Memoires 1968-1970

[p. 225]

Amsterdam

5 februari 1970

Nam de bus naar cs. Het huis was okay. Zelfs geen vervelende brieven. Telefoneerde mam.

Peter belde, en de sfeer was meteen prima. Ontmoeting in het Americain. We aten een visje. Hij was blij met de Saks Fifth Avenue-toilettas. Hij merkte mijn Frye boots op en zei: ‘Zo'n paar laarzen heb ik altijd willen hebben.’ Ik antwoordde opzettelijk dat ik Loet Kilian kon vragen een paar op te sturen. Toen we op Amerbos terugkeerden stond het paar dat ik voor hem had gekocht op hem te wachten. Ze waren helaas toch nog aan de grote kant. Hij was er erg blij mee.

Hij leek anders. Zijn ogen leken een andere taal te spreken. Het was erg vreemd weer bij hem te zijn. Ik gaf hem een zoen en het leek of er geen hiaat in ons contact zat. Hij reed bovendien uiterst gesmeerd heen en terug naar de stad.

Lees Culture and Commitment van dr. Margaret Mead.²⁸⁸ Heb niet zo'n contact met de wijze waarop zij schrijft. Zij publiceerde een dezer dagen een interessant artikel op de Op-Ed page van de New York Times.²⁸⁹ ‘A balance between individual optimism and stubborn group blindness is what we seek.’ Interessant: ‘The child's basic learning was conveyed to him so early, so in-articulately, and so surely, as his elders expressed their sense that this was the way things would be for him, because he was the child of their bodies and their spirits, their land and their tradition, particular and specific, that his sense of his own identity and his own destiny were unchangeable (...).’ Is dat zo? En wanneer dit zo is, zit in ieder nieuw geboren kind bij voorbaat een vicieuze cirkel meegebakken.

288 Margaret Mead, Culture and Commitment, A study of the Generation Gap. Natural History Press/Doubleday, New York 1970.

289 The New York Times, 21 januari 1970.

7 februari 1970

Peter is, na drie zalige dagen, naar Oostelbeers vertrokken. Hij liet zijn laarzen hier.

Rust, eenzaamheid en Brahms' eerste symfonie.

Bezocht mam in Bilthoven. Ze gaf geen enkel commentaar op

[p. 226]

mijn verhaal over de film die ik had gemaakt. Ik hield me in, maar ben maar weer vertrokken.

Telefoneerde Emile van Konijnenburg en vertelde dat ik de film met de Amerikanen had gemaakt inzake Nieuw-Guinea. Ook dat ik prins Bernhard erover had geschreven. ‘Je weet, Bernhard kan het bloed van Luns wel drinken,’ aldus Van Konijnenburg. Omdat ik wist dat Van Konijnenburg, als vriend van Paul Rijkens in de Nieuw-Guinea-affaire, uitstekende contacten onderhield met de Prins, wist ik dat dit een volkomen betrouwbare, desalniettemin schokkende, informatie was. Begrijpelijk temeer omdat Luns en Rijkens meer dan eens de degens kruisten.²⁹⁰

Professor Ernst Utrecht vertelde dat hij de informatie dat Howard Jones bij Bung Karno was geweest had gehoord van kolonel (Monkey) Morman Sasono, het hoofd van de veiligheidsmensen van de oud-president. Waarom zouden Jones en Abdulgani dit hebben tegengesproken. Wie sprak de waarheid?

Wim Klinkenberg vertelde dat de NRC en het Algemeen Handelsblad definitief samen zouden gaan en dan zou Henk Hofland zijn baan kwijtraken.²⁹¹

Dineerde met Boes Suwandi²⁹² in Breukelen. Hij had van generaals op het golfveld gehoord dat ik De Verraders had geschreven. Hij zei dat de natuur van generaal Ibnu Sutowo niet haatdragend was. Boes werkte zelf voor Pertamina op Sumatra.

290 Een paar jaar later zou ik dit gegeven in de publiciteit brengen.

291 Dit zou pas een paar jaar later gebeuren, na de Telegraaf-rel in mijn huis over bezoekende Russen.

292 Oud-Nijenrode vriend: zie Memoires 1953-1957.

8 februari 1970

Sprak met André Spoor. Hij was het met mij eens. ‘Luns heeft over de rol van de vs in de kwestie Nieuw-Guinea gelogen,’ zei hij letterlijk. Hij wil meewerken aan mijn film.

Vertelde professor Wim Wertheim dat de film gereed was. Hij zei dat Mohammed Hatta tot adviseur van president Suharto was benoemd om anti-corruptie maatregelen te helpen uitdenken. Op de derde dag van zijn adviseurschap zou Hatta hebben geadviseerd generaal Ibnu Sutowo te vervangen.²⁹³

293 Ik was de eerste die in 1966 de gigantische corruptie van Ibnu Sutowo in De Spiegel aan de kaak stelde.

9 februari 1970

Droomde dat ik in de werkkamer van mijn vader op De Horst (ouderlijk huis) een gesprek had met Joseph Luns. Ik herinner me gezegd te hebben: ‘Als ik mijn hart volgde, zou ik die film

[p. 227]

niet gemaakt hebben, maar het is oneerlijk wat u doet en heeft gedaan.’ Kon meteen niet meer slapen.

Harisanto belde uit Duitsland. Fijn.

Ellen Thomassen was hier. Wel aardig, maar veel gezwam. Voor haar was zich vestigen in Zuid-Afrika een reden tot echtscheiding. Was dertig minuten in Thermos, lang genoeg om doorgeblazen te worden. Er moet af en toe ‘iets’ gebeuren.

10 februari 1970

Prins Bernhard gaat naar Indonesië. De tip van Diarto was dus de juiste. Ik ben ertegen. Ik belde Carel Enkelaar omdat ik wilde proberen een methode in elkaar te zetten teneinde de reis van pb openlijk te bekritiseren.

Gerard Croiset belde om te zeggen dat professor Tenhaeff in een ziekenhuis lag en dat het walgelijke gekonkel om diens parapsychologisch instituut voortduurde. In de affaire van Mrs McKay waren arrestaties verricht. Croiset werd gisteren in dit verband in de Volkskrant genoemd.

11 februari 1970

Om 14.00 uur belde Peter: ‘Ik dacht, ik zal eerst maar eens mijn Willem even bellen.’

De New York Times schijnt een nieuw boek van Jan Cremer af te kraken. Er staat natuurlijk ook niets van enige importantie in.

12 februari 1970

Twee kaarsen op het Begijnhof

Rob van Gennep, nu met baard, zei niet te weten of hij de pocket van De Verraders wilde uitgeven. Hij zei meer in de hoek van Wim Wertheim te zitten. Waarom moet in je Holland altijd eerst in ‘een hoek’ zitten?

Lunch met Carel Enkelaar en Ton Neelissen. Het liep wel redelijk. Zij vinden het Nieuw-Guinea- materiaal dat ik uit Amerika heb meegebracht nu blijkbaar toch wel spannend. Ze willen de film aan Luns laten zien. Wat de reis van pb naar Indonesië betreft wil Enkelaar naar de Prins gaan.

13 februari 1970

Peter was bij zijn moeder. Hij belde gisteravond. Dus ik sliep als een roos.

In de Tweede Kamer had gisteren een debat plaats over China. Treurig om te lezen. Luns sprak over de inlijving van Tibet zoals over de Portugese koloniën in Afrika.

[p. 228]

14 februari 1970

Peter kwam uit Tilburg, had geen zin in zijn toneelschoolles en vroeg me met klem voor hem op te bellen dat hij ziek was. We zagen de film Butch Cassidy²⁹⁴.

Stortte me later op de piano.

294 Schaam me niet krachtiger geprobeerd te hebben hem naar les te jagen; ik had mezelf nota bene voor die toneelschool ingezet.

15 februari 1970

Lees met stijgende belangstelling Het testament van de Kennedy's van Theodore Sorensen.²⁹⁵ Het blijft een raadsel hoe de meest aperte nincompoops zelfs nog in de jaren 1960-1970 altijd weer aan de bak komen en de hoogste posten in het land bekleden. De insides over de Kennedy's zijn bovendien boeiend. Zie de man nog voor me.

295 Theodore Sorensen, Het testament van de Kennedy's, Uitgeverij Spectrum, Utrecht 1969.

16 februari 1970

Aristides Katoppo van het blad Sinar Harapan in Jakarta belde. Ging hem in de stad afhalen en gaf hem De Verraders. Maakte een maaltijd klaar. We spraken urenlang. Hij ontdooide geleidelijk, kwam uit Sulawesi. Katoppo: ‘Degenen die zich op trouw voor Sukarno laten voorstaan, bewijzen hem geen dienst’, zei hij bijvoorbeeld. Ik dacht: hij kletst. Volgens Katoppo had ambassadeur Howard Jones Bung Karno inderdaad bezocht. Ik kon altijd een artikel voor zijn blad schrijven, maar als brief van een lezer. Er was dus niets met deze collega te beginnen. East is east and west is west.

17 februari 1970

Ton Neelissen liet me vijfenvijftig minuten van mijn in de vs gemaakte interviews zien. Hij vond het materiaal nu kennelijk prima. Maar omdat hij een gediplomeerde schijtlaars was - daarom zat hij dus ook op die vitale post - zei hij: ‘Ik zou deze film nooit zonder Carel (Enkelaar) in Panoramiek willen brengen.’ Dus de film moet voor Enkelaars vakantie gemonteerd zijn. Echt een klus voor mijn ‘collega's’ van de nos. Neelissen ging akkoord dat André Spoor ook naar de film zou kijken.

Peter was in Duivendrecht bij Joop Geesink voor de opname van een televisiereclame geregeld door Fred Emmer. Haalde hem op.

Reed naar Bilthoven om een pad naar mams huis door de

[p. 229]

sneeuw te vegen. Peter: ‘Dat heb ik in Tilburg voor mijn moeder ook gedaan. Dan voel je je weer kind.’

Ontmoette Gerard Croiset en Carel Enkelaar samen. Gerard is van mening dat geestelijke voortplanting in de toekomst de mensheid zal opheffen. ‘De wereld kan zonder de mens bestaan,’ zei hij. ‘Die idiote seks,’ liet hij zich ontvallen. ‘Alleen gezonde seks beoogt voortplanting.’ Hij dacht dat de ontknoping van de George de Mohrenschildt-zaak nog twee of drie jaar zou nemen.²⁹⁶ Een lange man zou mij benaderen, wat zou leiden tot het openbreken en de oplossing van alles. Carel wilde niets doen om Tenhaeff en de aanval op zijn instituut te helpen frustreren.

Lees in Reflections upon a Sinking Ship van Gore Vidal.²⁹⁷ ‘Nearly half the human beings ever born are now alive, breeding like bacteria under optimum conditions.’ En: ‘There are those who believe it is already too late to save this ark of fools.’ Ben geneigd tot those te behoren.

De post. Professor Wertheim - dus de man in wiens ‘hoek’ Rob van Gennep zei te zitten - meldt dat hij Van Gennep heeft opgebeld ‘om sterk te pleiten’ voor de publicatie van De Verraders als pocket. ‘Van de ene kant zou hij het graag doen, van de andere kant vond hij dat het niet in zijn fonds paste; hij moest het nog even serieus bekijken,’ aldus Wertheim. Rob van Gennep bediende zich van het typische uitgeverssmoesje ‘past niet in ons fonds.’ Bovendien dat serieus bekijken duurt al heel erg lang.

Jonathan Raymond schrijft uit Chicago. Hij wil naar Holland komen. ‘If I am not, may Zeus strike me dead.’ Dat is heerlijk nieuws.

Oliver Stone schrijft: ‘I love you (platonically that is) and merci beaucoup’ voor mijn brief. Ik had Jan Cremer gevraagd hem eveneens te schrijven en Oliver zegt: ‘I was quite thrilled to hear from Jan Cremer, whose book so influenced me years ago.’ Hij vervolgde: ‘Here in New York life is sometimes dull. Film School can be tiring. My new script is printed and at the agent's. Next week I will send William Bast²⁹⁸ a copy in California.’ Jan Cremer had hem geadviseerd (per brief) om Peter Matson, diens agent in New York, te benaderen. Oliver zei dit te willen doen als alles misliep. ‘I hope you are well, my friend, and I know you are happy with Peter. My best to him, Jan Cremer and whoever, and Najwa adds her love, Oliver.’

296 Het zou in werkelijkheid tot 1977 duren.

297 Gore Vidal, Reflections upon a Sinking Ship, Little Brown & Company, Boston, 1969.

298 Mijn vriend in Hollywood met wie ik Oliver Stone in contact wilde brengen. Net als ik Jan Cremer bij hem had gebracht.

[p. 230]

19 februari 1970

Peter: ‘Heb ik je verteld dat ik over je heb gedroomd? Ik droom vaak over jou, altijd enge dingen. Je schoot op een laag dier, een vos of een hond. Het bloed spoot er aan alle kanten uit. Het bleef maar doorlopen (...).’

Vond dit heel naar om te horen.

20 februari 1970

Alle bladen, zoals de NRC op de voorpagina, publiceren foto's van Bung Karno dat het helemaal niet goed met hem zou zijn en dat hij stervende is. Ik vind dat verschrikkelijk.²⁹⁹ De Telegraaf had het misselijkste onderschrift, want daar zullen ze hopen dat hij sterft. Ik zou prins Bernhard willen vragen hem de groeten van me te doen.

299 Zie fotokatern.

21 februari 1970

Wageningen

Woon hier, samen met Ernst Utrecht die meereed, een Indonesië-dag over ontwikkelingshulp door de studenten van de Wageningse Hogeschool georganiseerd, bij. Ik kijk eens in de zaal rond. Studenten lijken veranderd. Meer lange haren bovendien. De aandacht is wellicht geïntensiveerd. Wim Wertheim is ook aanwezig. Hij en zijn vrouw vonden Katoppo, die hen eveneens was komen bezoeken, niet aardig. Henk Hofland noemt Wertheim strijk-en-zet ‘een leugenaar.’ Waarschijnlijk om diens meningen over China.

Utrecht zei in zijn rede wel interessante dingen, maar daar zit dan een kudde mensen in Nederland te redekavelen over de problemen van honderdtwintigmiljoen Indonesiërs. En wie luistert er eigenlijk echt? Utrecht zou bijvoorbeeld onlangs in het Tropen Instituut spreken voor naar Indonesië vertrekkende specialisten. Maar na een protest van de Indonesische ambassade in Den Haag en een smeekbede van een functionaris van het Instituut werd Ernst Utrecht gedumpt en de zaak werd doodgezwegen. ‘Anders gaat het mij m'n pensioen kosten,’ aldus de functionaris. Wertheim vind ik een saaie en eentonige spreker, nogal professoraal, en dat moet je juist niet hebben, maar hij was wel informatief. Terwijl Wertheim sprak schreef ik Utrecht een briefje en vroeg of hij Hans Beynon van de Volkskrant kende. Toen we na de redevoering opstonden verscheen Beynon ten tonele.

