan de Raamgracht 4 te Amsterdam de meest serieuze aller Nederlandse discussies worden gevoerd. Je behoeft in die journalistieke keuken maar een kijkje te gaan nemen - de gebruikelijke uitzonderingen daargelaten - en je weet hoe laat het is. vn noemde Aurelio - de Italiaanse grootindustrieel en aartskapitalist en bovendien Oost-Europakenner - een wat vreemde figuur. Je ziet het linkse jongetje op de redactie, dat deze onzin schreef, zich al verkneukelen over de rake manier waarop hij Aurelio bij de kloten heeft gepakt.²⁵¹ Hoe weinig au courant zulk geschrijf is als product van ‘serieuze discussies’ zullen ze pas in het hiernamaals ontdekken.

Ik zie nu dat Ruslan Abdulgani naar aanleiding van de opname in Den Vaderland Getrouwe van het testament dat Bung Karno op een dag voor Dewi neerschreef een ps heeft laten volgen. ‘It is most revealing to me! If not contradicted by new last wills of later dates, the present location of Bapak's grave at the cemetery at Blitar seems alright to me. Are there any other available of this kind from Paris? Many thanks.’ Vind dit niet zo aardig opgemerkt.²⁵²

Ben Peter in Tilburg gaan afhalen. Zijn moeder zette gauw een kopje thee. Hij leek me zeer onzeker, toen ik zijn huis binnenkwam, maar nu zit hij rustig te lezen. Zijn moeder vertelde dat hij soms al om 05.30 uur zat te blokken. Hij heeft weer een mooie uitstraling en blijft tot maandag.

251 Vrij Nederland, 9 februari 1974.

252 Zie bijlage 38, tekst van Bung Karno's testament.

8 februari 1974

Trouw, De Tijd en Het Parool publiceerden geen letter over het Nieuw-Guinea-onderzoek. Die zijn het onderwerp beu en begrijpen dat er toch niets gebeurt. Belde André Spoor om hem opnieuw te bedanken voor weer een voortreffelijk hoofdartikel.

Spoor schreef: ‘Het kabinet Den Uyl heeft een op zichzelf wijs besluit genomen door te bepalen dat de kwestie-Nieuw Guinea historisch verantwoord moet worden uitgezocht.’ Hij vervolgde:

[p. 178]

Maar dat besluit roept wel de nodige vragen op. Oorspronkelijk wilde het kabinet dat onderzoek beperken tot een bronnenonderzoek, en daarmee zou pas gestart kunnen worden rond 1980 als prof. Van der Wal gereed zou zijn met zijn bronnenonderzoek naar het Nederlandse beleid in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog.
Nu kan hopelijk al op korte termijn met de voorbereidingen worden gestart, waarbij het er vooral om zal gaan de ervaringen van de hoofdrolspelers in het Nieuw-Guinea-conflict vast te leggen. Hoe dat kan gebeuren, los van het bronnenonderzoek, is vooralsnog een vraag, die de aangewezen historici moeten oplossen, maar die toch wel erg dicht bij het beleid ligt.
Nu er enkele van dit soort eigentijdse historische onderzoeken naast elkaar gaan bestaan wordt opnieuw de kwestie actueel of er in dit opzicht geen consequenter beleid zou moeten worden gevoerd. Er valt bijvoorbeeld te denken aan een systematisch eigentijds onderzoek uit te voeren door historici. Wat dat betreft kunnen de nu ondernomen onderzoeksplannen, voortspruitend uit politieke druk, een eerste aanzet vormen. Enige stroomlijning in ons inzicht in onze eigen tijd zou beslist geen overbodige luxe zijn. Dit zal ongetwijfeld de nodige problemen oproepen, bijvoorbeeld in het hanteren van de Archiefwet.
Maar als men zich beperkt tot enkele geïsoleerde onderzoeken ontstaat weer het gevaar dat het beeld dat wij hebben van die tijd ernstig vertekend wordt door de aandacht die aan enkele vraagstukken wordt gegeven.

Uitstekend gesprek met Theo Schaapveld over de daf-mogelijkheden in Moskou.

Eldridge Cleaver duikt weer eens op in het nieuws. Hij werkt aan een nieuw boek. Washington heeft beslag gelegd op zijn royalty's onder bepalingen uit 1950, gebaseerd op de Trading with the Enemy Act uit 1917. Dit is gedaan omdat Eldridge China, Cuba, Noord-Vietnam en Noord-Korea heeft bezocht. De staat steelt gewoon zijn rechtmatige inkomsten.

9 februari 1974

Heerlijk lang geslapen. Peter zei dat ik midden in de nacht plotseling rechtop zat om te zien of hij er nog wel was.

Ronald Gase belde en vertelde over zijn gesprek met Jan de Quay. Omdat hij op een gegeven moment precies zo giechelde als Henk Hofland dat kan doen, vroeg ik: ‘En wat zei Hofland er allemaal van?’ ‘Daar heb ik helemaal geen contact mee gehad,’ antwoordde hij. Ik geloofde hem niet, wat hij gevoeld moet hebben, want hij scheen zich snel te bedenken. ‘O, ja toch. Hij vond het prachtig en heeft erg gelachen.’ Dat is Gase. Hij blijft een gevaarlijk ventje, met zijn ongeoefende slimmigheidjes. Bovendien is de Nieuw-Guinea-affaire nauwelijks een affaire om ‘erg’ om te lachen.

Provinciehuis, Arnhem

Casper van den Wall Bake had zijn grote avond hier, waar op uitnodiging van de jovd een discussieavond was georganiseerd.

[p. 179]

Inleiding hield de Commissaris van de Koningin, W.J. Geertsema. Sprekers: Ed van Thijn, fractievoorzitter van de pvda.; A. Andriesen, fractievoorzitter van de kvp; H.J. de Koster, fractielid van de vvd; D.T. Kuiper, ondervoorzitter van de arp en A.D.W. Tilanus, fractielid van de chu. Toegang: vijf gulden.²⁵³ Wat een gezelschap: de leiders der verdoezelaars uit Den Haag in een mandje onder auspiciën van Casper, die toen ik arriveerde zei nerveus te zijn. Hij was in harmonie met de heer Geertsema en had een vest aan en rookte vette sigaren. Hoe kreeg hij het voor elkaar? Casper hield een aardig, ernstig, kort verhaaltje. Ik zag zijn ouders. Ik ben in de pauze vertrokken, want het geouwehoer was niet om aan te horen.

Joop den Uyl gaf vanavond in de nrc een interview aan Th.W. Westerwoudt en F.Ph. Groeneveld. ons beleid mag gezien worden, zegt hij. Hij had in Salzburg voor het eerst de indruk gekregen ‘dat de geesten rijp worden voor wereldwijde grondstoffenovereenkomsten. Dat zou een nieuw epoque in de wereldgeschiedenis kunnen inluiden.’ Hij bevestigde dat zijn bezoek aan de Club van Rome-vergadering in Oostenrijk zijn inzichten in de toekomstproblematiek van de wereld heeft toegespitst. Hij verdedigt het rapport Grenzen aan de groei. Ik heb kasihan²⁵⁴ met de zichzelf zo serieus nemende pennenlikkers van Vrij Nederland, nu de ‘grote baas van de pvda’, die Aurelio Peccei blijkbaar helemaal niet ‘vreemd’ vindt.

Amateur Sydney Schanberg van The New York Times vervolgt zijn Indonesische reportages. Hij meldt dat Indonesië nu het twaalfde exportland van olie is. Volgens sommige bronnen zouden de Indonesiërs in strijd met de Arabische olieboycot in het geheim olie aan Nederland en de vs leveren. Japan neemt 75 percent van de olie-export van Indonesië over. De vs 17 percent. Hoewel Schanberg generaal Ibnu Sutowo noemt kan hij kennelijk geen woord over de gigantische corruptie van deze meneer van Pertamina door zijn keel krijgen in zijn uitvoerige reportage.²⁵⁵ In een tweede verhaal, vier dagen later, eveneens in de Times, spreekt deze meneer over ‘the rot of the Sukarno era’, die de arme meneer Suharto heeft moeten proberen op te ruimen, aldus meldt de meest gezaghebbende krant van Amerika. Jeroen Terlingen, redacteur van wik, Weekblad van de Industriebond nvv, schrijft dat hij in Den Vaderland Getrouwe een passage heeft opgemerkt over de communistenvrees van de heer

253 De Oranje-poster van die avond, die in mijn dagboek zat, heb ik in 1991 vanuit Johannesburg naar Casper in Bilthoven gezonden: misschien aardig om zijn zoon te geven.

254 Medelijden.

255 The New York Times, 1 januari 1974.

[p. 180]

Frits Philips en of ik daar een wat uitvoeriger stuk voor wik over zou willen schrijven.²⁵⁶

Ambassadeur Alamsjah heeft het land verlaten, zwaar bewaakt door pantserauto's. Good riddance, the basterd.

Portret op televisie van Otto Klemperer, voor mij een der ‘groten’. Hij zegt: ‘De Rus luistert niet met zijn oren maar met zijn hart.’ Het zou wel eens waar kunnen zijn, hoewel ‘hart’ natuurlijk onzin is.

256 Het artikel is 17 april 1974, nummer 16 van wik verschenen.

11 februari 1974

Peter is vertrokken. We hebben veel gelachen in deze dagen. Hij heeft een geïnfecteerde hand. Soms treft zijn gezichtsuitdrukking mij als volkomen ongeschonden. Ik maak me steeds zorgen dat ik hem zich nog altijd niet voldoende thuis laat voelen. Ik ben gauw geïrriteerd en bijvoorbeeld bang dat als hij koffie morst de vlekken er niet uitgaan, of als hij bij het slapen gaan Brut op zijn gezicht doet, wat me uit mijn slaap houdt (feitelijk chemische stank in bed). Ik haat luchtjes in een slaapkamer en zeg zoiets meteen.

Schreef memo's aan Kouznetsov en Theo Schaapveld met een overzicht van de daf-situatie in Moskou.²⁵⁷ Overhandigde deze aan Kouznetsov op de ambassade. Hij had André Spoor in hun conversatie ontwijkend gevonden. Ook ging hij liever ergens anders lunchen dan in de Bistrot vlak naast de Amerikaanse ambassade, die ‘uiteraard’ een dependance van die ambassade was. Hij wil kennelijk ook best eens alleen voor dinner naar Amerbos komen. Hij waarschuwde me voor ‘mijn vijanden in Nederland,’ ‘Who might still want to portray you as an agent of the ussr.’ Hij vond ook dat het tijd werd om een Netherlands House in Moskou neer te zetten. Alle Nederlandse firma's zouden er in ondergebracht kunnen worden. Hij zei dat van sovjetzijde Philips nog steeds bovenaan het lijstje van gewenste contacten in Nederland stond. Hij vermoedde dat ook akzo naar betere contacten streefde. Toen hij begon met: ‘Perhaps I should explain the Alexandr Solzhenitsyn situation to you,’ antwoordde ik flatly: ‘I am not interested in that man. It's all cold war rhetoric.’

‘Exactly,’ zei Kouznetsov.

257 Memo's bevinden zich in mijn dagboek.

12 februari 1974

Kwam om 01.15 uur thuis na een avond voor de Studium Generale van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

[p. 181]

Ik ontmoette in collegezaal 4 ongeveer dertig studenten waarvan de meesten colleges economie en medicijnen volgden. Er was een zuurpruim, die vroegtijdig vertrok. Er was verder een absoluut zalige jongen om zo in te bijten. Ook een Indische jongen, een toekomstig arts, die vertelde een boek over biseksualiteit te hebben geschreven. We gingen met zo'n tien studenten naar een kroeg zakten tot na middernacht door. Wie weet verkoop ik er een of twee boeken door...