Bezocht mam. Wat is er toch met haar?

[p. 231]

22 februari 1970

Om Sukarno in die wankele staat op een foto te zien vervult me met emoties.

Reed tegen middernacht nog naar zee. Het was kalm en mooi op het strand: de zee, de maan en duizend herinneringen.

24 februari 1970

Discussieerde met mam per telefoon over Israël. ‘Ze moeten toch ergens naartoe,’ zei zij. ‘Waarom hebben ze Israël niet in de Nevada-woestijn in Amerika neergezet? Ze hadden de klaagmuur ook wel over kunnen brengen. Het blijft toch allemaal maar een idee (...).’

Schreef toch maar naar prins Bernhard met het verzoek, indien hij in Jakarta ook oud-president Sukarno zou bezoeken, mijn hartelijke groeten over te brengen. Wat ik feitelijk wilde zeggen was: ‘Sla vooral Bung Karno niet over.’ Sukarno leeft toch al totaal geïsoleerd. De rotzakken.

Ik vind het ontstellend om te lezen dat mijn voormalige goede vriend, nu generaal Sugandhi³⁰⁰ niet alleen hoofd van de Inlichtingendienst van het leger is geworden, maar openlijk toegeeft dat Amerikaanse groene baretten (de lievelingen van meneer Robin Moore en zijn cia-vrienden) zich in Indonesië bevinden en zogenaamd ‘burgertaken’ vervullen. Volgens Sugandhi namen ze deel aan een ‘scholingsprogramma’ van het Indonesische leger en zouden geen militaire beginselen bijbrengen. Sugandhi is ook door de jaren heen in een misselijk draaibord veranderd en het is geen wonder dat Bung Karno hem dumpte. Sabur, de andere trouwe adjudant van Sukarno, is door de verradersbende vermoord.

300 In 1956 in Rome leerde ik Sugandhi en Sabur kennen als de twee adjudanten van Sukarno tijdens diens Italiaans staatsbezoek.

26 februari 1970

Vreemd, gisteravond en vanavond waren de eerste twee keren dat ik mij zeer bewust realiseerde dat ik op een gegeven moment, met Peter hier, mij verveelde en zelfs dacht: ‘Ga nu maar.’ Dit heb ik nooit eerder met hem gehad. Na hem gisteren uit Utrecht te hebben afgehaald werd ik een paar maal geruime tijd door een soort onverschilligheid tegenover hem overvallen die me zelf verbaasde. Ook toen hij tot woensdag wegbleef was ik er veel rustiger over dan vroeger.

Ontmoette C. den Daas bij de tros die 750 dollar voor het interview met Bob Wagner als honorarium te hoog vond. ‘Ik had ook onze correspondent Rups kunnen zenden.’

[p. 232]

‘Dan had u dat moeten doen,’ zei ik. Ook moest ik bij de nos er achteraan om mijn royalty's te krijgen voor doorverkoop van mijn Kennedy-film naar Frankrijk. Ze zullen je nooit uit zichzelf betalen.

28 februari 1970

Zag in een krant dat de Raad van Beheer van de nos volledig achter de lul Joop Simons zou staan. Ongelooflijk.

1 maart 1970

Jan Cremer schrijft mij zijn geheime adres in Londen, waar hij nu met Panchita en de baby schijnt te wonen.

Henk X. (30) belde, een Chinese jongen uit Medan, die medicijnen studeert en ik in de sauna ontmoette. Hij logeerde hier. Niets, want ik kan niets, maar het was plezierig iemand te slapen te hebben. Maar verder nul contact.

Heb The Broken Triangle gelezen van Sheldon W. Simon.³⁰¹ Hij is professor aan de Universiteit van Kentucky en maakte een studie over wat er speelde rond de pki Jakarta en Peking. Leesbaar en interessant. Ik ben het niet met alles eens. Heb hem dit ook geschreven.

Het plotselinge verdwijnen van mijn vader op 21 april 1966 heb ik nog altijd niet verwerkt. Welke waren zijn gedachten de avond van zijn dodelijke hartaanval? Hij had net twee brieven van mij gekregen, die open op zijn bureau lagen.

301 Sheldon W. Simon, The broken Triangle, The John Hopkins Press, Baltimore 1969.

2 maart 1970

Bracht mam bij mijn vaders broer en diens vrouw in Nijmegen. Ik luisterde naar hen en was stil. Ik keek steeds naar mijn moeder, wat me eindeloos triest maakt, omdat zij oud wordt. Het gesprek ging over personen en familieleden, die meestal reeds waren overleden. Toen we later Nijmegen verlieten passeerde een vrachtwagen onverwachts een andere auto. Omdat ik nooit plotseling rem, of idioot doe op de weg, reageerde ik zo kalm mogelijk, maar mam schrok heel erg en schoot onderuit en gaf een gil. Er gebeurde absoluut niets en het incident ergerde me grenzeloos. Even later zei ze iets met een omweg over de verwarming. Ik zette dus de heater keihard aan, maar toen we thuis kwamen rilde zij van de kou, nam een glas port en ging op de bank liggen. Haar hand beefde erg. Ik raakte hierdoor door schuldgevoelens zeer upset. Was dit een gevolg van haar eerdere schrikreactie? Reed terug naar Amsterdam en raakte (zacht-

[p. 233]

jes) een nbm-bus van achteren, waardoor thans de rechterkoplamp van mijn auto gedeukt is. Belde mam op; zij leek okay. Maar ik blijf ongerust.

Mevrouw Sriamin schrijft dat de kolonel in een ziekenhuis ligt en dus niet kan antwoorden.

3 maart 1970

Omdat dit de verjaardag van Hoflands moeder zou zijn geweest zond ik hem kopieën van twee van haar brieven aan mij uit juni 1947.

Ton Neelissen zegt de teksten voor de film over het gelieg van Luns ter fiattering hogerop te hebben gezonden. Wat een moed.

4 maart 1970

Schreef een artikel voor Vrij Nederland: ‘Luns en het Verraad van de Kennedy's’.³⁰² Ton Neelissen zou de minister vandaag een brief schrijven om hem te vragen naar de studio te komen, mijn film te zien en daarop dan commentaar te leveren.

302 Dit artikel zou pas 23 mei 1970 worden geplaatst.

5 maart 1970

Professor dr. Fred Polak liet van zich horen. Hij schreef of ik hem ‘een ongelooflijk plezier’ wilde doen door een vraag aan Gerard Croiset te stellen, ‘zowel uit persoonlijke nieuwsgierigheid, als uit wetenschappelijke belangstelling.’ Polak wilde een Instituut voor Toekomst Onderzoek oprichten als eerste Nederlandse denkfabriek volgens Amerikaans model. De Ford Foundation had zich uit het project teruggetrokken. De Nederlandse Jaarbeurs wilde aanvankelijk meedoen met fund-raising maar er was een nieuwe kleine concurrerende ‘nogal jaloerse groepering’ gevormd, die hetzelfde doel beoogde. ‘Deze heeft onder meer prins Bernhard voorlopig op haar hand weten te krijgen,’ aldus Polak. Maar pb was tevens ‘Koninklijk Commissaris’ bij de Jaarbeurs. Dus complicaties volgden. Polak: ‘De prins heeft opdracht gegeven te trachten beide groeperingen tot elkaar te brengen. Wij zijn gaarne tot samenwerking bereid, willen echter als grote en deskundige groep niet worden opgeslokt door de kleine, ondeskundige, helaas nogal onbetrouwbare groep.’ Deze laatste had dus het oor van de prins gekregen. Zelf was professor Polak optimistisch over de afloop, ‘maar hoe “ziet” Croiset een en ander?’³⁰³

Ging naar Utrecht. Aanvankelijk wilde Croiset niet op de affai-

303 Brief van 2 maart 1970.

[p. 234]

re ingaan, maar naderhand zei hij Polak op het hart te drukken vrede te sluiten met de kleine pro-Bernhard-groep. Croiset vraagt me altijd wanneer ik weer naar Amerika terugga en dat ik dan mijn huis zou kunnen verhuren.

6 maart 1970

In de sportschool lag een Telegraaf. Minister W.K.N. Schmelzer heeft in de Tweede Kamer gezegd: ‘Het lijkt wel een kleuterklas.’ Daar heeft hij lang over gedaan. Schreef hem een briefje waarom hij dit pas nu ontdekte.

‘I do not fear American savagery, but its civilization.’ - Henry James

Wil Jardins sous la pluie van Debussy studeren.

7 maart 1970

Ernst Utrecht, Beynon en Bonhofer³⁰⁴ kwamen eten. Geklets tot middernacht. Zij adviseren De Verraders voor Van Gennep te herschrijven. Utrecht zei dat Wertheims steun voor het boek compleet was. ‘Rob van Gennep zit toch meer in de Wertheim-hoek?’ zei ik.

304 Ik weet niet meer wie Bonhofer was.

9 maart 1970

De vrouw van Roeland Kerbosch belde dat er een dame uit Brazilië was, Amstel Hotel suite 41-42, die Peter wilde zien voor een rol in een film. Bracht er stapels foto's heen.

Lunchte met Cees Meijer, hoofdredacteur van de Typhoon in Huis te Zaanen in Wormerveer. Quasi luxueus met stapels kostbaar voedsel, waarvan veel te veel terug naar de keuken ging. Zoiets baart me zorgen. Er komt een fusie met het Haarlems Dagblad.

Probeer orde te scheppen in mijn dagboek. Zou het onbegonnen werk zijn het ooit voor publicatie te bewerken? Dat zou misschien op een dictafoon moeten gebeuren. Maar hoe de uitgave te financieren? Wie weet wordt er een machine uitgevonden die typt wanneer je erin spreekt. Ik moet toch aan zelfanalyse doen. Heb twintigduizend gulden schuld door alles wat voor het huis is aangekocht. Ben nu 45 jaar. Wanneer ik niet met voortvarendheid te werk ga om bij mezelf na te gaan waar ik sta en ga, dan blijft het zigzaggen in het niets.

Lees met absolute verbazing, totaal gefascineerd The Selling of the President van Joe McGinniss.³⁰⁵ Deze jongeman sloot zich al

305 Joe McGinnis, The Selling of the President, Trident Press, New York 1969.

[p. 235]

vroeg bij de Richard Nixon presidentiële campagne aan en heeft hoogst nauwkeurig beschreven hoe Nixon ‘aan de man’ werd gebracht met gebruikmaking van alle denkbare toelaatbare en ontoelaatbare middelen, inbegrepen televisie. Het is een schokkend verhaal. Malcolm Muggeridge noemt het een beschrijving van ‘the first electronic election in Amerika’.³⁰⁶ En daar heb ik dus in New-Hampshire met mijn neus op gezeten.

306 The London Observer, 8 maart 1970.

10 maart 1970

Eigenlijk is het hoogst irritant om te lezen hoe de Amerikaanse ‘vrije verkiezingen’ tot een public relations-industrie, compleet met concurrentie, worden teruggebracht. Muggeridge zette boven zijn artikel Packaging the President en op de omslag van Joe McGinniss' boek staat een pakje sigaretten met het smoel van Nixon als verpakking. Muggeridge heeft gelijk, de man voor het Witte Huis wordt voortaan ‘verkocht’ aan de man in de straat als Camel-sigaretten of een Omo-wasmiddel.

Zit weer op een bijeenkomst die wordt toegesproken door Ernst Utrecht en Wim Wertheim. Ze zijn wel actief en zeggen veel zinnigs. Professor Utrecht wijst er op dat er naar schatting drie miljoen landloze boerengezinnen alleen al op Java en Bali zijn. Ieder gezin bestaat gemiddeld uit vijf of zes personen. In Indonesië kan men op vijftien tot twintig miljoen landloze boeren rekenen. Zou de oliegeneraal en multimiljonair Ibnu Sutowo hiervan wel eens wakker liggen? Wanneer ik in zo'n zaaltje rondkijk naar de gezichten van de aanwezigen vraag ik me af of dit gepraat in Nederland wat oplevert in het voordeel van de landloze boeren op Java en Bali.

Professor Sheldon Simon, schrijver van The Broken Triangle, zegt in een brief van 5 maart 1970: ‘I was particularly interested in your observations on both the Sukarno and Suharto Governments (...). I should certainly enjoy the opportunity to “pick your brains” on Indonesian developments if our paths cross.’ Hij zegt het boek in 1968 geschreven te hebben en om die reden kon hij toen nog niet dieper ingaan op de ins and outs van het generaalsregime. ‘I was particularly intrigued by your remarks on tension within the current Indonesian military elite. It is very difficult to obtain this kind of information in the United States with sources limited to the Far Eastern Economic Review and Indonesian press translations. I wish I could talk with you more extensively on this problem.’ Er was eigenlijk geen beginnen aan om het door Simon in Lexington, Kentucky geschreven boek

[p. 236]

bij te slijpen. De basic information van de 210 pagina's tellende studie was helemaal uit de koker van de coupgeneraals, de CIA en de gecontroleerde Indonesische pers gekomen, dus wat voor historische waarde had Simons bijdrage?

12 maart 1970

De cultureel antropoloog A. Polak sprak in het Tropenmuseum. Tegen mij zei hij: ‘Hoor ik dat u bij Wertheim gaat promoveren?’ Ik dacht wat zou de rest van zijn informatie waard zijn. Polak sprak over moskeeën, adelkampongs, religieuze organisaties, functionarissen en had veel schematische etiketjes van zijn onderzoek bij de hand. Buitenstaanders werden in de Lombokse kampongs met veel Indonesische egards met een kluitje in het riet gestuurd. Ik ergerde me groen en geel aan het geklets. Ik wil over mensen horen, rice-roots mensen.

14 maart 1970

De Telegraaf publiceerde een reportage over een verjaardagsfeestje voor Kartika Sukarno, het dochterje van Bung Karno en Dewi, in haar appartement aan de Avenue Montaigne in Parijs. Het kind is nu drie jaar en Bapak heeft haar nooit gezien. Waarom zijn ze niet in Jakarta?

15 maart 1970

Croiset zei vandaag: ‘Ik ben al dagen niet goed. Heb geen zin meer (...).’ Op dat moment kwam er een telefoon dat zijn 87-jarige schoonvader was overleden.

16 maart 1970

Schreef banketbakker Oor in Noord dat zijn croissants niet te vreten waren en waarom hij niet in het bezit was van het juiste recept.

Prins Bernhard vereenvoudigde de conflicten met Indonesië tot ‘een familieruzie’.

Ton Neelissen heeft het script van twaalf pagina's van mijn Kennedy-medewerkersfilm naar minister Luns gezonden voor commentaar. De minister liet vanuit Paramaribo weten dat hij bij terugkomst in Den Haag van zich zou laten horen.

18 maart 1970

Wat ben ik toch een ignoramus. Ik lees in de New York Times³⁰⁷ dat die aardige Robert Komer de chief-hangman van de cia in

307 The New York Times, 22 februari 1970.

[p. 237]

Vietnam is geweest. Hij mikte vooral op Vietcong-kaders door middel van een programma dat de naam Phoenix droeg en in juli 1967 door hem werd geïnitieerd, zo meldt Tom Buckley. Ik zou hem met andere ogen hebben bekeken.

De woonvergunning voor Peter op Amerbos 205 is gearriveerd. Belachelijk. Ik zie hem de laatste tijd nauwelijks. Heb vandaag vele uren op een telefoontje van Peter gewacht. Het maakt me onrustig en nerveus en ik ben tot niets in staat.

Prins Norodom Sihanouk is afgezet terwijl hij in Moskou was. De verraders. Eerst Sukarno nu hij. Het zal wel weer een cia-complot zijn, omdat Sihanouk de schendingen van zijn grenzen door dolgedraaide Amerikanen niet pikt.

19 maart 1970

Ontbijt met mijn oude vriendin Hella Pick van de Manchester Guardian in Hotel des Indes. Zij vond Luns juist charming. ‘He is the only Minister who has a sense of humor, who laughs at the whole thing, including himself (...).’³⁰⁸ Wat me zorgen baarde was dat Sekoué Touré volgens haar mijn vriend ambassadeur Diallo Telli, nu secretaris-generaal van de Organisatie voor Afrikaanse eenheid in Addis Abeba, disloyaal zou hebben genoemd. ‘Niemand kan meer met hem samenwerken,’ zei Hella. ‘Het is Diallo Telli naar het hoofd gestegen.’³⁰⁹

Hella vertelde door premier Cyrille Adoula van Kongo voor een bezoek te zijn uitgenodigd.³¹⁰ Intussen wist zij niet dat Thomas Kanza, onze alleroudste vriend - de eerste Kongolese ambassadeur, door Patrice Lumumba naar de vn gezonden - onder haar ogen werkzaam was aan de London School of Economics. Wandelde met haar in Scheveningen en zette haar voor het ministerie van Buitenlandse Zaken af, waar zojuist Luns met een collega naar buitenkwam en me natuurlijk straal negeerde.

Lees The Murder of Christ van Wilhelm Reich. ‘Man is born free, yet he goes through life as a slave (...). The hidden something is the emotional plague of man (...). No attempt to remove this plague has ever succeeded (...). Mind and body, functioning in one and the same organism, is still separated in man's thinking (...). Philosophizing about the meaning of Life is useless as long as one does not know what Life is (...). The trap is man's emotional structure, his character structure (...). One can decorate a trap to make life more comfortable in it.

308 Op de komende pagina's kan de lezer zien hoeveel gevoel voor humor Luns bezat toen hij mijn film zag.

309 Diallo Telli zou door Sekoué Touré worden gearresteerd en vermoord.

310 Moet altijd lachen als journalisten elkaar beschuldigen overheidsuitnodigingen te hebben aangenomen, zoals Adriaan van Dis in 1985 op tv tegenover mij zou doen.

[p. 238]

This is done by the Michelangelo's and the Shakespeare's and the Goethe's (...). But the great problem of Life and the origin of Life is a psychiatric one.’³¹¹

311 Wilhem Reich, The Murder of Christ, Nonday Press, Farrar, Straus and Giroux, New York 1969.

20 maart 1970

De tijd vliegt door. Steeds sneller, steeds sneller. Droomde dat Peter wegliep, niet uit boosheid, maar om te trainen in de sportschool. Ik zie hem nog rekkende bewegingen maken met zijn body, maar toen viel hij over een paar mensen, waaronder een oude man. Zijn overleden vader? Ik ontfermde me over de oude man, die was gevallen. Ik verloor Peter intussen helemaal uit het oog. Er was een meisje in het spel en twee kerels werden uit een trein gesmeten.

Vanavond sprak ik twee uur met Ton Neelissen, Willem Brugsma en André Spoor in het grachtenhuis van Brugsma over de komende film met de Kennedy-medewerkers over Luns. Ton Neelissen heeft gisteren een telefoongesprek van dertig minuten met minister Luns gehad.³¹² Hij schijnt te begrijpen dat deze film hem goed naait. Henri Faas heeft nu ook tegen Neelissen gezegd dat Luns heeft gelogen over de Amerikaanse rol op Nieuw-Guinea en de Kennedy's in het bijzonder. Brugsma vond dat Neelissen zijn gesprek met Luns, dat er blijkbaar niet om loog, op band had moeten vastleggen. André Spoor vertelde dat volgens ambassadeur J.H. van Roijen hij het gesprek tussen Luns en de voormalige minister John Foster Dulles, waarin Amerikaanse toezeggingen ter sprake kwamen inzake Nieuw-Guinea, had bijgewoond.

Ton vertelde ons verder dat hij na zijn gesprek met minister Luns over mijn film dermate beeindrückt was - Luns had hem letterlijk gezegd: ‘Ik smeek u die film van Oltmans niet uit te zenden’ - dat hij zich die avond had bezopen met eerst drie borrels bij Willem Brugsma, daarna drie borrels bij de journalist Hans Saaltink en toen nog eens drie borrels bij zijn huisarts. Duidelijk: Neelissen is tegen het grotere werk niet opgewassen, vandaar zijn benoeming tot grote leider van Panoramiek.

Neelissen voelde echter wel feilloos aan waarom ik wilde dat André Spoor in verband met deze film een gesprek met dr. J.H. van Roijen zou hebben. Beiden kenden elkaar uitstekend en waarschijnlijk was Spoor de enige tegen wie Van Roijen min of meer de waarheid zou zeggen. gezien de commotie bood Neelissen intussen vijfduizend gulden voor mijn film. Omdat Van

312 Zie originele tekst in KB.

[p. 239]

Roijen nu ambassadeur in Londen is zou Spoor naar Engeland moeten gaan, waar hij kennelijk zin in had (op kosten van de nos). Spoor was eveneens van mening dat Luns deksels goed moet hebben geweten, nadat Dulles door Christian Herter werd opgevolgd, dat toezeggingen informeel door John Foster Dulles gedaan hun geldigheid hadden verloren. Mijn minachting voor Van Roijen steeg gestadig. De man moet al die jaren op de hoogte zijn geweest van Luns' verdraaiing van de feiten. Waarom hield hij zijn mond? Hij was bovendien rijk. Hij hoefde zich geen zorgen te maken waar hij de bakker van moest betalen, wanneer hij uit de school zou klappen. Bovendien wat was nu eigenlijk al die jaren het werkelijke landsbelang? Prins Bernhard, Paul Rijkens en wij - medewerkers in het klein - hadden gewoon gelijk.

21 maart 1970

Ik moet het joch, Willem H.³¹³, ontzien. Er wordt genoeg met gevoelens gespeeld, ook wanneer men zich dit niet bewust is en zelf denkt serieus bezig te zijn.

Bracht twee rode rozen naar het graf van mijn vader. Zo'n bezoek betekent steeds weer een confrontatie met Reichs mysterie van het leven.

Ben around the clock bezig met een boekje te schrijven over de corruptie in Indonesië.

313 Al enige tijd duikt de naam Willem H. in mijn dagboek op. Ik kan me hem niet herinneren of voor de geest halen en ik wilde hem blijkbaar met die H. beschermen.

22 maart 1970

Willem H. bleef slapen. Ik kan echter niets en wil niets met hem. Ik vind hem aardig, zelfs amusant, maar ik voel me niet tot hem aangetrokken, dus zo ongeveer als Peter zich bij mij voelt.

Anthony Howard schreef een schandalig artikel in de London Observer over Robert Kennedy. Schreef hem een protestbrief. ‘Er zijn twee mensen nodig om de waarheid te spreken: één om te spreken en één om te luisteren,’ heeft Henry Thoreau eens gezegd.³¹⁴ Ik denk niet dat ik het hiermee eens ben. Ik denk dat je de hoogste graad van waarheid bereikt, wanneer je tegen jezelf spreekt - met niemand erbij - of wanneer je schrijft en een dagboek bijhoudt.

Mijn ongerustheid over Bung Karno is toegenomen. Ik loop met de gedachte rond naar Dewi in Parijs te gaan. Misschien weet zij meer. Bovendien zou er een gefilmd interview in kunnen zitten. Ik bezocht Roeland en Mady Kerbosch. Ik vond

314 Irving Lee, De Psychologie van het gesprek, Aula Reeks, Utrecht 1968.

[p. 240]

hem zeer aantrekkelijk, zijn ogen, zijn body, het hele pakket. Hij rookte kleine sigaren. Ik stelde voor dat we samen Dewi Sukarno zouden gaan filmen. Hij ging akkoord.

's Avonds werd op televisie een reportage getoond van Bung Karno's entree in Jakarta na meer dan elf jaar Nederlandse gevangenschap. Mijn emoties ten aanzien van hem zijn onveranderd. Dat weet ik. Ik herbeleefde weer even alles wat ik met hem in Indonesië meemaakte. De herinneringen zijn niet uit te bannen.

Hella Pick zei dat de voorspelling van Dulles dat de dominostenen in Zuidoost-Azië zouden vallen - nu weer met het afzetten van Sihanouk - werd bewaarheid. Ik antwoordde: ‘Sorry, de dominostenen vallen niet vanwege Moskou of Peking maar vanwege het geklier in Washington.’ Ik begreep weer hoe weinig ik op een lijn zit met Hella omtrent internationale vraagstukken. Een huwelijk met haar, zoals we vroeger wel eens hebben overwogen, zou een totale ramp zijn geworden.

23 maart 1970

Ben op weg naar Parijs om te proberen Dewi Sukarno te ontmoeten. Waar de Telegraaf al niet goed voor is.

Een Delftse student lifte mee. Hij vond dat de wereld naar anarchie terug moest keren. Alle gezag over boord, terug naar een communesysteem. Hij had lange blonde haren, droeg hoge schoenen, een corduroy broek, donkerblauwe coltrui, een snor en een baardje. Hij rolde sigaretten. Hij wilde in de zomer drie maanden alleen naar Finland liften. In Delft, waar hij bouwkunde studeerde, waren niet genoeg meisjes. Vooruit maar.

Hôtel de France et Choiseul.

Schreef Willem H. een briefje via Rob Lang dat het zo niet langer ging.

24 maart 1970

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt is jarig.

Droomde dat Carel Enkelaar had besloten de film met de Kennedy-medewerkers over Luns niet uit te zenden. Was ontgoocheld.

Avenue Montaigne, 11.30 uur

Heb Dewi Sukarno gevonden. Na tal van omzwervingen, onze ambassade, correspondent Joost de Ruiter, het persbureau Paris Presse en de apis Agency kwam ik er achter dat zij op nummer twaalf woonde. Een Japanse dame opende de deur. Ik heb

[p. 241]

Bung Karno's kind gezien, met twee pluimpjes en strikjes in het haar. Ze glimlachte. Ik liet het staatsportret dat Sukarno me in 1957 gaf achter (in de zilveren lijst) als bewijs dat ik een vriend van de oud-president was, dit contre coeur, maar er zat niets anders op. Gaf het nummer van Hôtel France et Choiseul op.

Brandde twee kaarsen in de Madeleine.

's Avonds bracht ik mevrouw Sukarno een kort briefje dat ik op 30 maart naar Parijs terug zou komen.

Ik ontmoette haar om 19.00 uur in haar flat. Zij sprak met affectie over Bung Karno en kreeg er zelfs tranen bij in haar ogen. Al haar bezittingen waren in Jakarta gebleven, omdat zij slechts voor een kort bezoek naar Tokio was gevlogen om nooit meer terug te keren. Zij had dus bijna geen foto's of herinneringen meer, hoewel er een aantal portretten in haar zitkamer stonden. Zij was vooral woedend op Suharto, nadat een dochter van Bung Karno haar in Tokio was komen vertellen dat toen de oud-president bij haar huwelijksreceptie wilde opstaan om haar een zoen te geven, een begeleidende mp-militair hem terug op zijn stoel had geduwd. De mp's hadden ook steeds handen voor zijn ogen gehouden zodat er geen foto's van Bung Karno konden worden genomen. Fotografen zaten bij die plechtigheid in de bomen om maar een foto van de oud-president te kunnen maken. ‘I do not want an Indonesian to put his dirty hands on his shoulders,’ zei Dewi. Zij had in Tokio heibel met Suharto gemaakt.

Zij was vooral gebrand op Ibu Hartini.³¹⁵ ‘She is like a slave. When she visited him at my house, Wisma Jaso, she always was knocking Bapak's head to divorce me. It was she, who arranged that I could not return to Jakarta.’³¹⁶ Dewi had ruzie gehad met Cindy Adams ‘about that cheap second book,’ maar intussen stond wel op een kast een kleurenfoto van het echtpaar Adams.³¹⁷ ‘Hartini wants her name to be linked with Bung Karno in view of Indonesian history,’ zei ze, waar ik het allerminst mee eens was Hartini kennende. ‘The military regime will not assassinate him, because then all of Indonesia would love him again. But they probably mistreat him and beat him.’ Ik kreeg koude rillingen bij die gedachte.³¹⁸ De dochter van generaal Sabur vertelde Dewi in Tokio dat Suharto's ondervragers tijdens martelingen de benen van Sabur hadden gebroken en hij nu dus verlamd was.

315 De derde vrouw van Sukarno..

316 Dit was beslist onwaar en gebaseerd op vrouwelijke naijver.

317 Cindy Adams, My friend the dictator, The Bobbs-Merill Company, New York, 1967, waarin deze voormalige vriendin van Sukarno zich als verraderlijke feeks ontpopte.

318 Dewi bleek later grotendeels gelijk te hebben.

[p. 242]

‘Ik vertrouw nooit meer één enkele Indonesiër,’ zei ze. De voormalige Indonesische ambassadeur in Parijs had steeds de telefoon op de haak gesmeten wanneer zij opbelde. De huidige ambassadeur was vriendelijk en behulpzaam. Dewi heeft een visum voor Frankrijk dat vijfenveertig dagen geldig is. Eerst kreeg zij een visum voor een jaar, toen zes maanden. Zij verdenkt de Indonesische ambassade van druk op de Franse overheid. Eind april wil ze naar Tokio reizen. Ik vroeg of zij dan ambassadeur generaal Ashari zou bezoeken. ‘No, I don't want to make it difficult for him.’