Reed daarvoor langs Martin Portier, mijn oude vriend uit het van Heutsz-regiment in Zoetermeer. Hoe krijgt iemand het voor elkaar om van zijn lijf op die manier een puinhoop te maken, Martin had vroeger een body als een atleet. Nu is hij totaal overweight, heeft bloedsomloopproblemen, mag geen eieren, geen vet, geen kroketten en nog veel meer niet eten. Hij schijnt voor een examen voor sergeant-majoor te zijn gezakt en is sedertdien psychisch te neer geslagen. Verder ging zijn oudste zoon er vandoor met een vrouw met drie kinderen en meer van dergelijke ellende. Marcel, van 9, lijkt me een pienter ventje.

Net toen ik sliep, om 02.30 uur, belde Dewi Sukarno. Zij wilde dat ik wist dat de foto met de Libanees in De Telegraaf nergens op sloeg. Dat was me bekend. De Libanees had de fotograaf betaald om met het plaatje in de krant te komen. Francisco had vlak achter haar gelopen. Zij vroeg me om een kopie per expresse te sturen. Zij was volop bezig met juridische stappen te nemen tegen juffrouw Norma Levy in Londen, die o.a. in het Algemeen Dagblad verslag had gedaan van haar uitje (en neukpartij) met Bung Karno, wat aantoonbaar nooit plaats kon hebben gehad. Zij vond dat haar Britse advocaten buitengewoon ‘smooth and effectively’ werkten. ‘Zulke advocaten had ik eerder voor me moeten laten werken,’ zei ze. De uitgever van het boek van Norma Levy was zo klein dat hij vrijwel zeker failliet zou gaan.

Over Den Vaderland Getrouwe: ‘Suharto might send someone to Holland to kill you.’ En: ‘Some day, we will both return to Jakarta and you will be a hero with your book. We will make pipi in front of the Dutch embassy there...’, waarmee zij bedoelde dat ambassadeur Hugo Scheltema in 1970 geen poot uitstak toen Dewi een beroep op hem deed te helpen mij het land in te krijgen om met haar samen de zieke Sukarno te bezoeken.

Over het ontslag van vijf generaals door Suharto merkte zij op dat Japan nooit zou vergeven wat premier Kakuei Tanaka in Jakarta was overkomen, toen hij drie dagen een soort gijzelaar in

[p. 182]

het Istana Merdeka was. ‘Suharto has, in a matter of speaking, to kill his own son because he needs the Japanese money (...).’ Zij vervolgde: ‘They have always said that Bapak was a great man. Sukarno was clever and shrewd. But Suharto is very very shrewd. Do you believe me now? Everybody underestimated this man.’

Bezocht Anneke Verrips in Utrecht. Haar zoon Rob, het evenbeeld van zijn vader, wordt een leuke vent. Paul heeft met tbc in een ziekenhuis gelegen. Hoe kan zoiets? Ik heb een zwak voor haar. Het was alsof mijn vroegere vriend Verrips even in het nu terugkeerde.

13 februari 1974

Wim van Beusekom van Bruna vertelde dat Joseph Luns prompt na de persconferentie voor Den Vaderland Getrouwe een boze correspondentie met Max van Rooij van nrc Handelsblad was begonnen. Max had de informatie (terecht) doorgegeven dat tijdens een nos-opname Luns de opmerking maakte dat hèt hoogtepunt van zijn leven de dood van Sukarno was geweest. Er is achter de schermen meer over te doen geweest dan men op het eerste gezicht zou denken.

Voor het eerst heeft de officier van justitie te Amsterdam een boete van 500 gulden geëist tegen een journalist die in De Telegraaf een lasterlijke mededeling over een in Uden wonende vertegenwoordiger had geschreven. Het werd de hoogste tijd.

Het is prachtig weer. De eerste krokussen zijn uit. Ik reserveerde een tafeltje in Lage Vuursche om met mam te lunchen. She was delighted. De nieuwe afslag bij De Witte Bergen naar Bilthoven is gereed. Je hoeft niet meer via Soestdijk te rijden. De chateaubriands waren van achtentwintig gulden naar achtendertig gulden verhoogd. ‘Dat is op zijn Koeweits,’ zei mam. ‘Misschien zou ik het ook wel doen in hun plaats als ik er het lef toe had.’ Hans Morgenthau heeft gezegd: ‘Solzhenitsyn heeft dwaas gehandeld. Hij heeft zijn arrestatie aan zichzelf te danken.’ André Spoor wijst in zijn hoofdartikel vandaag over deze affaire hier ook op. ‘Geen regering kan het op zich laten zitten dat een burger de dagvaarding van een gerechtelijke instantie naast zich neerlegt.’ Geloof dat André net zo met de affaire in zijn maag zit als ik en niet precies weet wat er van te denken.

George van Renesse, mijn oude vriend, wordt 65 jaar. ‘Als pianist was ik een wonderkind,’ zegt hij tegen J. Reichenfeld van de nrc.²⁵⁸ Altijd beter om een ander dit te laten zeggen.

258 nrc Handelsblad, 13 februari 1974.

[p. 183]

Op de vraag over verschillende interpretaties van eenzelfde stuk muziek zegt hij: ‘Een stuk is voor mij gelijk aan de manier waarop ik het zelf speel. Dat is geen kwestie meer van een opvatting, maar het enige juiste. Je zou het voorrecht moeten hebben als enige zo'n stuk te mogen spelen en dan ieder ander toe te roepen: blijf er alsjeblieft af, dat stuk is van mij. Het is net als een vrouw van wie je houdt. Die kan toch niet de volgende avond met een ander uitgaan! Ze doet het misschien toch, maar in principe zou dit niet mogen...’ Kan Van Renesse niet volgen. Wat hij daar zegt slaat als een tang op een varken. Maar hij speelt prachtig. Schubert, ja. Maar ook Nights in the gardens of Spain voor piano en orkest van Manuel Da Falla.²⁵⁹

Toen ik op het Rembrandtsplein stopte om een nrc te kopen stond er een lekkere jongen, jeans, brede riem, aantrekkelijke kop en lijf. Hij viel met de deur in huis: ‘Ik wil wat business doen: doen we het in de auto, bij jou thuis of in een hotel? De kassa tikt wel aan.’ Ik aarzelde. De verleiding was er. ‘Some other time heb ik misschien wel zin,’ zei ik en reed door.

259 Zie ook Memoires 1925-1953, toen George van Renesse al in 1948 een recital voor mijn vrienden gaf in mijn ouderlijk huis De Horst te Bosch en Duin.

14 februari 1974

Droomde intens van mijn vader. Misschien heb ik mijn verhouding met hem wel eens vergeleken met Bung Karno of Emile van Konijnenburg, maar dat slaat nergens op. Ik droom immers nooit over hen, zoals over mijn vader, hoe kan het ook anders?

Joyce van der Meer (cbs) ontmoette gisteren dr. J.H. van Roijen op een receptie van de Amerikaanse ambassade. Zij vertelde dat ik op de Erasmus Universiteit had gesproken, en hoe ik haar in Salzburg had geholpen bij de club van Rome-vergadering. Van Roijen had haar echter gezegd dat ik een persoonlijke vendetta tegen Luns voerde. Maar dat zijn Van Roijens eigen vulgaire conclusies, omdat hij zich nog altijd geen voorstelling kan maken wie ik ben en waarom ik doe wat ik doe en denk wat ik denk of weet wat ik weet.

Ik schreef Van Roijen onder meer toevallig van zijn standpunt te hebben gehoord: ‘Forgive me for saying so but people who talk such nonsense are only illustrating their own vulgar thoughts. Mijn opvattingen over het Nederlandse belang of de vaderlandse zaak zijn blijkbaar niet die van u. Ik zou ervoor bedankt hebben als ambassadeur in Washington te zitten en een politiek te moeten uitvoeren, waar ik het faliekant oneens mee was of die door Luns in Den Haag anders werd voorgesteld dan

[p. 184]

zij werkelijk was.’ Ik wees Van Roijen er vervolgens op reeds op pagina 365 van Den Vaderland Getrouwe te hebben vermeld Luns te zijn vergeten toen hij via de Voice of America de geschiedenis begon te vervalsen door de Kennedy's de schuld van ‘zijn’ Nieuw-Guinea-debacle in de schoenen te schuiven. ‘Dat u uw mond houdt wanneer deze zak dergelijke schandelijke verklaringen over de Kennedy's aflegt (als oud-ambassadeur in Amerika nauwkeurig van de werkelijke gang van zaken op de hoogte zijnde) is uw zaak. Ik heet geen Van Roijen en word godzijdank geïnspireerd door andere gevoelens en prioriteiten betreffende het landsbelang dan u.’

Ik vervolgde: ‘U zult dit wel weer als een onhebbelijke scheldbrief kwalificeren, maar ik zeg u recht in uw gezicht wat ik denk en vind en verberg mij niet achter een hoge boord, een grootkruis en andere koude kak, wat allemaal nergens op slaat. Met al uw vermeende deftigheid hebt u nog nooit uw mond opengedaan over deze zaken de vaderlandse geschiedenis betreffende. Om die reden is mijn respect voor u dan ook zero.’²⁶⁰ Ik besloot met vriendelijk te verzoeken niet langer rond te kletsen dat ik een vendetta tegen Luns voerde: ‘Want dergelijke uitspraken uwerzijds zeggen meer over degene die deze onzin uitkraamt dan de persoon in kwestie. Want een vendetta tegen Luns is namelijk echt niet mijn niveau.’²⁶¹

Sukmawati Sukarno komt nu toch niet met haar dansgroep naar Europa. Jammer.²⁶²

Twaalf fractieleiders in het parlement vragen of de affaire-Solzhenitsyn niet in strijd is met de Rechten van de Mens. De nincompoops zijn er altijd als de kippen bij als het de Sovjet-Unie betreft, maar o wee, als je ze vraagt zich in te zetten voor nobele zaken hun eigen scheve schaatsen betreffende. De psp hield zich afzijdig.

Kamerleden mr. Erik Jurgens (ppr) en Klaas de Vries (pvda) willen het parlementaire enquêterecht van het parlement, waarvan bijna een eeuw geen gebruik meer is gemaakt, nieuw leven inblazen. Het wordt de hoogste tijd. Ze willen hun collega's proberen mee te krijgen dat het parlement ook het recht gebruikt om personen onder ede te ondervragen ten einde inzicht in bepaalde zaken te krijgen. In 1886 is nota bene de laatste parlementaire enquête gehouden. Zielig. De nrc wijdt er vanavond een hoofdartikel aan en schijnt het initiatief van beide heren te ondersteunen.

260 In 1991 zou ik zoveel smerige streken van Van Roijen ontdekken via vrijgekomen telegramen van bz; had ik het toen maar geweten!

261 Brief d.d. 14 februari 1974.

262 Zie bijlage 39.

[p. 185]

15 februari 1974

Belde met Henk Hofland over mijn Hilversum-project. Hofland: ‘Dat is ook sterk. Ik droomde vannacht dat jij me kwam vertellen dat het niet eind maart werd maar eind juni.’ We zullen er volgende week over praten. Hij zei dat hij het hoofdartikel over het enquêterecht gisteravond in de nrc had geschreven. Ik zei ook dat ik opnieuw Russen wilde uitnodigen. ‘Ik kom alleen als ik mensen mee kan nemen,’ zei hij. En daarop: ‘Nee, ik kom maar niet’.