Toen ik een tirade tegen Subandrio afstak bleef ze opvallend stil. Ze zei wel: ‘He played so many dirty tricks on me, too many to really hate him.’ Zij vervolgde: ‘But he also came to me and cried in front of me.’ Zij was het er mee eens dat hij aan Sukarno toegewijd was geweest, waarbij ik aantekende dat zijn devotie hem ertoe bracht Sukarno op gigantische wijze om de tuin te leiden. ‘But, I disagreed myself often with Bapak. Why did he have to fight the Americans so strongly, above all if you really have no power to back this opposition up?’ Zij had alles in het werk gesteld om Bung Karno tot een andere politiek aan te zetten, maar het was vruchteloos geweest.

Zij zag er zeer elegant uit. Zij droeg een rode blouse, zwarte rok en een goudachtige ceintuur. Er stonden overal dozijnen paaskaarten. Het appartement was geriefelijk, bescheiden, maar toch met een zekere luxe ingericht. Dewi was mooi, vooral wanneer zij geëmotioneerd ernstig keek. Ik trachtte me in te denken, wat Bapak het meest in haar had aangetrokken, en wat hij werkelijk voor haar gevoeld kon hebben.

Dewi was hoogst achterdochtig ten aanzien van journalisten. Een jaar geleden was zij door een Hollander benaderd, die zei dat hij een arts was en Bung Karno uitstekend had gekend. Zij gaf de man geld, maar voelde zich opgelicht. Bovendien, westerse media hadden haar anti-Suharto- uitlatingen absoluut niet weergegeven. Ik ga hier iets aan doen. Hoe, weet ik nog niet. Zij moest naar een diner.

Zij was van mening dat wat onlangs in Pnom Penh was gebeurd een herhaling was van de coup in Jakarta en duidelijk een cia-affaire was. Zij zei ook dat Ibnu Sutowo grote bedragen aan generaal Suharto toeschoof en dat de regering in Jakarta toneel opvoerde om te doen alsof hij in ongenade was gevallen. Ik zei tegen Ibu Dewi dat ik bereid was naar Suharto te gaan indien ik zou kunnen helpen, vooral om Sukarno en haar weer te herenigen, ook in het belang van Kartika.

Ontmoette Christiaan van Heek in Pim's: hij was dik, rond en

[p. 243]

vet geworden, onbetamelijk vet eigenlijk. Zijn vader reisde driemaal per jaar naar Turkije om arbeiders voor de fabriek aan te trekken. Treurig bij al die Nederlandse werkloosheid.

In het hotel lag een boodschap dat mevrouw Sukarno om 01.00 uur had gebeld.

25 maart 1970

Sihanouks eigen ambassadestaf in Peking, nota bene, had bekend gemaakt het nieuwe regime in Pnom Penh te steunen. Duidelijk wie daarachter zitten.

Lag in bed te denken aan de kuddes, die jfk in Dallas toejuichten en hem prompt vergaten toen hij in zijn auto werd beschoten. Of de miljoenen, die ik met eigen ogen heb gezien (en gefotografeerd), zoals zij Bung Karno adoreerden en bewonderden. Nu tolereren diezelfde Indonesische kuddes dat hij op afschuwelijke wijze wordt vernederd en van de mensen geïsoleerd. En dit gebeurt allemaal heel eenvoudig ‘te midden van het volk, in Wisma Jaso in Jakarta’. Willem van Oranje, Vader des Vaderlands, werd doodgeschoten door een Spanjaard. Robert Kennedy door een Arabier. Wat betekent de adoratie van het volk? Men veroorlooft zich maar al te graag kort van memorie te zijn. En wat betekent trouwens de loyaliteit van een persoon? Wat betekent vriendschap of devotie? Wat betekent affectie? Het is: of de non, die knielt in blinde liefde voor het crucifix, of een tijdelijk fenomeen dat bij de geringste beweging als sneeuw voor de zon verdwijnt. Waar vindt men normale, well-balanced affectie en devotie?

Dewi was bitter ten opzichte van Bapak. Zij verliet Indonesië een paar weken voor ik in oktober 1966 arriveerde. Bung Karno had haar gezegd het groene licht te zullen geven om terug te keren. Het is nooit gekomen. Zijn laatste brief arriveerde in 1967. Aan de hand van krantenknipsels toonde zij aan dat zij daarop de president om een scheiding had gevraagd. Haar verzoek was door Adam Malik mee naar Jakarta genomen.³¹⁹ ‘Hartini kon het niet uitstaan dat Bapak mij een kind gaf.’³²⁰

Vanmorgen om 10.30 uur belde ik haar. Zij kon gisteravond niet slapen en had me om 01.00 uur gebeld om meer samen te praten. Ik beloofde spoedig terug te zullen komen. ‘And, please contact Emile van Konijnenburg,’ zei ze, ‘and maybe I telephone you in Amsterdam during the week.’

319 Neem aan dat Malik dit een plezierige job vond om Bung Karno die brief te brengen. Misschien had hij Dewi wel overtuigd nu maar een echtscheiding aan te vragen.

320 Geloofde dit niet. Ibu Hartini moet haar bezwaren ten opzichte van Dewi hebben gehad, maar als Javaanse verwerkte zij het feit dat Bung Karno andere vrouwen had heel anders dan Dewi als Japanse.

[p. 244]

Reed regelrecht van Parijs naar Bilthoven en belde bij mam Van Konijnenburg, die zich ten aanzien van een ontmoeting met Dewi zeer op de vlakte hield en nota bene zei, ‘Ik ben de komende zes maanden volgeboekt.’

André Spoor was bij dr. J.H. van Roijen in Londen geweest. Dit bezoek had niet veel nieuw licht op de zaken geworpen. Hij had tegen zijn vrouw gezegd: ‘Van Roijen is zo bang als een wezel.’ Dat zijn dan ‘de groten’ van ons lieve vaderland. Typisch Van Roijen en mijn eigen ervaringen met hem. Om een of andere reden informeerde ik alleen professor Wertheim en Wim Klinkenberg over mijn bezoek aan Dewi. Want ik heb vrij ernstige bedenkingen tegenover Ernst Utrecht en vertrouw hem niet helemaal.

26 maart 1970

Telefoneerde Dewi Sukarno in Parijs. Zij leek plezierig verrast. Heb een vliegtuig geboekt voor zondag.

Joris van den Berg en meneer Ferdinandusse van Vrij Nederland zijn bang dat Carel Enkelaar uiteindelijk voor Luns door de knieën zal gaan en de film niet zal uitzenden.³²¹

Ontmoette Carel na een stafmeeting bij de nos in de Jonge Graaf. Hij hield inderdaad over de film een slag om de arm. Hij ging akkoord dat ik voor de nos naar Dewi terug zou gaan.

Telefoneerde Santo in Stuttgart dat ik Dewi had ontmoet. Hij was perplex.

De banaliteiten op televisie zijn niet van de lucht. Nu zie ik warempel een hijgend christushoofd aan een kruis dat onder onweergeluiden sterft.

321 Carel ging niet door de bocht; de film werd uitgezonden.

27 maart 1970

Peter is geen moment uit mijn gedachten. Mam zei dat het voornaamste probleem tussen ons ‘het verschil in milieu’ was. ‘Misschien vind je nog wel eens iemand anders,’ zei ze. Love and affection, wanneer echt, kunnen niet milieubegrensd zijn.

Barry Chan³²², die ik in Hong Kong in 1964 leerde kennen, stond plotseling voor mijn neus. Hij was gelukkig maar weinig veranderd. Zijn lichaam was wat achteruitgegaan en hij had roos op zijn kop. Hij bleef slapen en wilde alles weer doen als in Hong Kong, maar dat ging dus niet meer.

Ton Neelissen was naar Istanboel gereisd om de Oosterse patriarch ter gelegenheid van Pasen te filmen. Maar zijne heilig-

322 Zie Memoires 1963-1964 na een bezoek aan Vietnam en Hongkong.

[p. 245]

heid was niet thuis geweest. Hij keerde onverrichterzake terug. Typisch nos-uitje. Hij wil als laatste Panoramiekuitzending op 24 mei een interview met Dewi Sukarno uitzenden.

Aanstaande dinsdag zullen we met alle ‘specialisten’ bij de nos naar mijn film met de Kennedy-adviseurs en hun visie op Luns gaan kijken.

Had een opbouwend gesprek van twee uur met professor Wertheim ter voorbereiding van een gefilmd gesprek met mevrouw Sukarno.

Das Lied von der Erde. Mis Peter ontzettend. ‘Wat zou je zeggen, wanneer hij op dit moment zou opbellen?’ vroeg Barry Chan. Zag de Antonioni-film Zabriskie Point. Amerikanen zien hun eigen rotte levenswijze niet meer.

28 maart 1970

Wat me bevreemdde was dat Ton Neelissen gisteren benadrukte dat ik de film met de Kennedy-adviseurs op mijn eigen initiatief had gemaakt en vooral niet in opdracht van de nos. Ik verbaas me niet eens meer om zulke verdraaiingen en labbekakkerigheid. Enkelaar, Hagedorn en Neelissen wisten precies wat ik in de vs zou gaan maken en waarom.

Nam mam mee uit voor de lunch bij het Madammeke in Huis ter Heide. Zij leek zo bleek. Het vervulde me met triestheid. Willem H. belde weer.³²³ Ik ontmoette hem bij Rob Lang. Hij zegt me toch wel wat. Rob vertelde dat Peter tegen hem had gezegd: ‘Je moet niet denken dat ik wat met Willem heb.’ Rob vond dit een belediging. Misschien is inderdaad de tijd gekomen om over te stappen en met Wim Hoogenkamp een relatie te beginnen.³²⁴

323 Terwijl ik deze notities in Johannesburg in 1990 bewerk en van plan was Rob Lang te schrijven wie Willem H. was, realiseer ik me plotseling dat het Wim Hoogenkamp was.

324 Hij zou in 1988 zelfmoord plegen omdat hij aids had.

29 maart 1970

Air France vlucht 913

‘Hate is not the opposite of love: apathy is,’ meent Rollo May. ‘Apathy, or a-pathos is a withdrawal of feeling (...). Apathy, operating like Freud's “death-instinct” is a gradual letting go of involvement until one finds that life itself has gone by.’ Misschien ben ik wel apathisch tegenover Peter nu, maar tegelijkertijd lijkt de affectie zich toch te blijven verdiepen. Het is meer een stoelendans van gevoelens. Zoals te gaan verzitten van een wipstoel op een solide, leren lees-fauteuil.

[p. 246]

Parijs

Brandde eerst twee kaarsen in La Madeleine.

Om 18.00 uur was ik in het appartement van Dewi. Had voor Kartika twee Delfts blauwe klompjes met chocolaatjes meegebracht. Zij kwam me met de Japanse nurse, Madame Azuma, een handje geven, ‘Merci Monsieur,’ en zij maakte een knikje. Bracht Dewi een grote bos tulpen.

Terwijl ik op mevrouw Sukarno wachtte las ik in een boekje van Peter, Over lezen en zelf-denken van Arthur Schopenhauer.³²⁵ Het fascineerde me waar Peter krassen had gezet. Bij de volgende passage: ‘In het rijk der gedachten zijn wij onstoffelijke geesten, zonder zwaarte en zonder nooddruft. Vandaar dat geen geluk op aarde dat evenaart, hetwelk een schone en vruchtbare geest, in een gelukkig uur, in zichzelf vindt’, schreef hij in de kantlijn. ‘Geest is ook materie gebonden, helaas!’ Op de achterste lege pagina schreef hij: ‘Dit boekje: met een overdreven superieurgevoel afgeven over andere denkers en schrijvers.’

Omstreeks 19.00 uur wandelde Ibu Dewi in een mantelpakje het appartement binnen. Ze was onverwachts met vrienden, Italianen, gisteravond naar Deauville gereden. Men had er tot 05.00 uur gedobbeld. ‘I had never been there, I was curious,’ zei ze. 's Middags had ze ergens een garden-party bijgewoond. Maar nu was ze dan terug. Zij sprak veel, intens en to the point. Dewi vertelde dat zij in de nacht van 1 oktober 1965 (dus tijdens de tegencoup van Suharto) door vier militairen in Wisma Jaso werd opgehaald om, verborgen in een jeep, en zoals president Sukarno haar had gevraagd, gekleed in donkere kleren, naar vliegbasis Halim buiten Jakarta te worden gebracht. ‘I was the only woman that went to Halim.’ Luchtmaarschalk Omar Dhani en anderen hadden de president naar Halim gebracht. ‘At that time, we didn't know whether Suharto was going to kill us too. At that moment, we still did not know that general Yani had been killed already. We still thought he had been kidnapped only. In any case, general Yani had told Bapak and me personally, that yes, there was a Dewan General,³²⁶ but they are under me, he said, so please do not worry. But they killed Yani to cut Bapak off from the Army. Now, Bung Karno had to rely on the rotten information of (Su)Bandrio, who was feeding Bapak constantly with cia phobia. Bandrio called all my American

325 Arthur Schopenhauer, Over lezen en zelf-denken, Humanitasboekje nr. 15, Uitgeverij Lannoo, Den Haag 1955.

326 Raad van Generaals, waar ik in voorgaande delen uitvoerig over rapporteerde, onder leiding van generaal Nasution. Zijn afgezant Ujeng Suwargana informeerde mij hierover, en dat had ik steeds via eigen kanalen aan Sukarno doorgegeven.

[p. 247]

friends cia. Sure, we knew what the cia was doing and, of course, the whole thing was a cia coup.’

Op de avond van de oorspronkelijke actie, 30 september 1965, had president Sukarno mevrouw Dewi nog laat afgehaald bij Hotel Indonesia. Zij waren naar Wisma Jaso gereden. In de vroegte hadden trouwe militairen Bung Karno uit de villa van Dewi weggehaald. 's Nachts waren zes generaals gearresteerd en vermoord, terwijl generaal Nasution ontsnapte en zijn adjudant zich voor hem uitgaf. Deze moedige luitenant Tendian werd prompt doodgeschoten. Wat later voor president Sukarno belastend was dat de stoffelijke overschotten van de vermoorde hoge officieren gruwelijk verminkt in een zogenaamd krokodillengat op Halim werden teruggevonden. Bung Karno was ongeveer tezelfdertijd in eigen persoon op Halim. De razende collega's van de vermoorde officieren verbonden Sukarno's aanwezigheid op Halim met de moordpartij. Ze waren kennelijk niet in staat de gebeurtenissen, met in achtneming van Bung Karno's aard en persoonlijkheid, op dat moment te analyseren. In dolle drift werd Bung Karno ervan beschuldigd geweten te hebben van de gruweldaden, die hij in geen duizend jaar en in de verste verte ooit zou hebben goedgekeurd of onderschreven.

Dewi vervolgde die avond haar herinneringen: ‘Ik mocht D.N. Aidit wel, maar ik hield van Njoto.³²⁷ Bapak loved Njoto too. Aidit ran away. Njoto stayed in Jakarta. He said: “We have nothing to do with it and he never turned his back on his enemies”.’³²⁸ Dewi en Sukarno geloofden Njoto's verzekering dat de pki niets met de coup te maken had. Wat in 1965 gebeurde was een inter-army affair, een gevecht tussen links en rechts in het Indonesische leger, simple as that.

Dewi: ‘How come Suharto could arrange the entire taking over of power in one day? How come the killing soldiers were unable to find Suharto's house? Everybody knows in Jakarta where Suharto lives. Why did they kill Nasution's aid, so that Nasution could escape? Bapak wanted first to go to Madiun. You see, I went to Halim, because if we were going to be killed, I wanted to be killed with him. I did not want Bapak to leave for Madiun. I wanted him to stay in Jakarta. I told Johannes Leimena, who had joined us: “This time you have to help me,

327 D.N. Aidit was secretaris-generaal van de pki. Njoto was zijn tweede deputy secretaris-generaal.

328 Aidit werd opgespoord op Java en zonder pardon geëxecuteerd evenals Njoto, die zonder vorm van proces werd neergeschoten.

[p. 248]

Bapak must go to Bogor.” And that is where Bung Karno went. Hartini and Subandrio kept him there for ten days. This was very bad, because he was virtually cut off from all reliable information.’

Mevrouw Sukarno leek aarzelend over Malik. ‘He did take my letter from Tokio to Jakarta and was spit on because he did that.’ Zij vervolgde: ‘We tried, Nasution, Malik, all of us, we tried to make Bapak leave the sinking old boat of the former regime, and join the new boat. But he preferred to sink with the old one,’ zei ze op bittere toon. Ik antwoordde: ‘Yes, but the cia sponsored the Suharto clique, also wanted Bung Karno to condemn the pki for having initiated the coup in the first place. That he could not do. First of all, it was untrue, as you yourself just said. Second, then there would have been infinitely more bloodshed and third, to act against his conscience was not Bung Karno's way. It was against his honour to change boats when the chips were down.’

‘You are right,’ zei Dewi een beetje meesmuilend.

Mevrouw Sukarno³²⁹ zei in het algemeen doodziek van Indonesiërs te zijn. ‘The Javanese are the worst, they will put a knife in your back any time.’ Ik voerde daarop aan dat kuddes overal ter wereld hetzelfde waren. jfk werd verraden en vermoord en niemand stak een vinger uit, laat staan dat men probeerde de moordenaars te vinden. Dewi antwoordde hierop dat deze redenering haar minder opstandig ten opzichte van Indonesiërs deed voelen.

Toen ik haar vertelde dat Van Konijnenburg had gezegd de komende zes maanden geen tijd te hebben, reageerde mevrouw Sukarno: ‘I knew he was going to say that. Bapak has done so much for him. When we have our tv-program I want to say something about that.’ Zij bevestigde dat Bung Karno pennyless was en absoluut niets bezat.³³⁰ ‘He had nothing,’ zei ze. ‘If he had better thought of it beforehand, he would have been in a better position to negotiate with his enemies now. He never had money. Even while I was in Jakarta, we always had money problems. He had to ask Mr. Dasaad when he ran out of money. They have treated him very very badly, really,’ zei ze met een intens verdrietig gezicht. In Japan was met behulp van president Sukarno en Japanse vrienden en politici een trust fund opgezet, vooral ook om de opvoeding van Kartika te kunnen financieren.

329 Ik sprak haar toen eigenlijk met Ibu Dewi aan.

330 Dit in tegenstelling tot de door het Suharto-regime verspreide leugens dat Sukarno miljoenen in buitenlandse banken had verborgen. Dat geldt voor Suharto, niet voor Bapak.

[p. 249]

Ik adviseerde haar om een boek te schrijven en haar Indonesische herinneringen, die nu nog enigermate betrouwbaar waren, vast te leggen. Hoe meer zij op herinneringen zou moeten bouwen, hoe onzekerder de informatie zou worden. Zij benadrukte dat het vooral zaak was emoties van feiten te scheiden. Zij wilde beslist niet haar verhaal op tape vastleggen: ‘Because I do not like to hear my own voice.’ Dat leek me een smoesje. Haar achterdocht leek haar parten te spelen. Zij vertelde ook, en dat vond ik prettig om te horen, dat Rochmuljati haar Behasa Indonesia had geleerd en haar op buitenlandse reizen had vergezeld.

30 maart 1970

Hôtel de France et Choiseul

Lag in bed te denken over sommige vragen die professor Wertheim wilde dat ik stelde. Was Dewi degene, die Bung Karno ervan terughield naar Madiun te gaan? Dat was zij dus inderdaad. Maar Wertheim wilde ook weten of zij dit in opdracht of op verzoek van Suharto had gedaan. Ook wilde Wertheim weten of Dewi met Suharto contact had gehad voordat zij op 1 oktober 1965 naar Halim ging om zich bij Sukarno te voegen.

Dewi noemde ambassadeur Zairin Zain een vijand van Bung Karno. Dit was dus niet waar. Zain kon op sommige punten kritisch zijn, ook op president Sukarno, maar hij was geen vijand. Misschien is hij vijandiggezind geworden na de coup, omdat de president hem geleidelijk aan links liet liggen. Over Indonesiërs zei ze nog: ‘You love them or you sit on them.’ Zij vervolgde: ‘Javanese are no angles. We have a saying in Japan “to kill someone slowly with a silk stocking” which is what Suharto is doing to Bapak.’³³¹

Dewi: ‘Bung Karno transferred authority on three conditions: 1) to protect the President and his family. Suharto is not doing that at all, on the contrary. Bapak was so sure of his people and their allegiance, he never foresaw a situation like this, where he would be completely cut off from everybody.’

Mevrouw Sukarno moet me beloven haar boek alleen met mij te maken. Zij gaf me een serie artikelen van haar, die in Japan waren verschenen. Wat ze zou moeten doen is een dezer dagen een Open Brief aan Suharto richten om vooral aandacht te vragen voor de schandelijke wijze waarop Bung Karno wordt geïsoleerd en op die manier een miserabele dood gaat sterven. Ik

331 Al in 1962-1963 verzekerde Nasutions afgezant Ujeng Suwargana mij dat Sukarno langzaam zou worden doodgepest; zie de vorige Memoires.

[p. 250]

zal onmiddellijk contact opnemen met Joris van den Berg, de meest lucide en integere man bij Vrij Nederland. Er is haast bij. Ik zal Wertheim vragen een vertaler voor haar Japanse artikelen te zoeken.

Om 13.00 uur was ik op Amerbos. Belde eerst mam. Daarna sprak ik bijna twee uur telefonisch met professor Wertheim. Hij en zijn vrouw Hetty waren intens nieuwsgierig naar hoe alles was verlopen. Waarschijnlijk weet hij de Japanse vrouw van een professor in Leiden over te halen om te vertalen.

Gerard Croiset vroeg of ik een kopie had van de film met de Kennedy-adviseurs, want er was inderdaad een kans dat de film op de plank terecht zou komen. De Dewi-story zou echter veel groter worden, ‘en dan kom je er heel goed vanaf.’

Telefoneerde mevrouw Sukarno. Ze zal een korte reis naar Beiroet of Brussel maken om haar visaproblemen op te lossen.

Willem Hoogenkamp kwam naar me toe. Onverklaarbare situatie.

Willem Alfrink, die andere helderziende, adviseerde om aan Dewi veel geld te vragen en een nieuwe auto te kopen. (Ik heb een prima auto, tr-5.) Belde Croiset en vroeg zijn reactie op Alfrink. Hij werd boos. Ik moest Alfrink laten schieten, vooral nooit een cent aan Dewi vragen, maar via artikelen en televisie aan haar verdienen. Ik was het natuurlijk met Croiset eens.

31 maart 1970

André Spoor vertelde me vanmorgen: ‘Van Roijen zweette peentjes, wat voor film je had gemaakt (...).’ Ik begreep dit uitstekend, want ik wist al heel lang dat Van Roijen, door zich als voetveeg van Luns te laten gebruiken, even schuldig was.

Bezocht in Oegstgeest mevrouw A. Vos-Kobayashi, de echtgenote van de hoogleraar in Leiden en Japanse van geboorte. Zij vroeg dertien cent per woord.

Bij de nos werd mijn film vertoond aan Carel Enkelaar, Ton Neelissen, Henri Faas en mijzelf. Later kwam Kees van Langeraad erbij. Faas probeert een spaak in het wiel te steken. Ton zei: ‘Hij heeft boter op zijn hoofd. Hij is van pro-Luns tot de ppr gekomen.’

We aten met André Spoor en Brugsma, die aardig lult, maar beslist geen Spoor is. Spoor rapporteerde dat Van Roijen niet wilde meewerken aan de film. Maar in 1964 heeft Van Roijen zelf aan Spoor toevertrouwd dat er nooit akkoorden tussen Amerika en Nederland waren geweest ten aanzien van Nieuw-Guinea, dus precies wat McGeorge Bundy in mijn film zegt. Luns liegt dus. We kwamen tot de conclusie dat indien de minister

[p. 251]

blijft volhouden, en schijtlaars Van Roijen zijn mond niet wil opendoen, we eerst voor een follow-up moeten zorgen, mogelijk door mensen van het State Department voor de camera te hulp te roepen. Ik voorzie subtiele manieren om uitstel van vertoning te bewerkstelligen. De avond eindigde in een botsing met Ton Neelissen over de afrekening. Het gebruikelijke gedraai en gelazer, maar ik zal nu bulldozertechnieken gebruiken om te zorgen dat ik geen cent tekortkom.

Morgen gaan Carel Enkelaar en Ton Neelissen zelf met minister Luns praten. Het zal me benieuwen.

1 april 1970

Professor Wertheim denkt dat Luns een van de rotste momenten meemaakt sedert hij in 1952 minister werd.

Om 12.10 uur verschenen Carel en Ton in Nieuwspoort na hun gesprek met Joseph Luns. De minister had voornamelijk vijfenveertig minuten lang het woord gevoerd en herinneringen opgehaald als ‘in Wenen was ik in de kamer, toen de kroon van H.M. de Koningin werd afgenomen.’³³² Eindelijk wist Carel het gesprek op mijn film te brengen, waar zij tenslotte voor waren gekomen. Carel: ‘Bij het noemen van jouw naam sorteerde ik het effect of ik een voetzoeker in de kamer des ministers had laten afgaan. Luns werd woedend en riep uit: “Dat die man hier nog zijn brood kan verdienen”.³³³ Luns refereerde aan je complexen. Maar ik zei: “Excellentie, ik heb verder geen boodschap aan meneer Oltmans. De film ligt er. Wanneer ik uw public relations-adviseur zou zijn zou ik u adviseren uw eigen mening aan het programma toe te voegen”.’ Daarop kreeg ik keet met Carel en Ton over wie de eigendomsrechten voor de film had. Ik kon met de inhoud ervan niets in Vrij Nederland doen want de nos had de rechten. Maar de film was niet betaald.³³⁴ Urenlang gesproken met professor Wertheim. Hij verwachte, nu er een confrontatie met Enkelaar is geweest, binnen enkele dagen een aanval in de Telegraaf om te voorkomen dat de film wordt uitgezonden. Zo werkt het natuurlijk ook inderdaad in dit land.

Om 14.30 uur ontmoette ik Joris van den Berg en de nieuwe ster aan het vn-firmament, Joop van Tijn. Ze zijn zeer geïnteresseerd in het verhaal van Dewi Sukarno. ‘Ik denk aan een extra-editie’, zei Van Tijn. Van Tijn draaide overigens aardig

332 Dat zou wat voor Beatrix zijn geweest.

333 Mijn Memoires zullen glashelder aantonen hoe over een periode van veertig jaar bz alles in het werk stelde dat ik mijn brood juist niet in de journalistiek zou verdienen.

334 Twee dagen later ontving ik een nos-contract voor twaalfduizend gulden.

[p. 252]

bij over Ibnu Sutowo en gaf toe in 1966 niet in de gaten te hebben gehad hoe een belangrijke corruptor de oliegeneraal was geweest. Van Tijn had in 1966 ‘twee weken’ met de schrootmakelaar Louis Worms gesproken, had mij voor een wederwoord niet kunnen vinden, en vandaar zijn kritische publicatie van die dagen. Ik dacht er het mijne van.

2 april 1970

Wim Hoogenkamp arriveerde tegen middernacht, maar ik had net twee Diacid-slaappillen ingenomen en was tot niets in staat. Hij zat een tijdje naar me te kijken en vertrok.

Ontmoeting van twee uur in het Hilton met Spoor, Brugsma, Faas en Neelissen. Conclusie: de film moet worden uitgezonden om gevolgd te worden door een discussie met leden van de Kamercommissie voor Buitenlandse Zaken.

De tros zond vanavond mijn gesprek met Bob Wagner uit. Ik stelde o.a. de vraag: ‘Do you realize, that next to Foreign Minister Joseph Luns you are the most popular man in Holland?’

3 april 1970

Droomde vreemd. Een eend was stervende. Ik smeekte een jongen om het dier te doden. Ik ben inderdaad altijd bang dat die beesten hier op de Van Heekweg zullen worden overreden. Ik voer ze altijd. Het sneeuwt en het is koud.

Ton Neelissen betaalde mij contant 12.020 gulden. Ik had twaalf biljetten van duizend gulden in mijn zak. Nog nooit vertoond. Alleen omdat ze als de dood waren dat ik naar Vrij Nederland zou lopen.

Kocht een enorme bos tulpen voor mam.

Croiset voorspelde dat minister Luns me voor een bespreking zou uitnodigen en misschien zelfs een positie zou aanbieden: ‘Om je een status te geven.’³³⁵ Croiset: ‘Hij heeft tegen Carel gezegd dat je niet eens in staat was je brood in Nederland te verdienen omdat hij immers in het verleden dat heeft geprobeerd voor je te verstieren.’ Was het maar alleen in het verleden!

335 Hoorde natuurlijk nooit iets van Luns. Ik hield het echter voor mogelijk dat het onderwerp, als door Croiset beschreven, was besproken op bz en dat hij dat had ‘gezien’.

4 april 1970

Dromen over Peter. Hij is met Philip Nasta in Bretagne.

Ben begonnen aan een tekst voor Dewi Sukarno's Open Brief aan generaal Suharto.

[p. 253]

5 april 1970

Gaat de kerstboom, door Peter geplant, dood? Ik heb Peter op 12 maart voor het laatst gezien. Sluit me voor iedereen af, ook permanent voor Wim Hoogenkamp.