Lunchte voor het eerst sedert jaren met hoofdredacteur Cees Meijer van De Typhoon in de Victoria Hotel Grill. Hij had een huis voor 325.000 gulden in Bergen gekocht. Hij was met de Zaanlander in een gevecht gewikkeld wie Nico Scheepmaker mocht afdrukken. Hij vroeg hoe ik tegenover de Solzhenitsyn-affaire stond. Ik zei eigenlijk geen mening te hebben omdat ik er onvoldoende vanaf wist. Het Parool was volgens hem een goede krant. Ik vertelde hem de ervaring met het gaatje in de autoband, wat hij belangwekkend vond.

Vanavond is Caspers belangrijke avond. Hans Wiegel, Haya van Someren en iedereen zal de jovd-lustrumavond bijwonen.

Dewi Sukarno telefoneerde om te vragen of ik bereid was in het proces in Londen ten behoeve van Bung Karno te getuigen. Een van haar Londense advocaten zou mij hierover opbellen. ‘Of course,’ zei ik: ‘I will do it. Didn't you know I would?’

‘No,’ antwoordde Dewi, ‘I did not.’

Ik vertelde haar dat de Indonesische minister van Defensie en Nationale Veiligheid gisteren had bekendgemaakt dat de regering een samenzwering had verijdeld. Generaal Maraden Panggabean maakte dit in een besloten gesprek met hoofdredacteuren bekend. Zij antwoordde en zei: ‘You are very opportunistic.’

[p. 186]

‘You mean optimistic?’ Dat had zij inderdaad bedoeld, omdat ik van mening was dat het toch begon te gisten in Jakarta. Geen wonder overigens dat Dewi dikwijls in conflicten terechtkomt want zij haspelt nog altijd key words door elkaar. Ze vertelde verder dat Guntur Sukarno zijn zuster Sukmawati had verhinderd naar Parijs te gaan, voornamelijk wegens de aanwezigheid van Dewi. Ik geloof dit niet. Gisteren was zij voor een belangrijke zaak in Genève geweest: ‘I like my friends to get rich.’ ‘Do you want to interview Solzhenitsyn, everything is possible.’ Ik dacht: hoe komt ze daarbij?

Bas Roodnat belde op: waar hij Ronald Gase kon bereiken. Spoor en Hofland hadden geadviseerd een gesprek met Gase in de nrc te zetten.

Contactgroep Thomas Morus in Eindhoven maakte een verslagje van mijn bezoek. Herken mezelf nauwelijks.

Bambang schrijft uit Genève onder meer: ‘Die avond (in Genève) toen we elkaar ontmoetten na jou te hebben afgehaald van het vliegveld zou het gezelliger geweest zijn als je me niet zo bont en blauw had gebeten.²⁶³ While, I wanted to talk to you, because I know that there is a richness in your mind, that I would like you to accord me a small share of it. At that time, you hardly understood the message. Te erg ben jij... Als we elkaar weer ontmoeten, gaan we leuk gezellig praten. En alleen praten. Zelfs boos op elkaar worden mag ook, maar niet meer bijten, please.’

263 Ik herinnerde me niet dat het zo “raak” was geweest.

16 februari 1974

Ik had professor dr. F.W.N. Hugenholtz, voorzitter van het Bureau der Rijkscommissie voor Vaderlandse Geschiedenis, verzocht om een onderhoud. Hij antwoordt met een uitermate slap verhaal. Deze mensen zijn niet serieus.²⁶⁴

Henk van der Meyden - de hemel mag weten hoe hij aan zijn informatie komt, en waarom die informatie aan hem wordt toegespeeld - produceert één hele pagina over de prinsessen Beatrix en Margriet, die in overleg met koningin Juliana een drieëntwintig dagen durende vermageringskuur (van dr. A.T.W. Simeons) hebben gedaan opdat ze ieder 7½ kilo zouden vermageren. Met dergelijke informatie worden de oranjeklanten in dit land aan het ontbijt opgescheept.

Het is lenteachtig weer.

Heb Fred van der Spek thuis opgezocht. Zoontje David was in de buurt en interrumpeerde ons onverdroten. Hopeloos. De

264 Zie bijlage 40. Brief d.d. 13 februari 1974.

[p. 187]

troep in huis was nauwelijks te beschrijven. Er kwam niet veel uit. De heer De Braauw van ds70 had alle fracties gevraagd mee te doen met het Solzhenitsyn-protest. Max van der Stoel had ambassadeur Alexandr Romanov op het matje geroepen. Terwijl we zaten te praten hoorden we over de radio, die veel te hard stond, dat premier Aleksei Kosygin tegen journalisten had gezegd: ‘De kwestie Solzhenitsyn interesseert me niet.’ Dat was wat ik een tijdje geleden tegen Kouznetsov zei.

17 februari 1974

Peter is hier. Heerlijk. We zagen gisteren Jeremiah Johnson met Robert Redford. Ik haat het om zoveel dieren te zien sneuvelen of doodschieten.

Vandaag voor het eerst dit seizoen naar het strand. Peter vertelde tussen neus en lippen in de auto dat hij eigenlijk enkele maanden in een malaise had gezeten en bijna steeds alleen thuis te zijn geweest. Op de meest onverwachte momenten was verdriet over hem heen gekomen. Hij had op de rand van wat hij nu ‘een rampzalig besluit’ noemt geleefd. Hij vertelde het niet en ik vroeg niet wat het was geweest, maar waarschijnlijk heeft hij ernstig overwogen naar Juan Antonio in New York te gaan.

Mam vertelde een bericht te hebben gelezen dat kapitein-terzee Pim Osieck, adjudant in buitengewone dienst van koningin Juliana, op 1 mei is benoemd tot kamerheerceremoniemeester van het koninklijk huis. ‘Juliaan wilde hem zeker niet kwijt. Ik kan het me best begrijpen,’ zei mam. Twaalf jaar hebben mijn ouders in de bungalow van Osieck in Huis ter Heide gewoond. Mam was steeds zeer op de man gesteld.

Anatoly Gromyko, minister-counsellor in Washington en zoon van de sovjetminister van Buitenlandse Zaken, schrijft niet mee te kunnen doen aan Deel 2 van mijn Club van Rome-interviews.²⁶⁵ Ook een brief van Saburo Okita uit Japan met zijn goedgekeurde tekst voor mijn boek.²⁶⁶

265 Zie bijlage 41.

266 Zie bijlage 42.

18 februari 1974

Peter ging de stad in gisteravond en zei: ‘Ik wou dat iemand mij vanavond eens een pidjit²⁶⁷ gaf.’ Hij was nog niet weg of Oeroeg belde en kwam. Die jongen wordt nooit pervers. Het is absoluut zalig om met hem te kroelen. Toen Peter thuiskwam - het was nog donker - lag Oeroeg voor hem gereed. Cees Meijer heeft de verleiding niet kunnen weerstaan. Hij

267 Massage.

[p. 188]

heeft op 16 februari op de voorpagina van De Typhoon gezet dat er op mijn auto was geschoten met het hele verhaal van het gaatje in de band en de mededelingen van Gerard Croiset. Wim Klinkenberg vond het uitstekend dat deze zaak nu in de pers was verschenen.

Ben met mam in Soesterberg gaan eten. We zaten nog wat na te praten. Ik vertelde dat ik Gerard Croiset nu toch wel wantrouwde. Ze zei: ‘Niemand, absoluut niemand in de hele wereld is te vertrouwen. Ik wist dit al heel vroeg, toen ik twaalf of dertien jaar was.’ Zij gaf toe dat zowel in haar geval als dat van vader, beiden kinderen van gescheiden ouders, de huiselijke omstandigheden tot die overtuiging kunnen hebben bijgedragen. ‘But you trusted our Father?’ vroeg ik.

‘Ja, maar die stak met kop en schouders boven iedereen uit. Hij had een zuiver geweten.’ Maar zij verbeterde zichzelf en zei: ‘Een werkend geweten. Toen ik hem leerde kennen, in het begin, was hij gewoon een neefje van me.’²⁶⁸ Maar wij kenden natuurlijk heel veel andere studenten en je ging vergelijken. Ik dacht: deze man will never let me down, en dat is precies zo uitgekomen. Er was geen enkele student bij zoals je vader. Het verschil was gewoon duidelijk te zien.’ Ik geloof dat het de eerste keer was dat ik in haar aanwezigheid wat notities maakte.

Wanneer ik Hofland luidruchtig Brugsma hoor loven - in zijn televisierubriek - denk ik: hoe kan ik met deze man ooit een boekje maken? Onze uitgangspunten zijn in de verste verte niet verenigbaar. Hofland is ook een goedprater van H. Goeman Borgesius. Inderdaad heb ik Carel Enkelaar enige mate in Den Vaderland Getrouwe ontzien, ik doe ook wel eens een stap terug, maar Enkelaar ging tenslotte ten behoeve van mijn film naar Luns en was bereid de degens te kruisen. Hofland, mijn oude Nijenrode-vriend, denkt er niet over ooit een poot voor me uit te steken.

Amusant. Max van der Stoel is nu ook bij Leopold Senghor in Dakar geweest.

268 Mijn vaders vader ir. W. Oltmans was de broer van mijn moeders moeder.

20 februari 1974

Ontmoette in Den Haag Han Hansen en Jan Joost Lindner van de Volkskrant. Zij bevestigden dat professor Hugenholtz inderdaad nog niets over Nieuw-Guinea weet, omdat de commissie voor vaderlandse geschiedenis er nog niet aan te pas is gekomen. Ze waren wel voor een wetswijziging, maar geloven dat

[p. 189]

in verband met diverse zaken een achterdeurtje open zou moeten blijven. Voorbeelden: Euratom-afspraken, de affaire-Greet Hofmans, of afspraken over gasboringen. Ze zijn van mening dat Fred van der Spek dit balletje uitstekend aan het rollen zou kunnen brengen, ‘want hij heeft schone handen.’ Hansen zei dit met Van der Spek te zullen bespreken.

Over Luns en de zogenaamde Amerikaanse toezeggingen zei Hansen: ‘Misschien wist Luns zeer goed dat de Amerikanen niet zouden helpen bij een conflict om de Papoea's, maar als onderdeel van een psychologische oorlogsvoering heeft hij dit volgehouden om de Indonesiërs van agressie op Nieuw-Guinea te weerhouden.’ Ik vertelde hen dat ik wist dat Jan de Quay nu in een brief had vastgelegd al die tijd niets over Amerikaanse toezeggingen geweten te hebben. Mijn vraag aan Hansen en Lindner: ‘Heeft Luns zijn psychologische oorlogvoering ook gemeend op zijn eigen premier te moeten uitvoeren?’ Conclusie: Luns is een gevaar, net als Richard Nixon, die ook meende dat het in het landsbelang was bij de psychiater van Daniel Elsberg te laten inbreken.

Toch verliet ik beide heren met een gevoel van voldoening omdat ik er nu maar eens was binnengestapt. Ik vroeg Lindner nog waarom hij eigenlijk had geschreven: ‘Oltmans zegt dat hij de Club van Rome heeft ontdekt.’ Hij verzekerde me dat het niet vals bedoeld was geweest. Gaf ze een indruk hoe Deel 2 eruit zou gaan zien.

Sprak opnieuw met Fred van der Spek en een medewerker, student politicologie, Rudi Boon. Van der Spek is bereid een voorstel tot wijziging van de Wet van 1968 in de Kamer te brengen. De procedure zou vier maanden duren tot de wijziging kon worden aangenomen. Hij dacht dat de regering het voorstel wel zou overnemen.

Opnieuw met mam in Soesterberg gegeten. We spraken over de oorlog en de Duitsers, en hoe zij de Eerste Wereldoorlog in Luik had meegemaakt, toen Nederland buiten schot was gebleven. Ze sprak over de inkwartiering van tien Duitsers op De Horst in 1945, wat ik allang was vergeten. ‘Sonja Barend zou nu eens van u een tv-portret moeten maken,’ zei ik.

‘Wie ben ik? Ik ben immers niet belangrijk. Zij zou in vijf minuten zijn uitgevraagd.’

Ook vertelde zij nu dat grootmama Poslavsky de zoon van een arbeider voor niets in huis had genomen en dat hij op het conservatorium in Luik de prix d'excellence voor viool had kunnen halen. Hij schijnt later in Polen terecht te zijn gekomen als beroepsviolist. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was de situatie

[p. 190]

dermate verward dat er koeien in de parken van Luik liepen, waar de mensen hun melk gingen halen. ‘Ik zou een hele reeks opnamen met u willen maken’ zei ik.

‘Oh, dat is best,’ antwoordde zij.²⁶⁹

Vanmiddag ontmoette ik Erik Jurgens in het gebouw van de Tweede Kamer. Een sympathieke man. Hij begon over mijn Grenzen aan de groei-interviews, een boek dat hij kennelijk nauwkeurig had gelezen. Ik lichtte hem in over Deel 2. Hij zou mijn voorstel met Fred van der Spek bespreken.

Dewi had me gebeld of ik het artikel van Anton Koenen - na twee dagen praten in Parijs - in De Tijd had gelezen. Blijkbaar had Koenen op 9 februari Dewi als een politieke vechtersbaas opgevoerd en omschreven als ‘het vrolijke weeuwtje...’, wat na twee dagen met elkaar optrekken in mijn opinie een hoogst onwelvoeglijke toon is. Dewi was vooral woedend over de passage betreffende het boek van Anthonie Dake. Zij vertelde Koenen dat Bung Karno's voormalige adjudant Bambang Widjanarko bij zijn commandant admiraal Muljadi had opgebiecht dat hij werd gedwongen zijn zogenaamde bekentenis te ondertekenen zonder deze ooit te hebben gelezen. Robert Ammerlaan had hem verder gezegd dat Norbert Schmelzer Den Vaderland Getrouwe rancuneus vond.

Bij Bruna merkte Ellen van der Ploeg een aantal blauwe plekken in mijn nek op als visitekaartje van Oeroeg en zei: ‘Willem, in de dierenwereld sterven de mannetjes bij het paren.’ Bruna's Boekenkrant van deze maand heeft op de voorpagina: wie was er in '73 tweemaal in het gat van nederland? met een foto van Dewi en mij bij de presentatie van Den Vaderland Getrouwe. Ze doen wat ze kunnen. Ook de Internationale Spectator²⁷⁰ publiceert een artikel van Paul van 't Veer: nieuw-guinea als wraakoefening. Dat is het nieuwste racontar, dat uitzoeken wat er rond de Papoea's is gebeurd revanche zou zijn op Luns of wie maar ook. Van 't Veer behandelt Ammerlaans boek met Schmelzer, Hofland in Tegels Lichten, prins Anak Agung Gde Agung in Twenty Years Indonesian Foreign Policy en mijn Den Vaderland Getrouwe. Al dit soort studies blijven lapwerk tot de documenten op tafel komen en wanneer zal dit ooit gebeuren?

269 Had ik het maar gedaan. Je denkt altijd dat moeders het eeuwige leven hebben. In september 1974 zou mam onverwachts overlijden.

270 8 februari 1974, xxviii-3.

21 februari 1974

Aardige brief van broer Theo met route-aanwijzingen Amerbos-Lugano.

[p. 191]

Jonathan Moor, vriend en fotograaf van Peter uit Londen, logeerde hier onlangs waar ik geloof ik slechts weinig of geen melding van maakte. Ik vind hem aardig, no more. Nu schrijft hij vijf kantjes. ‘I don't think you know how good you were for me those few days. You have made a lasting impression on me, Willem, and helped me to be a much better person. I will always be grateful to you for this. You caused me to really examine myself more deeply than I think I have ever done. You made me question the very basis of my nature - it was like being put through a mental mangle...’²⁷¹

Mam heeft opnieuw 120 aandelen acf op mijn naam laten schrijven, wat gelijk staat met 30.000 gulden. Eenzelfde bedrag is naar broer Theo en een gelijk bedrag naar broer Hendrik gegaan.

Peter vertrok naar Düsseldorf voor een hom fashion-show. Hij vliegt vandaar naar Parijs waar ik hem zal ontmoeten. Casper logeerde op Amerbos. Hij had geluncht bij zijn grootouders en gaat straks voor drinks naar Hans en Pien Wiegel. Hij begon weer over Mozambique. Hij heeft een uitstekend aanbod. Hij kan er veel ervaring opdoen.

271 Brief van 17 februari 1974.

23 februari 1974

Surjono in Moskou heeft De Verraders en Den Vaderland Getrouwe gelezen. Ook hij meent dat dit laatste boek in het Engels moet verschijnen.²⁷² ‘Mijn voorlopige indruk, you are well informed... Circuleerde het maar vast in Indonesië, dan zou dit boek een morele steun zijn voor de intellectuelen, die nu tegen het bewind strijden. En ook een morele hulp voor zoveel mensen die (door het regime- Suharto) om de tuin zijn geleid vanwege de informatieve waarde van dit boek.’

Bij de Wiegels was ik ter sprake gekomen. Het staat vast dat Wiegel de heer Luns een kloot vindt. Mij vond Wiegel ‘wel een mooie meneer, die de dingen aardig bracht’. Mijn Club van Rome-boek vond hij in ieder geval ‘erg goed’.

De nrc brengt een zeer behoorlijk gesprek met de student Ronald Gase door Bas Roodnat geschreven. Toch laat Gase zich weer zo'n door bangheid ingegeven zin ontvallen: ‘Of Luns de zaak echt bedonderd heeft weet ik niet.’ Ik weet dat Gase dit al heel lang denkt. Waarom dan niet gewoon gezegd? Het verzwakt zijn hele verhaal nodeloos en ten onrechte.

In De Tijd zag ik toevallig twee pagina's gesprek met Henk Hofland door Herman Hofhuizen. persvrijheid: kwestie van

272 Brief d.d. 15 februari 1974 uit Moskou.

[p. 192]

lef. Ja, dat moet Hofland nodig zeggen. Hij spreekt deze keer aardig over mij: ‘Ik mag Willem erg graag. Hij is toen ontzettend razend geworden om wat voortvloeide uit de affaire-Zonneveld.²⁷³ Nu had ik hem ook een onmetelijke kool gestoofd door die fotograaf mee te nemen. Maar op mijn beurt nam ik het hem kwalijk, dat hij niet begreep dat ik te goeder trouw was geweest.²⁷⁴ Ja, ik ben toen afgegaan. Je hebt mij op televisie gezien?²⁷⁵ Nou, ik voelde mij op dat moment volstrekt schlemielig. Het had iets van totale vernietiging. Mijn rijk stortte ineen.’ Onbegrijpelijk overigens dat hij 1946-1948 op Nijenrode nu als ‘twee verziekte jaren’ omschrijft.

Intussen heeft M.E. Schwitters van de nos in Spreekbuis²⁷⁶ geconstateerd dat Hofland zijn artikel over de nieuwsvoorziening via televisie ‘rechtstreeks’ van pagina 488 van ‘het alleszins lezenswaardige dagboek van een journalist’ Den Vaderland Getrouwe van Willem Oltmans had overgenomen. Ben niet de enige die dit heeft opgemerkt. Schwitters gaat uitgebreid in zowel op mijn boek als op Hoflands Haagse Post-artikel.

273 in mijn huis gesmokkelde Telegraaf-fotograaf.

274 Zo iets stoms te goeder trouw?

275 Henk maakte excuses op de vpro-televisie.

276 Spreekbuis, blad voor omroepmedewerkers, 22 februari 1974.

24 februari 1974

Parijs, Hotel Vendôme

Vertrok gisteren om 16.00 uur uit Bilthoven en was om 20.00 uur on the dot in het hotel.

Veel gelezen. De jovd zond een brief over Alexandr Solzhenitsyn aan ambassadeur Alexandr Romanov in Den Haag. Door het gebruik van herbiciden schijnt het in Vietnam 100 jaar te duren voordat de natuur zich zal hebben hersteld. Waarom stuurt de jovd geen brief naar de Amerikaanse ambassadeur? Amerikaanse oorlogsmisdaden in Vietnam zijn al ‘gewoon’. Le Monde publiceert een uitmuntend stuk over die andere smeerlap, Mobutu, in Zaïre. Je zou dit artikel aan zkh prins Bernhard moeten toezenden. Waarom verschijnt er niet een dergelijk stuk over Suharto in Le Monde?

Om 10.00 uur ontmoette ik ambassadeur Tissa Wijeyeratne van Sri Lanka in Rue Peronnet 147. Hij was nog in borstrok toen een bediende me in de salon binnenliet. Spoedig kwam hij terug in een witte Ceylonese sarong. We begonnen onmiddellijk met het interview. Ik vond hem uitstekend. Later ging hij verzitten en speelde de tape terug, terwijl ik een praatje met mevrouw Wijeyeratne en de tweede secretaris en diens vrouw maakte.

[p. 193]

Ambassadeur Wijeyeratne wilde over Dewi spreken. Hij was van mening dat zij betrokken zou moeten worden bij de resistance tegen Suharto. Zij zou zich bijvoorbeeld bij het Indonesië Comité te Amsterdam kunnen aansluiten. Men zou op die manier enorme publiciteit kunnen krijgen. Hij benadrukte als voorbeeld de uitspraken van madame Nguyen Thi Binh van de Noord-Vietnamese delegatie die in Parijs steeds ‘als kogels’ hun doel troffen. Een soortgelijke rol zou mogelijk ook door mevrouw Salvador Allende gespeeld kunnen gaan worden. Dewi zou natuurlijk wel van Cardin moeten terugswitchen naar batik. Ze zou ook niet meer tegen tijdschriften als Paris Match moeten spreken. Verklaring door het Wertheim Commité opgesteld zouden door haar moeten worden getekend. Jagen met generaal Franco of prins Bernhard had onder huidige omstandigheden voor de Indonesische zaak geen zin. Ik stelde voor dat ik zou proberen hem een spreekbeurt te bezorgen voor het Studium Generale in Rotterdam en dan zou hij in Amsterdam met het Indonesië Comitee kunnen spreken.

De ambassadeur zei te weten dat Villa Rajada Dewi's privé-bezit was, gekocht van de 200 miljoen die Bung Karno haar had meegegeven toen zij het land verliet. Ik verzekerde hem dat er geen sprake van was dat Dewi een dergelijk fabelachtig bedrag van president Sukarno had meegekregen. Kennelijk zijn Dewi en de ambassadeur vrienden geworden. Gisteravond had hij nog een ontvangst gegeven waarbij Dewi aanwezig was. Vanavond was er een andere partij bij de prinses zus en zo. Hij vond dat ik Dewi moest begeleiden. Dit heb ik hem snel uit zijn hoofd gepraat. Pieker er niet over. Hij vroeg om een exemplaar van Den Vaderland Getrouwe om de Indonesische ambassadeur aan te bieden. ‘I do not intend to insult him by giving it to him; I will only ask his opinion later.’ Tot mijn verbazing ontdekte ik dat Mohit Sen in India ook een persoonlijke vriend van hem is. Ze kenden elkaar reeds als studenten in Engeland. Vervolgens sprak ik enkele uren met Dewi. Zij was nog in nightgown en in bed. Mevrouw Azuma nam Karina mee naar een film. Het kind mistte twee voortanden. Zij was aan het wisselen. Ik vroeg haar wat te spelen op de piano. Ze droeg een Afrikaans liedje voor dat Tam Tam heette. Een tweede stukje heette La Suisse. Alle fouten deed ze over. De reprises maakte ze volgens de aanwijzingen. Ik leefde helemaal mee. De gedachte aan Bung Karno emotioneerde mij. Het kind leek me nu wat meer verlegen dan vorig jaar in Gland. Toen ik later wilde vertrekken moedigde Dewi me aan nog wat met Karina te spelen, maar ik wilde na al het praten alleen zijn.