Bracht een bezoek aan de familie Van Dijk.³³⁶ Emotionele aangelegenheid. Zij vertelden nooit te hebben begrepen hoe ik de weekends van Baarn terug naar De Horst ging en jaren achtereen ieder weekend weer teleurgesteld en verdrietig bij hen terugkeerde: ‘En soms met blauwe plekken in je nek’.³³⁷ Omdat het in de oorlog steeds moeilijker werd met voedsel was ik weer thuis gaan wonen, ‘maar je ouders kwamen en smeekten ons je weer in huis te nemen. Je vader zei: “Dat is onze redding en zijn redding.” Je moeder huilde heel erg, want ze hield veel van je.’ Inderdaad bij de familie Van Dijk waren nooit problemen. Thuis altijd. Het ophalen van deze vergeten herinneringen maakte me zeer van streek.

Willem Hoogenkamp belde. Hij maakte me werkelijk aan het lachen. Zijn improvisaties zijn steengoed.

336 Directeur van de Nieuw Baarnse School bij wie ik vijf jaren in huis was voor en tijdens de oorlog.

337 Ik liep inderdaad regelmatig thuis slaag op, zowel van mijn vader als mijn moeder.

6 april 1970

Geleidelijk ontgroeit iedereen aan iedereen.

Het rommelt in Moskou. Eng. Wat gebeurt er wanneer de haviken daar de overhand krijgen? De hele wereld beweegt zich naar een confrontatie tussen extreem-links en extreem-rechts. Von Spreti, de West-Duitse ambassadeur in Guatemala, is door guerrilla's gedood. Is het ze kwalijk te nemen? Niemand steek een vinger uit om het massale martelen en doden van progressieve krachten in geheel Latijns-Amerika tegen te gaan. Von Spreti vertegenwoordigde in de ogen van de revolutionairen de gevestigde belangen, de oliemaatschappijen, United Fruit, de Nixons en Brandts. Bonn is trouwens veel te langzaam op gang gekomen met druk uit te oefenen om de gijzelaars vrij te laten. Het wordt nu hard tegen hard. Nog meer puinhopen zullen het gevolg zijn.

Ik reed in de Leidsestraat. Peter liep in de regen. Hij wuifde. Ik heb nooit eerder naar hem gekeken, zoals ik dit vandaag deed. Geniet al twee dagen van de schoonheid van tien simpele narcissen.

Willem Hoogenkamp - ik moet zeggen, hij is zeer geestig en snel in zijn reacties en weerwoorden - vroeg me hem te komen halen. Ik doe het niet, maar aarzel wel.

[p. 254]

7 april 1970

Carel Enkelaar vroeg me naar Hilversum te komen. Hij telefoneerde met Soestdijk, terwijl ik tegenover hem zat, om indruk te maken. Prins Bernhard komt dertien minuten in Scala. Carel wil ook met de jfk-affaire doorgaan.

Mevrouw Vos-Kobayashi had de artikelen van mevrouw Sukarno in het Engels vertaald en declareerde 1.225 gulden.

Geef me helemaal aan mijn werk: het uiteindelijk uitzenden van de film met de Kennedy-adviseurs, de Open Brief van Dewi Sukarno aan Suharto en misschien kan ik een nieuwe impuls geven aan de jfk-affaire. Ik dien echter mijn persoonlijke belangen zeer, zeer slecht. Heb dit mijn hele leven al fout gedaan. Hier zit ik dan in een zalig huis met eindelijk mijn eigen vleugel. De boekenkasten zijn pas ten dele gelakt - dat zou Peter. I am praying in tears.

8 april 1970

Bij Vrij Nederland liep een en ander als een tierelier. R. Ferdinandusse tekende het conceptcontract voor een te publiceren Open Brief van Dewi Sukarno aan Suharto. Ik krijg er tweeduizend gulden voor.

Saskia Holman (uit Man en Muis) belde dat Peter haar het volgende had toevertrouwd: ‘Philip Nasta is emotioneel belangrijker voor me dan Willem. Ik zal toch nooit verliefd op Willem worden. Ik wil niet dat hij hoop heeft. Knapte hij maar eens op mij af. Maar ik zou het doodzonde vinden zijn vriendschap te verliezen. Ik vond zijn huis eerst fijn, maar toen hij begon te praten over een kamer voor mij benauwde mij dat.’³³⁸ Ben met Willem Hoogenkamp naar een film gegaan. Maar ik wil niet dat hij van me houdt. Ik ben eigenlijk altijd voor Peter geweest, wat Wim Hoogenkamp nu voor mij is. Een vriend, ja, maar niets meer. Peter blijft een uiterst pijnlijke situatie.

338 Peter zou die kamer een aantal jaren bewonen wanneer hij in Amsterdam was.

9 april 1970

Telefoneerde met Dewi. Zij was uit Beiroet teruggekeerd. ‘Ik wilde je juist bellen,’ zei ze. Morgen ben ik bij haar. Ben de tekst van de ontworpen brief aan Suharto in het Engels aan het vertalen opdat ze weet wat er staat.

Wim Hoogenkamp heb ik gezegd dat Peter kwam, ook al was dit niet waar.

Professor Wertheim meldde dat Adam Malik op 3 of 4 april van Bonn naar Beiroet was gevlogen. Ik vroeg Bert Sluimers van

[p. 255]

Antara om dit na te trekken. Het bleek waar te zijn. Malik en Dewi waren dus tegelijkertijd in Beiroet?! Volgens Wertheim moeten we er rekening mee houden dat Nasution en de Sumatranen (Malik) via Dewi (en mij) een aanval op Suharto zouden willen lanceren om diens positie te verzwakken. Dat zou een ander licht op alles werpen, ware het niet dat het initiatief om Dewi te bezoeken van mij alleen is uitgegaan. En de gedachte een Open Brief aan Suharto te schrijven werd in de flat aan de Avenue Montaigne uit de gesprekken tussen Ibu Dewi en mijzelf geboren. Daar is absoluut verder niemand aan te pas gekomen, laat staan Sumatranen of Adam Malik.

Ton Neelissen heeft na overleg met de nos-voorzitter en Enkelaar Buitenlandse Zaken gevraagd uiterlijk morgen te laten weten of minister Luns commentaar op de film wenst te geven. Dat was voor Neelissen een flinke démarche.

10 april 1970

Parijs

Ik las mevrouw Sukarno de Open Brief voor. Zij vond het maar een griezelige onderneming. Waarom? Was ze bang veel journalisten aan de deur te krijgen? ‘No, I can handle that.’ Het is meer de nasleep van haar stap het Indonesische staatshoofd rechtstreeks zelf aan te vallen, wat haar zorgen baart. Ze had bijvoorbeeld opeens de grootste moeite een telefoongesprek met Saoedi-Arabië te voeren. Het schoot me door het hoofd dat Adam Malik van Beiroet naar Jeddah zou vliegen.

Met de door mij geschreven tekst voor de Open Brief was zij het eens. Zij is bereid een televisiegesprek aan Panoramiek te geven. Ik liet Ton Neelissen hier een boodschap over toekomen. Verder vroeg zij mij het manuscript The invisible Indonesian Coup van David W. Conde te lezen, gedateerd 10 maart 1966.

Ik vroeg haar om mij te vertrouwen, omdat ik voelde dat ze blijft aarzelen. Hoe kan ik haar bewijzen dat ik loyaal ben aan Bung Karno, dus aan haar, en niets in de tekst zal wijzigen. Zij was er het meest bevreesd voor dat de Nederlandse versie zou afwijken van wat ze in het Engels had gelezen. Ze was uitermate precies en controleerde woord voor woord.

Ze telefoneerde met Ryad waar ik bij was. Ook toonde zij foto's uit de kranten in Beiroet van 4 april, zoals l'Orient, waar ze op stond.

[p. 256]

11 april 1970

Hôtel de France et Choiseul

Dewi was upset dat ik haar woorden toch te vlot en vrij had vertaald en bewerkt. Hoewel we vier pagina's gereed hadden van de Open Brief wilde zij van voren af aan beginnen. Dat wordt veel extra werk. Toen ik vertelde dat Adam Malik ook in Beiroet was geweest zei ze spontaan en verrast: ‘Was he?’ Bovendien viel ze ook Malik aan in haar Open Brief. Zij verzuchte: ‘My peace will be gone.’

Ik benadrukte dat ons stuk voor een belangrijk deel beoogde aandacht te vragen voor de miserabele omstandigheden waarin het militaire regime Bung Karno heeft geplaatst. Heel onverwachts, terwijl we zaten te werken, zei ze: ‘Your writing and what you say resemble Bapak.’ Ik was verstomd. Van haar komende deed het me wel wat. Op een ander moment zei ze: ‘Bung Karno has never really known a woman. He did not know what my feelings were.’

12 april 1970

Was van 13.00 tot 16.05 uur bezig om met Dewi de Open Brief aan Suharto af te maken. Tussendoor hadden we een lichte lunch, die Bernard Krisher, de correspondent van Newsweek in Tokio, die zij kende, bijwoonde. We lachten veel tijdens het werk, maar ik verloor ook wel eens mijn geduld, en een keer kreeg ik van al het gedoe tranen in mijn ogen, waar ze heel stil van werd. Brak een van haar mooiste glazen, maar al met al was het een onvergetelijke dag. Ik herinner me de zin: ‘Bapak lost all his power on the day Karina was born, March 7, 1967.’ Daarbij keek ze echt in en in triest.

Air France, flight 914

Wonderlijke dag. Dewi was na afloop uitgeput. De nos-crew onder leiding van Vincent Monnikendam arriveerde om 11.00 uur bij het appartement. Ik zat te typen. Het gereedmaken van de zitkamer voor het interview, met het opzetten van de camera's en licht duurde tot 14.00 uur. Het was een ware bende. Dewi nodigde het team uit voor de lunch aan de overkant in het Athenée Plaza hotel. Dit vond men opwindend en dat was het ook. Ik had haar vanmorgen een foto van Peter laten zien en tijdens het eten refereerde zij aan ‘your Apollo’. Dewi droeg een schitterende witte jurk met een roze foulard. Zij zag er super uit. Er overheen een kort bontjasje. Zij liet artisjokken serveren, waar iedereen mee zat te knoeien. Dewi sprak het meest.

[p. 257]

‘After Karina went to school, in three months she had lost her angel face, because of the contacts and interaction with the other children.’ Later, in de nos-opname roerde ik dit punt aan, maar zij had er bezwaar tegen en de camera werd stopgezet. ‘I have now been for three years with one leg in Indonesia and the other nowhere. I do not want to continue to live in the past. I know, I will never see him back or be allowed together with him.’³³⁹

Na de lunch filmden we het interview. Vincent stelde voor dat er morgen opnamen in een park zouden worden gemaakt om bij de montage tussen te voegen. Hier was ik tegen, maar ik liet de keuze aan Dewi over, die het allemaal best vond. Zij werkte echt helemaal mee. Karina werd ook gefilmd en zag er lovely uit. Dewi: ‘You are the first man I have ever seen her so friendly with like that.’

Als onderwerpen hadden we het volgende lijstje gemaakt. Zij zou spreken over Sukarno en vrouwen, dan over het bezoek van prins Bernhard aan Indonesië, dat momenteel plaatsheeft. Zij bekritiseerde zijn bezoek aan het militairregime in Jakarta dat een coup had gepleegd en vervolgens één miljoen mensen had laten vermoorden. Zij zou over de corruptie spreken en wilde iets over Emile van Konijnenburg zeggen. ‘God will be fair,’ wilde zij zeggen, ‘They said I was daydreaming, but they are now having a nightmare.’³⁴⁰

Toen ik vanmorgen arriveerde bevond Krisher zich nog in kamerjas, want hij had bij Dewi gelogeerd. Overal lagen spullen, die hij zich in Parijs had aangeschaft. Het was zeer rommelig, wat me enerveerde. Hij zei via de ambassadeur van Mongolië in Parijs een visum voor Ulan Bator te willen krijgen. En hij schepte op dat, nadat hij had geschreven dat de Queen Mother in Cambodja de hoerenkasten in Pnom Penh runde, Cambodja de diplomatieke betrekkingen met Washington had verbroken. Waar journalisten al niet trots op zijn.

339 Sukarno zou twee maanden later, in juni, in een ziekenhuis in Jakarta overlijden.

340 Schreef niets meer op, omdat ik meende later over de film te kunnen beschikken. Ik weet niet wat er met het materiaal is gebeurd; net als zoveel andere films weggegooid?

13 april 1970

Ontbijt met Joop van Tijn en Ageeth Scherphuis. Hij overhandigde een cheque van Vrij Nederland van tweeduizend gulden. Ik bracht hem naar de Arbeiderspers. De Open Brief aan Suharto ging door en zou morgen al in de krantenstallen verkrijgbaar zijn.

[p. 258]

Voorpagina:
De echtgenote van Sukarno schrijft een open brief aan president suharto
(met een aantrekkelijke foto van Dewi)
Excellentie, President Suharto,
Het is allerminst mijn bedoeling U te herinneren aan zaken die U juist schijnt te willen vergeten. Maar omdat ik de gebeurtenissen in Indonesië van nabij heb meegemaakt, beschouw ik het als mijn plicht mij thans uit te spreken. Misschien zou het zelfs verstandiger zijn geweest als een sfinx te zwijgen. De verantwoordelijkheid om een taboe te doorbreken weegt meestal zwaar en daarom verwacht ik dan ook te zullen worden verafschuwd. Misschien zelfs meer dan ik verwacht. Zowel in de wereld als in Indonesië doen langzamerhand zoveel vervalste verhalen de ronde dat het de hoogste tijd wordt dat ik mijn kant van de zaken blootleg. Ik heb besloten deze brief tot U te richten als staatsburger van Indonesië. Bovendien wens ik er geen twijfel over te laten bestaan dat mijn besluit een Open Brief tot U te richten, evenals de inhoud ervan, volkomen onder mijn eigen verantwoordelijkheid is geschied en niets te maken heeft met Sukarno, de voormalige President van Indonesië.
Het is nu te laat om nog eens terug te komen op de officieren, die reeds als ‘contrarevolutionairen’ of als ‘samenzweerders tegen de staat’ werden geëxecuteerd. Ik heb altijd afwijzend gestaan, ook in de dagen van Sukarno's bewind, tegenover de stelling dat ‘power can do no wrong’. Evenmin heb ik gemeend dat een staatshoofd zich zou moeten omringen met jabroers. Nog altijd ben ik van mening dat zich ook rond U teveel personen hebben verzameld, die nooit hun mond opendoen, U schijnheilig naar de mond praten en gehoorzamen, teneinde meer macht voor zichzelf te verkrijgen.
Ik veroordeel in de allereerste plaats de zogenaamde processen, waarbij personen ter dood werden veroordeeld voor ‘misdaden tegen de staat gepleegd’, zonder dat normale normen van rechtspraak in acht werden genomen. Deze processen vonden plaats in een sfeer van geweld en terreur.

[p. 259]

Zij, die weinig te zeggen hadden onder het bewind van Sukarno, lieten zich daarna op volkomen onverantwoorde wijze gaan en moordden en terroriseerden vanuit hun pas verworven machtsposities. Wanneer eens Uw plaats vrij zal komen voor anderen, zou het heel goed kunnen gebeuren dat zij die prominent waren in Uw regime, waaronder begrepen Uzelf en een aantal Uwer militaire medewerkers, zullen worden ter dood veroordeeld wegens verraad aan de staat, en andere misdaden, zoals de wijd en zijd om zich heen grijpende corruptie.
Waarom geeft U een jong land als Indonesië zo'n slecht voorbeeld? En hier verwijs ik niet slechts naar Uw politieke processen. Hierbij denk ik aan al die mensen die werden vermoord bij de zogenaamde ‘rode zuivering’ die volgde op de 30 september-affaire van 1965. Hoeveel van deze mensen waren slechts volgelingen van Sukarno? Er is over gesproken dat niet minder dan 800.000 Indonesiërs, waaronder vrouwen en kinderen, werden vermoord omdat zij aanhangers van de pki (Partai Kommunis Indonesia) zijn geweest.
De London Times schreef in januari 1966: ‘Sedert de gebeurtenissen in Indonesië, drie maanden geleden, werden honderdduizend “communisten” vermoord, welk cijfer volgens westerse diplomaten wellicht aan de lage kant genoemd mag worden. Europese zakenlieden en toeristen, die uit Indonesië komen, meldden dat zij een rivier hebben gezien waar in lijken dreven met afgeslagen hoofden, terwijl kinderen in dorpen met hoofden van slachtoffers voetbalden. De drie maanden na de 30 september-affaire waren een nachtmerrie van onbeschrijflijke verschrikkingen gekleurd in bloed - zonder weerga in de Indonesische geschiedenis.’ Een correspondent van de Washington Post schreef vanuit Jakarta dat alleen al volgens Islamitische woordvoerders in Oost-Java 250.000 personen werden vermoord. Het blad berichtte dat ‘de slachting haar hoogtepunt bereikte in november. Hoofden werden als decoratie voor een brug gebruikt. Elders zag men onthoofde lichamen in lange rijen op rivierboten liggen.’ Wat hier is gebeurd tart iedere beschrijving. Het moet een hel zijn geweest. ‘De lieflijke Solo-rivier moet een zo groot

[p. 260]

aantal lijken hebben geteld dat men er soms het water zelf niet door kon zien. Sommige waarnemers spraken over rivierbeddingen roodgekleurd door bloed,’ aldus de Post. Het Britse blad The Economist schatte het aantal slachtoffers van de massamoord op één miljoen.
Waarom heeft dit gigantische bloedvergieten van onschuldige mensen plaatsgehad? En waarom zweeg de wereldgemeenschap in alle talen? Wanneer één persoon het leven laat langs de Berlijnse Muur is de ganse wereld in rep en roer. Maar wanneer een 800.000 Aziaten in zogenaamde vredestijd in koelen bloede worden afgemaakt blijft het doodstil in het Westen.
Zeker, er zullen communisten onder de vermoorde personen zijn. Maar wat blijft erover van de vrijheid van het individu, wanneer men op zulk een wijze te werk gaat om beperkende maatregelen te nemen tegen een ondergrondse beweging, die de regering niet zint? Het zou iets aannemelijker zijn geweest wanneer bepaalde maatregelen genomen zouden zijn nadat men de pki grondwettelijk zou hebben verboden. Maar juist omdat individuele vrijheden uit humaan oogpunt behoren te worden gerespecteerd gaat het niet aan om een slachting te houden onder ‘rebellen’. Los van de kwestie van ideologie: wat is geschied is een nationale misdaad.
Mijnheer Suharto,
Hoe U zich ook wendt of keert om deze misdaad te rechtvaardigen, een misdaad waarbij weerloze en hulpeloze mensen werden uitgemoord en anderen zogenaamd bevrijd, ik kan U eerlijk zeggen dat ik afkeur wat is gebeurd. Is het niet een feit dat de nieuwe regering onder de vlag van Orde Baru (de Nieuwe Orde) de slogan hanteert van ‘uitroeien van de pki?’ Was U zo bang dat Sukarno's macht zou terugkeren en zijn volgelingen weer op zouden duiken, omdat U zeer goed weet dat aanzienlijk meer dan de helft van alle Indonesiërs trouw aan hem waren? Dit bent U toch niet vergeten, is het wel?
Misschien stelt U zich zelfs op het standpunt dat de 30 september-affaire nu tot het verleden behoort. Wat mij betreft is dit niet het geval omdat te veel

[p. 261]

vragen onduidelijk en verborgen zijn gebleven. Ik ben dankbaar dat ik van nabij heb meegemaakt en er lering uit heb getrokken dat feitelijke gebeurtenissen uit de geschiedenis altijd worden geherinterpreteerd door hen, die de macht in handen hebben, teneinde deze dienstbaar te maken aan hun eigen politieke doelstellingen. Ik ben ook doordrongen van de enorme invloed van de publiciteitsmedia. Hoe gemakkelijk is het voor politieke leiders om zich te laten verleiden de propaganda te aanvaarden, die hun doelstellingen dient. Laat ons stilstaan bij de 30 september-affaire, of in feite bij de vroege ochtend van 1 oktober 1965. De kwintessens van dit incident was de conclusie, verstrekt door de Revolutionaire Raad die geleid werd door een lid van Sukarno's lijfwacht, luitenant-kolonel Untung. ‘Een bepaalde groep van generaals heeft plannen beraamd om de regering omver te werpen en president Sukarno te vermoorden. Zij hebben een Dewan Djendral (Raad van Generaals) gevormd met het doel een militairbewind te stichten. Bovendien zou deze coup plaatsvinden op de Militaire Dag, te houden op 5 oktober 1965.’ Teneinde te voorkomen dat dit zou gebeuren, zouden zes generaals, onder wie de minister voor het Leger, generaal Yani, zijn vermoord, aldus de Revolutionaire Raad. U heeft de mensheid doen geloven dat de samenzweerders van de 30 september-affaire tot de pki zouden hebben behoord. Is het echter niet zo dat de werkelijke moordenaars van de zes generaals officieren van het leger, de marine, de luchtmacht en de nationale politie waren? Ik betwijfel of de moordenaars uitsluitend communisten zijn geweest. En wie was dan de man, die het Indonesische volk tot gevoelens van wraakneming aanspoorde en het vuur ontstak door te verklaren: ‘Het was een communistische samenzwering?’ En dit geschiedde zelfs voordat enige bewijsvoering van een communistische samenzwering werd ontdekt. De minister van Defensie, generaal Nasution, die ook door de Dewan Djendral vermoord moest worden hield een roerende lijkrede bij de begrafenis van de zes generaals op Legerdag, 5 oktober 1965. Hij zei: ‘Tot vandaag was onze legerdag steeds een gezegende gebeurtenis, die straalde van triomf. Vandaag is deze dag echter be-

[p. 262]

vlekt door verraad en foltering (...). Ondanks de laster van verraders geloven wij in onze harten dat U tot onze helden behoort en dat uiteindelijk de waarheid zal overwinnen (...). Wij worden belasterd, maar wij zullen het onze vijanden nooit aanrekenen.’ In de rede van Nasution viel niet de geringste suggestie te bespeuren dat de moord op de zes generaals door de communisten gesteund zou zijn. In tegendeel, alles uit zijn woorden wijst er op dat de affaire een geschil binnen de gewapende strijdkrachten zelf was geweest.³⁴¹
En mag ik vragen wat generaal Nasution bedoelde met ‘laster van verraders’ en ‘wij zullen het onze vijanden nooit aanrekenen?’ Het voornaamste doel van de vijftig mannen in ‘uniformen van Sukarno's lijfwacht’ en de zwaargewapende moordenaars van de pki die naar de officiële woning van generaal Nasution oprukten was om hem, als bekend anticommunist, te vermoorden. Of niet soms? In plaats daarvan zagen zij de aide-de-camp van de generaal, luitenant Tendian, voor Nasution aan. Ik ben er van overtuigd dat ieder lid van Sukarno's lijfwacht ogenblikkelijk generaal Nasution zou hebben herkend. De theorie dat leden van de pki, die zogenaamd de belangrijke opdracht gekregen zouden hebben de generaal te vermoorden, zijn gezicht niet zouden hebben herkend, klinkt al even weinig overtuigend.
Geeft U zich er rekenschap van dat men er in Indonesië over spreekt dat het een verdachte zaak is dat U als enig lid van de staf aan de top van de gewapende strijdkrachten tijdens die noodlottige nacht niet werd aangevallen, omdat de moordenaars op weg naar Uw woning het adres niet zouden hebben kunnen vinden? Sterker nog. U nam in de vroege ochtenduren van 1 oktober 1965 het bevel van het leger in handen en U wist met bijkans bovenmenselijke behendigheid de uitgeroepen Revolutionaire Raad tot zwijgen te brengen.
Nadat Sukarno zijn minister voor het Leger, generaal Yani, had verloren, benoemde hij U, toenter-

341 Hier moet ik opnieuw wijzen op Nasutions eigen activiteiten gedurende de laatste vijf jaren voor de coup van 1965. Zijn reizen naar Europa en strikt geheime gesprekken met vertegenwoordigers van de Nederlandse regering, terwijl hetzelfde in de vs geschiedde..

[p. 263]

tijd een generaal-majoor, tot minister voor het Leger, en tegelijk als opperste bevelvoerder van het Leger. Dit was op 14 oktober 1965.³⁴² Sukarno zei bij die gelegenheid het volgende: ‘Het is onvermijdelijk dat orde en rust hersteld moeten worden teneinde een vreedzame sfeer te scheppen, waarbij de emoties zowel van linkse als van rechtse zijde zullen kunnen kalmeren (...) en om tot een politieke oplossing van de 30 september-affaire te kunnen komen is het noodzakelijk om de algemene en veelomvattende feiten van de zaak te leren kennen. Deze feiten zullen mij niet verontrusten, met welke politieke kleur zij ook mogen zijn bedekt, zij het rood, groen of geel.’
Volgens zijn instructies gelastte president Sukarno U dus de ‘feiten’ te verzamelen en aan hem persoonlijk te melden. U had dus onmiddellijk een onderzoek moeten beginnen. Maar U gaf aan Sukarno's bevel Uw eigen interpretatie en hebt zelfs gezegd: ‘Ik heb thans het vertrouwen van de president gewonnen. Ik zal nu doorgaan de nog resterende krachten van het incident weg te vagen.’ Dit alles heeft een betekenis. President Sukarno wenste en verwachtte van U dat U trouw en loyaal zijn order zou uitvoeren. Hij had zich voorgenomen om tot een rechtvaardige bestraffing te komen van de schuldigen aan de opstand, wie het ook mochten zijn, de pki of de militairen. U hebt niet de feiten aan hem voorgelegd, noch had U de goedkeuring van de president om het leger in actie te brengen, met generaal als Sarwo Edhie. En daarop ving dan de slachting van onschuldigen aan, de zogenaamde communisten. Het is een overbekend feit dat het Indonesische leger door het gehele land en op Uw uitdrukkelijke bevelen een begin maakte met martelen, brandstichten, plunderen en verkrachten. Het leger voerde een door U gedekte terreur. Vreedzame burgers werden door het wijd en zijd publiceren van de moord op de generaals tot razernij gebracht. Men ging de pki voor deze gruwelen haten en veelal werd China als de aanstoker

342 Eigenlijk was de insubordinatie van generaal Suharto nog erger en het spijt me die episode niet aangebracht te hebben. Sukarno benoemde generaal Reksosamudra Pranoto tot opvolger van Yani, maar Suharto negeerde die benoeming en greep zelf naar de macht.

[p. 264]

van de affaire gezien. De grote massa van het Indonesische volk kon niet geloven dat er een Dewan Djendral had bestaan. Vervolgens werd Sukarno gedwongen de pki buiten de wet te stellen en de partij verantwoordelijk te stellen voor de 30 september-affaire. Gedurende een heel jaar demonstreerden ontevreden studenten en andere groeperingen door middel van gewelddaden tegen Sukarno, juist omdat hij weigerde de pki tot illegale partij te verklaren zonder dat er sluitende bewijsstukken zouden zijn geleverd dat de pki en alleen de pki schuldig was aan het incident. De leiders van deze demonstratie waren zogenaamde ‘studenten’, aanzienlijk veel ouder dan dertig jaar, die hun volgelingen bovendien mooie parachutistenuitrustingen verstrekten van twijfelachtige herkomst?³⁴³ En waar kwamen die aanzienlijke sommen geld vandaan, die de acties van de demonstrerende studenten duidelijk financierden?³⁴⁴ Waarom bekleden dezelfde ‘leiders’ van deze onruststokers thans belangrijke posten in Uw regering? Deze kunstmatig aangewakkerde onrust heeft ongeveer een jaar geduurd. Intussen werd een propagandaoffensief geopend tegen de pki, die werd voorgesteld als de enige aanstichtster van alle voorgevallen moeilijkheden. Hoeveel gemene en kwaadaardige daden, zou ik U willen vragen, werden in naam van de pki uitgevoerd? En dit gaat allemaal nog steeds door, nu vier jaar na de 30 septemberbeweging. Het is begrijpelijk en een feit van politieke realiteit dat vriendelijke burgers, die in voortdurende angst en een gevoel van onveiligheid leven, hen, die de macht hebben, te vriend moeten houden. Maar Sukarno heeft U op 2 januari 1966 tijdens een kabinetszitting in Bogor gewaarschuwd: ‘Deze onzekere toestand moet beëindigd worden tussen broeders en zusters van één volk zonder dat men elkaar uitmoordt. Wanneer de massamoord van medeburgers blijft aanhouden zal dit ongunstige tegenkrachten opwerpen.’ Maar op ‘bewonderenswaardige’ wijze

343 President Sukarno vertelde mij in 1966 zelf dat die para-uitrustingen via Hawaï waren binnengekomen en afkomstig waren van de cia.

344 President Sukarno zei mij in 1966 eveneens dat de Nederlands ambassade een cheque met een groot bedrag aan geld aan de rebellerende studenten zou hebben gegeven.