[p. 194]

Ik waarschuwde Dewi dat Tissa dacht dat zij met 200 miljoen uit jakarta was vertrokken en dat de ambassadeur meende dat Villa Rajada van haar was. Tissa had haar inderdaad gevraagd of ze financieel onafhankelijk was. Nogal een impertinentie. Dewi meende dat zij of naar Indonesië terug kon keren en proberen een politieke comeback met de Sukarno-naam te maken, of teruggaan naar Jakarta en in zaken gaan. ‘You make love with Indonesians or you sit on them,’ zei ze. ‘Or, perhaps, I can go back and help Karina to become President.’ Zo tactvol als maar mogelijk maakte ik duidelijk dat dit laatste me uitgesloten leek. ‘The best I can do is help in my own way to restore Bapak's great name.’ Ze zei dinsdag een contract te zullen tekenen voor Saoedi-Arabië met twee Westduitse firma's voor de levering van zevenmiljoen barrels olie per jaar voor de duur van tien jaar. ‘I can live like a queen....’ ‘I want Kartika to learn Arabic and not Chinese, as I thought before.’ Zij overweegt ook een Westduitse arms deal met Riyad.

Zij vroeg, zoals ik al verwachtte, of ik haar wilde begeleiden vanavond naar een partij bij de zuster van de koning van Maleisië. Tout Paris zou er zijn. Ik moet er niet aan denken. Ik zei dat ik geen passende kleren bij me had, en bijvoorbeeld alleen maar Frye boots, en dat ik trouwens vanavond frisse lucht wilde hebben en gaan wandelen.

Zij liet me het hele dossier tegen Norma Levy in Londen zien. ‘You put fire in me to do this, but then you gave me no help whatsoever.’ Hiermee bedoelde zij dat ik er niet voor had gezorgd dat ze het lasterlijke materiaal via mij in bezit had gekregen. Haar advocaat is Christopher Mitchell-Heggs, die een kantoor heeft op 4 Rue d'Anjou. Het kantoor heet Bodington & Yturbe. Dewi staat op het punt om zelf te getuigen. We draaiden het nummer van Francisco in Gland. Ik besprak met bankier Paesa de mogelijkheden om hem in Moskou te introduceren, zoals bijvoorbeeld bij dr. Jermen Gvishiani. Hij komt 6 maart naar Amsterdam om er zijn kantoor te vestigen. Ik kreeg de indruk dat het hommeles was tussen die twee.

Terwijl Dewi naar de Maleise prinses ging zag ik een horreur van een film Nada en keerde 21.30 uur naar Avenue Montaigne 12 terug. Ze was er warempel en zag er zeer elegant uit in een groene blouse en zwarte rok, eenvoudig en toch chique. Ze sprak telefonisch met Francisco toen ik binnenkwam. Ze verweet hem dat hij haar tien dagen te laat had gewaarschuwd over de oliebusiness, want dan zou zij tweemaal zoveel hebben kunnen verdienen. Daarop vertelde zij besloten te hebben Francisco wat minder te zien, zonder dat ze werkelijk uit elkaar zou-

[p. 195]

den gaan. Haar Playgirl-imago deed de bankzaken van Francisco Paesa blijkbaar geen goed. Hij wilde in ieder geval voorlopig niet meer met haar worden gefotografeerd. Zij had de foto met de Libanese zakenman naar diens baas gezonden met een klachtbrief dat zij was misbruikt. Verder moest ik het Koenenverhaal in De Tijd woord voor woord voor haar vertalen. We ontdekten nieuwe onzin in Koenens reportage, zoals dat Bambang Widjanarko Bapaks commandant zou zijn geweest. Haar ‘mercurial nature’ komt dan weer boven. Zij liet zich ontvallen: ‘I am afraid my book will be rather critical of Bapak.’ Dat is precies waar ik altijd bang voor ben geweest. Kritiek okay, maar liever geen kritiek die ongecensureerd door de molen van haar brein is gegaan.

Guruh Sukarno had haar geschreven dat hij hoopte dat Dewi er op toe zou zien dat Kartika ‘Behasa Indonesia’ zou leren. Dewi antwoordde nu met hem te vragen of hij misschien een Indonesische student in Parijs kende, die haar de taal van haar vader zou kunnen leren. Zij had dit ook aan de Indonesische ambassade gevraagd, maar daar deed men natuurlijk niets.

Zij vertelde dat tijdens de partij vanavond de ambassadeur van Saoedi-Arabië over Women's liberation had gesproken. Hij had bijvoorbeeld gezegd dat er nooit een vrouwelijke paus of profeet was geweest. Hierop had Dewi geantwoord: ‘Imagine, we would have to call a woman pope: Mama!’

Ik vertelde haar wat dr. Go me had geschreven over het dertiende-eeuwse boek dat koningin Juliana aan mevrouw Suharto had geretourneerd, omdat het indertijd uit Java mee naar Nederland was genomen, en dat het nu ergens slingerde en werd geruïneerd. ‘It's like giving an old precious coin to a cat,’ antwoordde Dewi, ‘or should I have said, to a dog, but perhaps that is too rude.’

Het is me nu duidelijk dat het kind van prins Bernhard bij de Française een dochter is. Zij zit bij Kartika in de klas. De betreffende dame is intussen gehuwd. De prins schijnt moeder en dochter slechts eenmaal of tweemaal per jaar te zien.

25 februari 1974

Als gisteren, prachtig zonnig weer, maar koud.

Liep bij Elisabeth Arden binnen, maar hoorde dat Bertie Hilverdink een ongeluk met zijn benen had gehad. Er komt geen einde aan de ellende voor die jongen. Het is allemaal begonnen met die verlamming volgend op zijn val bij zijn dansoptreden in het Lido.

Maakte mijn gebruikelijke pélerinage naar de Madeleine, brand-

[p. 196]

de twee kaarsen, ook voor Bertie. Peter zou overigens genoten hebben van deze prachtige dag.

Ik bedacht me dat Hofland in zijn gesprek met De Tijd het niet door zijn keel kon krijgen iets te zeggen ten voordele van Den Vaderland Getrouwe, waarvan hij tegen mij had gezegd het ‘een uniek boek te vinden, uit jou geboren,’ en meer van dergelijke éloges.²⁷⁷

Ontmoette om 15.00 uur bij unesco de Marokkaan Mahdi Elmandjra, econoom, diplomaat en nu in Parijs werkzaam.²⁷⁸ Jong en serieus. Maar zijn handen trilden opvallend veel. Hij is een enthousiaste Club van Rome-supporter.

Jean-Claude Pomonti schrijft in Le Monde over Indonesië en generaal Ibnu Sutowo maar met de toon van iemand, die het niets kan schelen wat er gebeurt.

277 Hofland zou helemaal nooit één woord over mijn boeken door zijn keel kunnen krijgen (tenminste niet tot 1991).

278 Zie On Growth, Vol II, Putnam & Sons, New York 1975.

26 februari 1974

Arriveerde bij de Air Terminal, parkeerde en een bus stopte. Ik zag Peter al zwaaien. Hij was uit Düsseldorf gearriveerd. Die wuivende hand verwarmde me. Hij had mazzel gehad met de verbindingen. Heerlijk dat hij er is. We genieten samen altijd intens van Parijs. Later ging Peter winkelen. Ik bezocht de Indonesische ontwerper Iwan Tirta in Hotel Relais Bisson. Hij werd uitgenodigd door Balmain. Dewi zei te gaan lunchen met de zuster van de koning van Jordanië. Iwan was van mening: ‘Let her do something for the Indonesian people while she carries Bapak's name.’ Hij beklaagde zich dat Japanse firma's in Indonesië uitsluitend Japanners inzetten en geen moeite doen om Indonesiërs te trainen. Zijn batikontwerpen en aansluitende business schijnen als een lier te lopen. Hij heeft nu een Chileense lover die de zakelijke kant runt.

Entretiens avec Allende, Sur la situation au Chil door Régis Debray.²⁷⁹ De rapsodie der gemiste kansen. In 1966 had ik alle gelegenheid een dergelijk boekje met Bung Karno te maken. Ik zou die gesprekken na zijn dood in 1970 hebben kunnen laten uitkomen. Ik heb zelfs de kans gemist om Entretiens avec Dewi op te nemen.

Suriname komt op de derde plaats in de wereld wat betreft bauxietwinning. De Sovjet-Unie loopt achter op Suriname. Daar ligt een kans om iets met Francisco Paesa te ontwikkelen.

279 Régis Debray, Entretiens avec Allende, Sur la situation au Chil, François Maspero, Feltrinelli, Milaan 1971.

[p. 197]

Een gecombineerde Amerikaans-Surinaamse operatie in de ussr.

Peter had de modeshow van hom in Düsseldorf ‘walgelijk’ gevonden. De stad stond op haar kop vanwege carnaval. ‘Wat er allemaal in me is omgegaan en de blikken, die ik heb opgevangen, om misselijk van te worden.’ Hij zei ook sedert januari vrijwel dagelijks in zijn dagboek te hebben geschreven.

De Telegraaf meldt vanmorgen dat de heer Reindert Zwolsman zijn landgoed Rust en Vreugd tot een vesting heeft gemaakt na geruchten dat hij zou worden ontvoerd. Zijn jachtgeweer staat naast zijn bed. De krant opent met dit wildwestverhaal. De man is getikt en bovendien een gepatenteerde schurk.

Oud-ambassadeur Hugo Scheltema heeft weer eens voor de Rotterdamse afdeling van de Maatschappij voor Handel en Nijverheid een propagandapraatje voor het generaalsregime in Indonesië gehouden. In tien jaar zouden zich veertig Nederlandse bedrijven in de voormalige kolonie hebben gevestigd. Volgens Scheltema is Indonesië van de ene maand op de andere van een behoeftig land in een financieel krachtig land veranderd.²⁸⁰ Het is me toch een bedrieglijk beroep: diplomaat.

280 Algemeen Dagblad, 20 februari 1974.

27 februari 1974

Amerbos

Gisteren was een fantastische dag. We reden na nog van alles in Parijs te hebben genoten rustig naar Tilburg, waar twee brieven van Juan Antonio uit New York op Peter wachtten.

Ben gisteravond eerst met mam gaan dineren. Zij smulde weer zo van haar wienerschnitzeltje. Ik vertelde haar dat Peter vroeger om 08.30 uur naar de kerk moest op Aswoensdag om een kruisje op zijn voorhoofd te halen. ‘Bij mij vroeger in Maastricht hadden ze het ook allemaal in de klas,’ zei mam, ‘behalve ik,’ en zij glimlachte veelbetekenend.

Peter stond voor de lunch sla te maken en riep naar mijn werkkamer: ‘Willem, het waren zalige dagen.’ Ik weet het.

Ronald Gase had Hofland gebeld om een reactie op het gesprek van Bas Roodnat met hem in de nrc. ‘Oh, dat heb ik nog niet gelezen.’ Ik denk dat Gase het ook niet geloofde.

Rob Soetenhorst had me een paar dagen geleden gebeld om de Nieuw-Guinea-situatie nogeens door te praten. Hij produceerde gisteravond een slap stuk in de nrc.²⁸¹

Gisteravond vertelde het pvda-kamerlid Van der Hek in Achter het Nieuws dat uitgerekend Luns het vaderland met zijn idiote

281 Zie bijlage 43.

[p. 198]

gascontracten met Italië al 170 miljoen gulden had gekost. Details zullen in een Kamerstuk worden vastgelegd. Luns komt zelf 6 maart op ‘werkbezoek’ bij de navo. Natuurlijk.

28 februari 1974

Oeroeg arriveerde gisteravond. Ik ben kapot. Een ganse nacht sodemieteren. Ergens totaal zalig, maar tezelfdertijd godsnakend hopeloos. Ik zei nog: ‘Kom maar niet, want ik heb vanmiddag een uitgebreid nummer in Thermos achter mijn kiezen.’

‘Dan moet ik juist wel komen,’ zei hij.

Luns heeft tegen Hans Knoop gezegd²⁸² dat hij op de kop van jut lijkt en zich absoluut niet kan herinneren dat hij de motor achter het Italiaanse gascontract is geweest. ‘Dat zou ik in de stukken moeten nazien,’ zei hij. Maar van die stukken heeft hij op eigen houtje in ieder geval al 1600 verbrand, zegt hij. Wie weet hoeveel het er werkelijk waren. Bij Luns is het altijd weer raak. Wanneer hij op leugens, mislukkingen of totale débacles wordt betrapt laat plotsklaps zijn geheugen hem in de steek.

Luns beklaagt zich er verder over altijd als ‘de zondebok’ te worden gebrandmerkt. Arme Luns! Hij is natuurlijk ook glashard vergeten dat hij er op uit was na Sukarno de sovjets te pesten.

Henk Hofland, zie ik toevallig, ontmoette in 1965 Jan Arends. Hij ontmoette mij in 1946. Ik denk ook niet dat Arends ‘een kameraad’ van Hofland is geworden, of zijn handtekening zet-

282 De Telegraaf, 28 februari 1974.

[p. 199]

te bij diens huwelijk, zoals ik bij Henk en Mimi. Het valt me op dat Hofland in de Haagse Post wat ‘oppervlakkige herinneringen’ aan Arends publiceert, en eindigt met een gedicht van de inmiddels overleden man te citeren. Moet er eigenlijk niet aan denken dat Hofland er eindelijk toe zou overgaan op een dag over mij te schrijven en dat ik niet meer in staat zou zijn hem van repliek te dienen.

Lange rijen auto's wachtten vandaag bij de pompen want benzine wordt morgen tien cent duurder.

1 maart 1974

Time flies. Gisteravond ben ik met Peter naar een balletvoorstelling geweest. Voor mij is dit nooit een al te opwindende aangelegenheid. Ik schijn een paar maal, leunende op Peter, te zijn ingedut.

2 maart 1974

Peter, Casper en ik ontmoetten elkaar in Thermos. Peter reed met Casper naar huis. Peter fikst iedere keer een heerlijke maaltijd, vandaag snoekbaars, sla en een wijntje. Casper toonde ons zijn in Israël gemaakte kleurenfilm. Prima. Casper zou best naar de fao in Rome willen. Ik zal contact leggen met Alain Vidal-Naquet.

Het is me ontgaan, maar de nos heeft, naar aanleiding van een artikel van Henk Jansen over een nos-accountantsrapport, wel degelijk H. Goeman Borgesius voor de Raad van de Journalistiek gesleept en gewonnen. Goeman Borgesius, met de gebruikelijke minachting voor democratische controlemechanismen - De Telegraaf kan geen controle gebruiken met al haar smerige en onoorbare streken - was zelf niet aanwezig. Maar hij werd door de Raad intussen wel veroordeeld vanwege het overschrijden van de grenzen lettende op ‘de eisen van de journalistieke verantwoordelijkheid en wat maatschappelijk aanvaardbaar is’.²⁸³

Een Duitse pianist, Christoph Eschenbach (34), speelt honderd concerten per jaar en schijnt een fenomenale carrière te maken. Op zijn vierde jaar was hij al wees. Toen ook zijn grootmoeder overleed was hij vanaf zijn zesde jaar moederziel alleen. Een familielid ontfermde zich over de jongen. In 1965 won hij de Clara Haskil competition in Luzern. Nu is hij on top of the world. ‘I lead a lonely existence. I am a wanderer,’ vertelde hij John Gruen van The New York Times.²⁸⁴ ‘I have a home at the Cana-

283 De Journalist, 15 februari 1974.

284 The New York Times, 3 februari 1974.

[p. 200]

ry Islands, where I live. I have a few good friends. One of my closests friends is Justus Franz, a young German pianist (...). I don't by any means lead a sheltered life. Once in a while, I even throw myself into the gutter, so to speak - just like that. That's when you get your greatest insights. I have always felt that life - even at its lowest - instructs the musician. I feel that absolutely.’ Wel, niet alleen de musicus. De schrijver eveneens. Ieder mens eigenlijk. Ik volg identiek hetzelfde recept, bijvoorbeeld wanneer ik in San Francisco het saunabad aan Turk Street induik.

Het eerste wat Peter me bij het opstaan vertelde was dat Peter de Boer, voormalig ober uit het dok met wie we een serie tape recordings over het nichtenleven in Amsterdam maakten²⁸⁵, aan een hersenbloeding was overleden. Hij werd dinsdag gecremeerd. Ik moet hem de dag ervoor nog hebben gezien toen ik naar Thermos ging. Hij ging net weg. Ik zei nog: ‘Peter, je ziet er goed uit.’ Hij maakte er een geintje over. Ik zie hem nog weglopen.

Op de radio is een programma bezig, Lief zijn voor Luns naar een tekst uit 1960 van Wim Kan over Nieuw-Guinea.

285 Deze tapes zijn bewaard gebleven in mijn tapotheek.

3 maart 1974

Dit was de geboortedag van de moeder van Henk Hofland, een vrouw die ik nooit zal vergeten.

Ben met Peter naar Jezus Christ Superstar geweest, omdat Casper Bake er zo hoog over opgaf. Ik vond het maar een walgelijk geval. Naast uitstekende liedjes, vooral van een neger, waren zowel de teksten als sommige smartlappen dermate goedkoop en vulgair dat deze schokkend op me overkwamen. Vrijwel het hele publiek bestond uit teenagers - de stank in het zaaltje van Tuschinski was ondraaglijk - maar de jongeren leken gebiologeerd, luisterden in absolute stilte, wat de zaak eigenlijk nog griezeliger maakte.

Enige tijd geleden heb ik een jeugdvriendin, Hetty de Marees van Swinderen²⁸⁶ een briefje geschreven en om het adres van haar broer Wicher in de vs gevraagd, omdat ik hem Den Vaderland Getrouwe wilde toezenden. Tijdens een telefoongesprek met een andere jeugdvriendin, Pauline Quarles²⁸⁷, kreeg ik te horen dat Hetty haar had opgebeld om te zeggen dat Pauline ‘onder geen beding’ Wichers adres aan mij moest geven. Pauline: ‘Hetty wil niets met je te maken hebben. Wanneer je bij haar

286 Zie Memoires 1925-1953.

287 Idem.

[p. 201]

in Den Haag aan de deur zou komen zou zij de politie bellen.’ ‘Is Hetty hysterisch geworden. Waarom?’

‘Ik denk dat het met Sukarno, of zo, heeft te maken.’ Zo zie je maar weer tot hoever de invloed van De Telegraaf reikt. Quirijn van Swinderen is in diplomatieke dienst. Misschien las hij dezelfde documenten over mij, waar Wim Roosdorp al in 1957 in Jakarta over sprak. Eens wil ik weten wat erin staat.²⁸⁸ Pauline vond het trouwens ook vrij belachelijk. Zij dacht dat Hetty's ziekten haar wereldvreemd hadden gemaakt. ‘Ik zie Wim oltmans eens in de twee jaar,’ had Pauline gezegd.

‘Dat is tweemaal teveel,’ had freule Van Swinderen geantwoord. ‘Zij denkt dat je haar wilt komen verkrachten, anders zou ze de politie toch niet willen bellen?’ aldus Pauline.

S. Vellinga van de Universiteit van Utrecht zegt te hebben ontdekt dat toen premier Chamberlain in München een akkoord met Hitler sloot, Luns een gelukwenstelegram aan Hitler zou hebben gezonden. Zou dat bewijsbaar zijn?

Het duo Hiltermann-Hoogendijk behandelde op televisie de multinationals. Zij spraken met Van Riemsdijk van Philips, die vrolijk over investeringen in Zuid-Korea babbelde. Deze types zullen natuurlijk het niet in hun hoofd halen om de Sovjet-Unie ter sprake te brengen of uit te leggen waarom Grundig wel en Philips niet in de ussr bezig is. Gu Krayenhoff sprak over regeringscontrole op im- en export overzee. Niemand roerde het hete hangijzer van corrupte regeringen aan. Hiltermann ridiculiseerde Sicco Mansholt en noemde hem ‘idealistisch’, omdat hij Vn-controle op multinationals voorstaat. ‘Noem mij één Vn-orgaan dat sancties kan uitvoeren,’ aldus het zondagse orakel op radio en tv. Over Rhodesië werd maar niet gesproken, en Mansholt werd niet om een reactie gevraagd. Er was een film over Chopin op televisie. Die heeft me aangegrepen. Onbegrijpelijk dat zo'n man zijn professor liet schieten voor George Sand. Wanneer Chopin minder tournees had gemaakt - die tot zijn vroegtijdige dood zouden leiden - en meer had kunnen componeren, zouden wij nu met meer van zijn muziek zijn gezegend.

Ronald Gase bracht enkele studenten mee. Wim Jansen, die van zijn vriendin Den Vaderland Getrouwe cadeau kreeg, was gesjeesd op de HTS voor natuurkunde en wil nu ook journalist worden.²⁸⁹ Als fall-out van mijn boek is dat bemoedigend.

Peter voelde zich niet lekker. Hij vertelde twee schoolvriendjes

288 Zie Memoires 1953-1957.

289 Wim Jansen is inderdaad journalist geworden. Ik herinner mij dat hij het laatst werkte bij het dagblad Trouw.

[p. 202]

te zijn tegengekomen, Joseph en Jan uit Oisterwijk. ‘Joseph speelde altijd piano voor mij en heeft me nog de vlooienmars geleerd.’ Dat was toen Peter als kind op een internaat werd gedaan. ‘Ik had in die tijd veel heimwee en zat de hele dag, tot in de klas toe, te huilen...’ Later in bed lag ik over die woorden na te denken en ben altijd weer stomverbaasd over hetgeen ouders bewust of onbewust hun kinderen aan doen. Zielen worden maar al te dikwijls vanaf de prille jeugd voor het leven beschadigd. Ik hoef maar aan mijn eigen jeugd terug te denken, die vol was met soortgelijke ervaringen en tranen, en de ravage die toen werd aangericht. Vanaf het begin nam ik me voor ervoor te zorgen zelf nooit bij een kind zoveel verdriet te veroorzaken, nooit.

Ik schreef Hetty van Swinderen, maar wat belangrijker is, ook mejuffrouw Büringh Boekhoudt.²⁹⁰

‘Het is al zolang geleden dat wij elkaar zagen of spraken, maar werkelijk, ik kon geen woord meer tegen u uit mijn keel krijgen na uw bezwaren over het interview met Bibeb. Sinds mijn prille jeugd herinner ik mij u als ongeveer de enige lieve en onbeschadigde persoon in mijn leven. Het was niet zozeer het feit dat u mij letterlijk over de bol streek, maar u was zowat de enige harmonieuze invloed op mijn bestaan. De wijze waarop u uitdrukking gaf aan to care for me, niet alleen het opvijzelen van Duits van een 3 tot zelfs een 7, maar er was zoveel meer...’

Dewi Sukarno heeft haar zin gekregen. Ik ontving een telegram van Toru Kuroiwa van de Mainichi Newspapers dat zij mijn artikel over Suharto, de schurk, in hun weekblad willen plaatsen voor 100 dollar.²⁹¹ Het zou op 28 mei 1974 verschijnen.²⁹²

290 Zie bijlage 44 voor volledige tekst.

291 Zie bijlage 45 tekst telegram.

292 Zie bijlage 46 voor omslag en eerste pagina van artikel.

5 maart 1974

Ik vond de tekening die in 1936 in het Cap Martin Hotel aan de Franse Rivièra van mij werd gemaakt. ‘Wat een teer ventje,’ was Peters reactie. Ik zei dat ik hem wilde laten inlijsten, maar voor wie?²⁹³ ‘Doe het dan voor mij,’ zei hij. Ik antwoordde, maar het was misschien rude van me: ‘Dan moet jij later weer iemand zoeken waar jij jouw hebben en houden aan moet nalaten. Daarom hebben ze de kinderenkwestie verzonnen.’ Ik liet hem de brief aan mejuffrouw Boekhoudt lezen. ‘Wat moet zij veel voor je betekend hebben,’ zei hij. Ik moet dan altijd aan Beatrix denken, die dezelfde emotie voor deze

293 Het portret staat in 1991 in zijn flat in Hillbrow Zuid-Afrika.

[p. 203]

dame heeft gevoeld, wat ze me trouwens in Mexico in 1964 zelf heeft verteld.

Mevrouw Hetty Maria Sabur, de echtgenote van de reeds overleden (beter: door Suharto om het leven gebrachte) commandant van het Tjakrabirawa-regiment van Bung Karno, feliciteerde me met het boek dat ik schreef ‘over onze grote Bung.’ Een journalist had haar erover opgebeld. Zij wilde het graag toegezonden krijgen.

Ik heb zowel Sukmawati Sukarno als Djawoto in Peking geschreven dat Dewi opnieuw knokt voor de eer en goede naam van Bapak, ditmaal een gevecht tegen de gezelschapsdame Norma Levy in Londen, die schandalige dingen over Bung Karno schreef die aantoonbaar gelogen zijn. Informeerde gisteren ook Guruh Sukarno.

Peter voelt zich weer prima, kwam welgemoed beneden en wilde eerst in zijn dagboek schrijven, want hij had allerlei ingevingen gehad. Het duurde wel 45 minuten. Hij scheen tevreden met zijn ideeën. Ik heb in de verste verte geen notie van wat er in hem omgaat. Toch zijn we heel close en vol tederheid voor elkaar. We gingen naar de sauna en in de droge luchtkamer lag ik hem in de schemer te bekijken: hij stond bij de ketel en ik dacht: my God, by now he is fully part of my life.

Na het diner met mam in Soesterberg zag ik mijn brief in de nrc staan. Deze brief had ik geschreven omdat het noodzakelijk was geworden om te trachten alle racontars over wraaknemen op Luns - tot oud-ambassadeur dr. J.H. van Roijen aan toe - de grond in te boren.²⁹⁴ Zal Rob Soetenhorst een briefje schrijven om hem te bedanken.

294 Zie bijlage 47.

6 maart 1974

Professor Wim Wertheim wijdt in De Nieuwe Linie vandaag een zeven kolomsartikel aan Den Vaderland Getrouwe. Hij vindt de vormgeving (een dagboek ‘zwak’, evenals de stijl), maar ‘alles bij elkaar is het een belangrijk boek,’ aldus Wertheim. Hij wijst ook op het aspect dat terwijl ik door de overheid en de in dienst van de overheid opererende pers als De Telegraaf voor Vaterlandsloser Geselle werd gebrandmerkt ik mijn boek heb gebruikt om juist aan te tonen dat het Luns was die de vaderlandse belangen doorlopend heeft geschaad. Hij wijst er ook op dat we met de impeachment van Luns nog minder ver zijn gevorderd dan met de impeachment van Nixon in Washington. ‘Het zou de moeite waard zijn dit alles eens grondig uit te zoeken -

[p. 204]

en als Oltmans' soms wat Don Quichotte-achtig aandoende éénmansstrijd tot een opening van deze zaken zal hebben bijgedragen, dan is zijn detectivewerk beslist niet voor niets geweest...’²⁹⁵ ‘Ach,’ zei Wim Klinkenberg, toen ik hem telefoneerde om hem nog eens te bedanken voor zijn tip om Norma Levy aan te pakken, ‘het werd tijd dat Wertheim je boek besprak: het wil heel wat zeggen wanneer je hem ertoe krijgt een niet-links boek onder de loep te nemen.’

‘Wat bedoel je nu weer?’

‘Ach, misschien heb ik je boek slechts met linkse ogen gelezen,’ antwoordde hij. Voor mij heeft de kwestie-Nieuw-Guinea, -Bung Karno, -Luns, -jfk, noem maar op, absoluut niets met links of rechts te maken. Trouwens een journalist behoort zich met politieke ideologie überhaupt niet in te laten, vooral niet bij een éénmansknokpartij.

Iemand die in Zuid-Afrika op de fabriek voor mijn vader had gewerkt had mam geschreven om een boek op te sturen over het redden van drenkelingen. Ik reageerde met: ‘Daar kunt u niet aan beginnen.’ Maar op weg naar Amsterdam bedacht ik dat mam het in herinnering aan mijn vader voor die jongen zou willen doen. Dus ik had spijt en belde dat ik een boek zou gaan zoeken. Mam: ‘Ik herinner me hem als een potige vent. Ik weet niet of hij alleen maar lifeguard is op het strand in Port Elisabeth (waar de fabriek van Honig stond) of dat hij ook werkelijk mensen redt.’ Ik antwoordde: ‘De meeste mensen kan je sowieso beter laten verzuipen.’²⁹⁶ Mam: ‘Nu klink je als een misantroop.’

Ik zocht misantroop op: mensenhater en zei nog eens dat ik haar zo graag op band wilde opnemen. ‘Bewaar die tapes maar voor belangrijker dingen,’ antwoordde zij.

Heb nu de Rohwolt-pocket²⁹⁷ uit Hamburg ontvangen met vijfentwintig Club van Rome-interviews, die men daar het belangrijkste vond. Ben er wel blij mee. Mijn eerste Duitse vertaling. Wim van Beusekom: ‘Het zou wel eens een wereldbestseller kunnen worden.’

Om 16.30 uur was ik in het gebouw van de Tweede Kamer. De Rolls Royce van Luns stond voor. Luns in een Rolls, Juliana in een Fordje. Daar zie je het verschil in beschaving.

Was eerst langs Vladimir Kouznetsov gelopen op de sovjetambassade. Hij had op 11 februari een tweede ontmoeting (op zijn

295 De Nieuwe Linie, 6 maart 1974.

296 Waarom zei ik dat toen in hemelsnaam?

297 Rowohlt, Taschenbuch Verlag, Hamburg, März 1974, Sachbuch nr. 6879. 189 pagina's. (Andere in de serie verschenen auteurs: Illich, Jencks, Mead, Skinner en Robert Jung).

[p. 205]

initiatief) met André Spoor gehad, waar even weinig uit was gekomen als uit de eerste ontmoeting. Hij merkte op dat sinds de Nederlandse emigratiewet was gewijzigd niet minder dan 20.000 burgers uit de Volksrepubliek China naar Nederland waren gekomen. Er was namelijk in de wet opgenomen dat iemand die helemaal geen papieren had niet gedeporteerd kon worden. Die waanzin moet Den Uyl hebben bedacht. Stel je voor! Kouznetsov benadrukte dat deze infiltratie van maoïsten tweeërlei doel had: 1) technische en wetenschappelijke spionage, inbegrepen het leren van bepaalde ambachten en 2) het verspreiden van maoïstische propaganda. Ze zouden hetzelfde in West-Duitsland doen. Vorige week zouden de maoïsten zelfs een zekere mate van succes hebben geboekt bij verkiezingen. Ook had Kouznetsov van de handelsvertegenwoordiging van de ussr in Amsterdam vernomen dat men bij dsm low pressure prothyleen had willen kopen, maar dat dit van Nederlandse zijde was afgewezen. Hij gaf Nixon vijftig procent kans dat hij zou blijven zitten en Luns honderd procent dat hij zijn navo-rit zou uitzitten. Hij had daf niet gebeld om niet de indruk te wekken dat men van sovjetzijde eager was om tot zaken te komen. Hoe breng je dergelijke wijfelaars die elkaar niet verder dan hun neus vertrouwen bij elkaar?

Luns houdt weer eens een praatje: de vs geven steeds meer voor bewapening uit en West-Europa blijft ver achter. Hij wijst op ‘de imposanter wordende sovjetbewapening, niet alleen in geleide projectielen, maar u dient te bedenken, dat de Russische vloot (hij bedoelt sovjetvloot) nu oceanisch is.

‘Ach,’ mompelt Han Hansen, ‘voor een dergelijke koudeoorlog-toon wordt de heer Luns betaald.’

‘Wat krijgt hij voor die gevaarlijke onzin?’

‘Zijn navo-salaris is 150.000 dollar,’ aldus Hansen:

‘En dan neem ik nu een hopje,’ besloot Luns zijn babbel tegen de persvertegenwoordigers.

Hij had besprekingen gevoerd met de heren Den Uyl, Van der Stoel en minister van Defensie Vredeling. Ik zie het viertal al voor me. Frisse combinatie. Veel van Luns' spreekwoordelijke humor wordt hem ingegeven door de uitgesproken lulligheid van zijn gehoor of publiek, hoe je ze noemen wilt.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt telefoneerde. Zij wilde eens even praten. ‘Ik heb helemaal niet geweten, hoe dit je heeft aangegrepen. Het enige wat me verwonderde is waarom ik helemaal niets meer van je hoorde.’ Eigenlijk denk ik dat zij nooit zal begrijpen waarom haar klacht over het noemen van haar naam in het gesprek met Bibeb - wat voor mij de natuurlijkste

[p. 206]

zaak van de wereld was - de klad in onze vriendschap heeft gebracht. Over haar spreken kwam immers voort uit het elkaar al dertig jaar kennen, en nog wel sinds de meest ontvankelijke jaren als tiener. Zij was mijn enige werkelijke shelter die dagen. Zoals zij dat wat later voor Beatrix zou zijn. We zijn beiden in de gevoelige vormingsjaren door deze bijzondere dame gekoesterd, zij luisterde naar ons en wij werden door haar geleid. Ik maakte hier een discrete opmerking over, rekening houdende met Beatrix en het hof, maar je kunt het ook overdrijven. Bovendiengenuine affection transcends ‘royal blood’.

7 maart 1974

De walgelijke Richard Nixon zegt nu gereed te zijn om onder ede te getuigen over Watergate. De man is getikt. Het blijft onbegrijpelijk dat zoveel Amerikanen dit nog altijd niet door schijnen te hebben.

Wim Kamerman van het Studium Generale aan de Erasmus Universiteit heeft mijn advies opgevolgd en ambassadeur Tissa Wijeyeratne van Sri Lanka in Parijs per brief uitgenodigd om op 4 april te komen spreken.

Ik heb Aurelio Peccei netjes de voorgeschoten 250 dollar per Chase Manhattan-cheque teruggezonden. Omdat deze niet werd geïnd dacht ik: Aardig, hij laat ze schieten als bijdrage aan mijn Club van Rome-boek. Maar nee hoor, vandaag kwam de door hem geïnde cheque terug. Illusietje armer. Nu sta ik in New York op 162 dollar.

Peter belde. Hij had het artikel van Wertheim gelezen. ‘Het was overwegend positief, maar je voelt dat de man eigenlijk niet kan uitstaan dat jij een boek met zoveel informatie hebt geschreven.’

Mevrouw C.E. Hornkamp (61), mijn nieuwe interieurverzorgster, zei dat haar man het niet nodig vond dat ze uit werken ging. Maar de televisie was kapot gegaan, wat 93 gulden kostte. Zij hadden ook nieuwe vloerbedekking nodig. Daarom was ze bij mij. Vandaag zou de verjaardag van haar vader zijn geweest, die vorig jaar is overleden. Zij had er niet van kunnen slapen.

8 maart 1974

Lag lang wakker vanwege een droom: dat er door een Indonesiër met een geweer met telescopisch vizier in een parkeerplaats op me werd geloerd. Hij dreef me op. Ik kon de garagedeur niet op slot krijgen. Vervolgens waren we in Baarn met de hele familie op bezoek bij de Van Dijken, waar ik in de oorlog in

[p. 207]

huis was. Mejuffrouw Boekhoudt was er ook. Maar het kwam ongelegen, want mevrouw Van Dijk had net een baby gekregen. Zij is in de zestig: waarom droom je zoiets bespottelijks? Studeerde drie uur op etude 11, opus 25 van Chopin.

Caspers grootvader D.W. Gesink (84), een oud-marineofficier, is overleden. Casper zag voor het eerst een dode. Hij had er weinig van geslapen, maar vandaag toch een prima examen gedaan.

Heb contact gelegd tussen Bas Roodnat van de nrc en dr. Go Gien Tjwan, met als resultaat dat nu tenminste het schandaal over het oud-Javaanse boek, dat koningin Juliana aan mevrouw Suharto aanbood, en ergens ligt te slingeren en naar de knoppen gaat in Jakarta wordt opgepikt. Ik vertelde dr. Go dat ik een brief van Sunago uit Moskou had gekregen met gedetailleerd commentaar op mijn boeken De Verraders en Den Vaderland Getrouwe.²⁹⁸ ‘Sunago is een oude vriend van mij, maar hij is kierewiet geworden nadat zijn vrouw in Peking met een ander sliep.’

‘Wel,’ reageerde ik, ‘ik heb hem in Moskou ontmoet, maar hij is allerminst kierewiet. Die mensen in Peking, die zijn gek, niet hij.’ Dr. Go vertelde dat Surjono een artikel naar De Groene Amsterdammer had gezonden. Gortzak had om zijn mening gevraagd. Het artikel werd als ‘te racistisch’ afgewezen. Ik walg van de Amsterdamse konkelaars, die elkaar het licht in de ogen niet gunnen.²⁹⁹ Sunarjo vroeg om een Duitse woordenboek, dat ik onmiddellijk ben gaan halen en hem heb gestuurd evenals een zending bumbus³⁰⁰, die hij in de ussr al in geen jaren heeft gezien.

298 De brief, Moskou 28 februari 1974, bevindt zich in mijn dagboek. Hij zegt: ‘Was je maar in 1946 naar ons gekomen in plaats van in 1957, dan had je zoveel meer kunnen doen (...).’

299 Zie bijlage 48.

300 Kruiden.

9 maart 1974

Johan X., een vriend van Peter, arriveerde in een witte Alfa Romeo met cd-plaat, want hij werkt op het Zuid-Afrikaanse consulaat in Keulen. Hij is aardig. We sliepen samen: Peter, Johan en ik.

10 maart 1974

Max van der Stoel heeft zich naar Londen gespoed, ogenschijnlijk als fall-out van het bezoek van Luns. Deze meneer loopt al even zoet aan het handje van de Amerikanen als zijn voorganger Luns. kvp of pvda, of je nu door de hond of de kat

[p. 208]

wordt gebeten, ze zijn allemaal hetzelfde. Het is trouwens het enige punt van overeenstemming tussen prins Bernhard en Luns: in de zakken van Washington zitten.

Peter: ‘Ik vind dat je Johan uitstekend hebt ontvangen.’

‘Meestal wanneer iemand aardig is,’ zei ik. Maar het is natuurlijk de kunst om hoffelijk tegen vervelend bezoek te blijven. Daar heb ik veel moeite mee.

11 maart 1974

Peter zei gisteren: ‘Ik begrijp niet dat je dit artikel niet voor je dagboek hebt gehouden.’ Het handelde over hoe miljoenen vogels in Italië worden gedood en ingevroren. En de manier waarop dit wordt gedaan. Weerzinwekkend. Intussen voer ik hier 's ochtends mijn mussen en spreeuwen.

Onderwijl kom ik in de Times een nog veel schokkender reportage tegen: they kill animals and they call it art.³⁰¹ Wat T.E.D. Klein in zijn artikel onderstreept is dat de Hollywood-kogels die op mensen worden afgeschoten gewoon dummies zijn. Degenen die neerstorten of leegbloeden wandelen na de mise-en-scène vrolijk weg. Met dieren is het anders. Bijvoorbeeld de Chileense filmer Alexandro Jodorowsky, die dierenslachtingen in Mexico organiseert, laat een parade van enkele dozijnen kruisen voorbijtrekken, waaraan de karkassen van - voor het bloederige effect - geslachte schapen bengelen. ‘A dead pig is used as a vat for carrying plaster, a man sits within the carcass of a bull as if it was a bathtub, and the director himself playing The Alchemist, reclines upon a throne made from the bodies of goats. When this same character offers to let his head be cut offby a disciple, the camera cuts away, then returns to find the decapitated body of a lamb, which spurts fountains of blood while Jodorowsky squats nearby, chuckling heartily at his yoke. He further offers us what looks to be a genuine dogfight, and in an early scene he dresses up a wagonload of frogs and horned toads to resemble Aztecs and Spanish conquistadores, then films the parched creatures as they die slowly in the noonday sun. Those left alive, he destroys in a dynamite explosion...’ Kikkers zijn zolang ze bestaan getormenteerd door gebruik in klaslokalen, laboratoria en restaurants, maar om ze op te blazen zodat dat je bioscooppubliek niet de zaal uitloopt is nieuw en toch wel the bloody limit. Lang geleden werd de film Jeux Interdits vertoond, over twee kinderen die een dierenkerkhof bouwden. Wat is er met de mens gebeurd, dat we nu in deze

301 The New York Times, Arts Section, 13 januari 1974.

[p. 209]

toestand zijn beland? Nu laten ze je het creperen erbij zien. Ze worden ten behoeve van de film getjintjangt.³⁰² Een andere rotzak, Dennis Hopper, schijnt naar Peru te zijn gereisd om een nieuwe thriller The Last Movie op te nemen. Alix Jeffrey schreef hierover: ‘For the sacrifice scene seven sheep are lying on their sides, their feet tied, waiting for their throats to be cut. Several hundred Indians have been engaged as extras’ - lekker goedkoop in Peru³⁰³ - ‘and the blood-letting takes place matter-of-factly after a religious ceremony. An animal raises its head, blood streaming from its throat, and looks with gazed eyes at its executioner, and then its head slowly drops. Death is just another phase of life - violence breathes in and out of this film.’ En dit wordt allemaal opgevoerd om het publiek in de zaal te houden. Dit zegt erg veel van de state-of-mind of man in 1974. Ik zou bij de eerste liederlijke scène rond beesten onmiddellijk het pand verlaten.

T.E.D. Klein vermeldt ook nog dat Kirk Douglas - uit de Hall of Fame van de Hollywood stable of celebrities - naar Joegoslavië moest reizen om voor een nieuwe cowboyfilm Scalawag opnamen te kunnen maken waarbij met staaldraad de benen van een aantal paarden werden vernield. De dieren moesten afgemaakt worden. Zo'n meneer Douglas zou je toch ook eigenlijk zijn nek moeten omdraaien. Voor de film van abc-televisie Hardcase was het nodig om een paard een springplank op te jagen (die met vet was ingesmeerd) zodat het dier een ravijn in viel. Klein wijst er op dat in 1940 er dermate veel kabaal onstond over de dood van één paard in de film Jesse James dat maatregelen werden genomen om herhaling te voorkomen. Nu zijn we in 1974 en het psychische immunisatieproces, waar Robert Jay Lifton altijd op wijst, heeft zijn vernietigende werk gedaan. Ik zou hierover willen schrijven. Maar waarin?

Lunchte met mam is Soesterberg. Zij bestelde andijviestamppot met een kotelet. Zij kreeg een enorm vol rond bord en at alles op. Ik vrees toch dat als zij alleen is, ze met de pet gooit naar het bereiden van maaltijden. Ze vertelde dat de heer Gongrijp, haar strijkkwartet-partner, bij het tweede kwartet eigenlijk totaal was uitgeput. Zij maakte zich zorgen om hem.

Ik sta altijd op als ik met mam ergens dineer om de honden in de auto iets van ons vlees te brengen. Wanneer ik dan terugloop zie ik mam achter het raam zitten smullen. Dit vertedert me zeer. Ze glimlachte laatst naar me, toen ze ontdekte dat ik

302 Kopje kleiner maken.

303 De stand-ins kosten minder dan één dollar per persoon.

[p. 210]

van buiten naar haar staarde. Die glimlach, dat ene moment, kon dat maar altijd blijven.

12 maart 1974

Wanneer Kouznetsov hier zou komen dineren wil Rob Soetenhorst erbij zijn.

Schreef een artikel over dierenmoord.³⁰⁴

De giganten China en de Sovjet-Unie gaan de winning van energie intensiveren. Moskou zoekt bij Sakhalin naar olie. Peking langs de Gele Rivier en bij de Golf van Po Hai. De sovjetminister van Handel, Nikolai Patolichev, is bezig met de Amerikanen te onderhandelen, zoals met Atlantic Richfield. China heeft haar hoop op assistentie vanuit Japan gevestigd.³⁰⁵

Ik had niet gedacht ooit in de Sunday Times een artikel van vele pagina's te zullen vinden onder de kop alexei kosygin has a friend at chase manhattan.³⁰⁶ Het is waar dat de Amerikanen achterliggen, wat betreft handeldrijven met de Sovjet-Unie, op de meeste West-Europese landen en Japan. Drs. F. Suasso meldt in de nrc dat Leonid Brezhnev met Georges Pompidou in Pitsunda aan de Zwarte Zee zal spreken. De Fransen investeren reeds voor 5 miljard franc in een aluminiumfabriek, dat door het Péchiney-concern wordt gebouwd. Ook een ammoniakfabriek is gepland. Philips doet niets, akzo een beetje en daf zit al een paar jaar te mieren met Kosygins schoonzoon, dr. Jermen Gvishiani. Ik zit er met mijn neus bovenop. Eigenlijk zijn beide partijen schuldig aan het geknoei.

Maar nu heeft Chase Manhattan toch voor het eerst in vijftig jaar een kantoor in Moskou geopend en nog wel op no. 1, Karl Marx Platz. Gevoel voor humor hebben ze wel. Lenin voorspelde de ondergang van het kapitalisme, tenzij de kapitalisten hun ondergang zouden weten te vertragen door buitenlandse markten te overweldigen. Merkwaardig genoeg zijn het nu de communisten zelf, die hun markten voor kapitalisten openstellen en zelfs begerig zijn zulks te doen. General Electric, International Harverster en een aantal andere Amerikaanse bedrijven hebben nu allemaal kantoren in Moskou geopend. Ik merk aan dr. Gvishiani hoe open hij staat voor zakelijke contacten met het Westen. Zijn schoonvader zal er precies zo over denken anders permitteerde hij zich dit beleid niet. Shapiro schrijft dat over het algemeen Amerikaanse zakenlieden het als de belangrijkste hurdle beschouwen de juiste contacten te leggen in Mos-

304 Kan geen knipsel vinden waaruit blijkt dat het is gepubliceerd.

305 The New York Times, 12 maart 1974.

306 The New York Times, 24 februari 1974.