[p. 265]

hebt U op een geheel eigen manier deze onrustige situatie opgelost. Ik keur allerminst de actie van 30 september goed. Ik beschuldig niemand en oordeel niet. Laat staan dat ik communiste zou zijn. Ik wens mijzelf zelfs niet voor te doen als een pki-sympathisante. Dat wat mij persoonlijk interesseert is wat er werkelijk is gebeurd. Wanneer het zou blijken waar te zijn dat de aanstichters van de 30 septemberbeweging tot de pki behoorden, dan kan men zich slechts afvragen waarom deze strak gerichte, machtige partij dergelijke onhandige en nutteloze stappen heeft ondernomen en met welk doel? Waarom negeerde het leger de grote brand in het pki-hoofdkwartier, die door de oproerkraaiers werd aangestoken? Zou het niet zo hebben kunnen zijn dat U in dat hoofdkwartier voor het leger onplezierige en duidelijk compromitterende bewijsstukken zou hebben kunnen aantreffen? Wanneer de aanstichters van de 30 septemberbeweging werkelijk tot de pki behoorden, zou het gepast zijn geweest wanneer de schuldigen in het openbaar voor het forum van het ganse Indonesische volk zouden zijn berecht. Maar waarom bracht het leger de voorzitter van de pki, D.N. Aidit, in het geheim om het leven? (U hebt zelfs pas maanden later deze moord aan president Sukarno gemeld.) En waarom heeft men de eerste en tweede vice-voorzitters van de pki, Njoto en Lukman, op eenzelfde wijze vermoord? Men heeft gezegd dat de Nachdatul Ulama partij zes miljoen leden telde. Waarom was men in deze kring dan zo bang voor de pki die drie miljoen leden had? Er zijn te veel zaken onverklaard gebleven. Het communisme, waar U zo bevreesd voor bent, zal vanzelf verdwijnen, wanneer men de armoede overwonnen zal hebben. De teneur van de pki-ideologie onder het leiderschap van Aidit (de voorzitter van het partijcongres) was gebaseerd op de Panjasila (Sukarnoïsme). De pki speelde een belangrijke rol bij de geboorte van de natie en zij streed voor Indonesisch socialisme. Nasution, de voorzitter van het voorlopige Volkscongres, heeft de pki ervan beschuldigd voor het land nadelige acties te hebben uitgevoerd, vooral op het terrein van de economie. De voornaamste oorzaak van de huidige inflatie is echter de schuld aan het buitenland van 2,5 miljard

[p. 266]

dollar. Hieronder bevinden zich schulden aan de Sovjet-Unie voor de invoer van wapens ter waarde van één miljard dollar. De man die deze contracten tekende was generaal Nasution zelf, die voor dit doel tot tweemaal toe naar Moskou reisde. Kan hij thans zeggen dat er op hem geen verantwoordelijkheid rust?
Mijnheer Suharto:
Ik wil een aantal van de feiten die Uzelf hebt aangewend als bewijsstukken om te komen tot een beschuldiging van de pki nader onder ogen zien. Waarom heropent U niet het onderzoek naar de gebeurtenissen van 30 september 1965 door werkelijke feiten te verzamelen, en geen eenzijdige getuigenissen en bewijsstukken? Het ganse land heeft hier recht op.³⁴⁵ Ook dat U dan Uw bevindingen bekend maakt. Er wordt zelfs verteld dat de pki niet alleen heeft gehandeld, maar dat Sukarno zelf er van wordt verdacht met de Revolutionaire Raad te hebben samengespannen voordat hij werd uitgeroepen. Er is tevens gezegd dat verscheidene duizenden leden van de pki ter voorbereiding van de 30 septemberbeweging een militaire opleiding zouden hebben gekregen op een terrein nabij het militaire vliegveld van Halim, waar Sukarno in de ochtend van het incident in veiligheid werd gebracht. Men kan zich slechts afvragen, hoe het mogelijk is geweest dat duizenden personen in het geheim een militaire opleiding kregen zonder dat dit door iemand zou zijn opgemerkt. En waarom zou Sukarno bescherming hebben gezocht op een plaats waar hij onmiddellijk gecompromitteerd zou worden? De inlichtingen, die wij die dag op Halim ontvingen konden worden samengevat als: ‘Er is een conflict binnen het leger uitgebroken. De persoon van de president moet niet in gevaar worden gebracht door een onverwacht ongeluk.’ Ik ben zelf in het geheim naar Halim gegaan om in dit uur van ongerustheid en angst bij mijn man te zijn. Ik trof grote verwarring aan. Niemand wist precies wat er was gebeurd en gebeurde. Wij waren ons niet bewust dat ge-

345 Suharto mikt eenvoudig op het doodgaan en verdwijnen van alle personen die een ander licht op de zaak zouden kunnen werpen. We zijn nu al vijfentwintig jaar verder.

[p. 267]

neraal Yani al was vermoord. Wij bezaten geen zekerheid of U zelf tot de vrienden of de vijanden gerekend moest worden. Maar ik denk nog altijd dat wanneer generaal Yani het incident zou hebben overleefd, de toestand nu in Indonesië totaal anders zou zijn geweest. Sukarno maakte zich grote zorgen over de verblijfplaats van Yani.
Mijnheer Suharto:
Voor het nu volgende vraag ik Uw bijzondere aandacht. Het bestaan van een Dewan Djendral dat U met klem ontkent, was bekend aan generaal Yani (afgezien van het feit dat er is gezegd dat deze Raad zou zijn georganiseerd door de vermoorde generaals). Slechts twee weken voor het incident vroeg de president hem om nadere inlichtingen hieromtrent. Yani antwoordde: ‘Laat U mij verantwoordelijk zijn voor mijn ondergeschikten. Maakt U zich hieromtrent verder geen zorgen.’ Voor mij blijft het ongelooflijk dat ook generaal Yani die noodlottige dag om het leven werd gebracht. Indien U, die belast was met het onderzoek naar de 30 septemberbeweging, geen eenzijdig onderzoek zou hebben ingesteld, zou U ook moeten weten dat Sukarno in feite niet bij de affaire was betrokken.³⁴⁶
Mijnheer Suharto:
Mag ik U het volgende vragen: Welk antwoord hebt U te geven aan die Indonesiërs, die menen dat de behendige wijze waarop U orde wist te scheppen uit een zeer verwarde situatie (zo onmiddellijk na het incident zelf) doet vermoeden dat Uzelf de gewraakte plannen van de Dewan Djendral hebt uitgevoerd? Op dit moment van volmaakte chaos in Indonesië maakte een rechts georiënteerd leger, hand in hand met studenten, op hun beurt aangespoord door Islamitische leiders en rechtse politici, zich op om de pki te onderdrukken. Hierbij werd een duidelijk schema van uitmoorden en bloedvergieten gevolgd. Is het mogelijk dat het ware gezicht van het leger dichter bij

346 Nu ik twintig jaar later deze brief van Dewi opneem omdat ik er een rol bij speelde, besef ik opnieuw dat alleen al Bung Karno's brains en kennis van zaken het onmogelijk maakten dat hij bij een dergelijk complot betrokken raakte of ermee in zou stemmen. Het was een complot van stommelingen.

[p. 268]

het Pentagon, het Amerikaanse ministerie van Defensie, en dus het militaire centrum van militaristische samenzweringen in de wereld ligt, dan men heeft vermoed? Wenste men in deze hoek niet dat de pki verpletterd zou worden en de betrekkingen met China verbroken? Sukarno heeft bij herhaling gewaarschuwd dat het in strijd met de waarheid was de pki te beschuldigen. Hij zei: ‘Men moet niet alle verantwoordelijkheid op de pki afwentelen. De waarheid ligt elders.’ Ik zal een eeuwig respect voor Sukarno bewaren, die zich aan zijn huidige lot heeft onderworpen. Die geweigerd heeft te buigen voor druk van het leger dat alles in het werk heeft gesteld hem de pki onwettig te doen verklaren. Hij wankelde niet in zijn geloof en idealen onder de zwaarste druk. Sukarno zou zich momenteel in een geheel andere positie bevonden hebben, als hij zou hebben toegegeven en een compromis zou hebben bereikt. Maar Sukarno belichaamde de rechtvaardigheid.³⁴⁷
Minister van Buitenlandse Zaken, Adam Malik, sprak in 1966 Indonesische studenten in Tokio toe in een ongelooflijk domme redevoering. Hij verklaarde Sukarno verantwoordelijk voor de massamoord op ‘communisten’, die volgens hem nooit zou zijn voorgevallen indien Sukarno maar tijdig de pki zou hebben veroordeeld. Men kan slechts huiveren bij de gedachte wat er werkelijk gebeurd zou zijn in Indonesië als ook Sukarno zich nog in het openbaar zou hebben uitgesproken tegen de pki. Het zou betekend hebben dat de president de begonnen vervolgingen van ‘communisten’ legaliseerde, wat geleid zou hebben tot oneindig ergere slachtingen.³⁴⁸ De Latijnse uitspraak zegt cui bono (wie komt het ten goede)? Bij het onderzoek naar de werkelijke feiten gaat het er niet zozeer om wat er is voorgevallen. Belangrijk is wie er het voornaamste profijt van heeft getrokken. Hebben de vs niet de duidelijkste overwinning geboekt met de 30 september-affaire? Het huidige Jakarta is overstroomd met Amerikaanse ‘investeerders.’ Hier zou uiteraard geen bezwaar tegen be-

347 Deze passage was van cruciaal belang; zo was het immers precies zoals ik ook zelf in 1966 in Indonesië constateerde.

348 Zag er vooral op toe dat deze passage betreffende Malik werd opgenomen. Zie Memoires 1966-1967; beschrijving van bezoek aan Sukarno in 1966.

[p. 269]

staan, wanneer dit zou betekenen dat deze economische activiteiten in de eerste plaats de welvaart van Indonesië en het Indonesische volk ten goede zouden komen.
Sukarno heeft bij zijn leven altijd geweigerd een standbeeld voor zich te laten oprichten. Na tweeëntwintig jaar leiding te hebben gegeven aan de Indonesische revolutie³⁴⁹ stemde hij met tegenzin er in toe dat er een autobiografie werd gepubliceerd. Maar U, meneer Suharto, nauwelijks had U de macht tot U getrokken, of U liet een boek uitkomen dat de Glimlachende Generaal heette. Het is bovendien bekend geworden dat U het voornemen koesterde Uw portret op het bankpapier te laten drukken, waar Uw adviseurs U van hebben weten af te houden. In het algemeen worden in ambassades in het buitenland portretten opgehangen van grote figuren uit de geschiedenis van naties. Sukarno is de Vader van Indonesië. Hoe komt het dan dat men nergens in het buitenland zelfs geen klein portretje van Sukarno in Indonesische ambassades vindt? U, met Uw kritiek op Sukarno's dictatuur, had plechtig beloofd Indonesië terug te leiden naar de democratie, die de stemmen en de harten van het volk zou moeten vertegenwoordigen. Intussen hebt U zich nog grotere bevoegdheden toegeëigend dan Sukarno. De eerste stap naar meer democratie, de presidentsverkiezing, is steeds opnieuw uitgesteld. U staat zelfs toe dat men belachelijke discussies voert of de naam van Sukarno wel in de geschiedenisboeken van het land dient te worden opgenomen. Terwijl U publiekelijk verklaart Sukarno in bescherming te hebben genomen heeft U hem juist totaal van de buitenwereld geïsoleerd. Deze onrechtvaardige afzondering onder het voorwendsel dat hij ziek zou zijn zal hem juist ziek maken. Wanneer hij medische verzorging nodig heeft, ontzegt U hem deze. Onbruikbare medische apparatuur decoreert zijn vertrekken. Tandheelkundige hulp, die hij nodig schijnt te hebben, wordt hem niet gegeven. Men heeft hem reeds aangeraden zich geen injecties meer te laten toedienen, omdat men er niet meer zeker van is dat hij de juiste medicamenten

349 Eigenlijk leidde Sukarno de revolutie sedert de jaren 1925-1965.

[p. 270]

ontvangt. Ik kan slechts hopen dat het voedsel dat de kinderen voor hem bereiden, hem ook daadwerkelijk bereikt.
Sukarno leidt thans een uiterst moeilijk leven. Zelfs de minimum menselijke rechten worden hem niet verleend. De enige keren dat hij zijn isolement kan verlaten is om een huwelijksplechtigheid van zijn kinderen bij te wonen. Zijn auto wordt dan begeleid door gepantserde voertuigen en een ieder wordt verhinderd hem werkelijk te benaderen. Toen Sukarno bij zo'n gelegenheid opstond om de bruid, zijn dochter, een kus te geven, werd hij ruw door de hem begeleidende militaire politie teruggeduwd op een sofa, terwijl zijn ogen werden bedekt, opdat geen foto's gemaakt konden worden. Wanneer mij een dergelijke behandeling te beurt zou zijn gevallen, zou ik reeds lang geleden zijn vernietigd. Maar juist omdat Sukarno uitzonderlijke geestelijke kracht bezit en zijn wil sterk is, schijnt hij deze marteling nog steeds te hebben kunnen doorstaan. Ik kan slechts uitzonderlijk bezorgd zijn: wanneer men hem al in het openbaar zo behandelt, hoe zal men dan tegen hem optreden wanneer hij alleen is? U kunt een lichaam vernietigen, maar het zal U nooit gelukken om Sukarno's geest weg te vagen. In dit opzicht is hij onsterfelijk.
Sukarno heeft Indonesië van 300 jaar Nederlandse overheersing bevrijd. Hij is de Vader van de Natie. Na dertien jaren te hebben geleden in verbanning en opsluiting door de Nederlanders, na de onafhankelijkheidsstrijd van 1945-1949 wist hij de vrijheid voor Indonesië te verkrijgen. Zonder Sukarno's leiderschap zou U zich op dit moment niet op Uw post bevinden. Sukarno ontwierp een democratische grondwet, en stichtte een lingua franca voor Indonesië. Hij werd een promotor van Indonesische cultuur en kunst. De man, die zijn leven gaf voor de opbouw van de natie, zou niet aldus mogen worden behandeld. Hem komt het respect toe dat hij verdient.
Sukarno zou nimmer hebben toegestaan dat verraad werd gepleegd, of dat een grootscheepse broedermoord op touw werd gezet. Ik kan niet blijven zwijgen, terwijl mijn echtgenoot is blootgesteld aan gewelddaden. Voor mij is hij het hoogste goed: hei-

[p. 271]

lig. Het is mijn diepe overtuiging dat de laagste daad die een man tegenover een medemens kan begaan, het langzaam doodtreiteren van zijn slachtoffer is. Wij kennen een Japans spreekwoord ‘Iemand met een zijden kous verstikken’. U, mijnheer Suharto, U staat het toe dat Sukarno lichamelijk en geestelijk gemarteld wordt.
Nooit heb ik mijn stem laten horen, niet direct en niet indirect, mede omdat ik mij zeer goed bewust ben welke onmetelijke problemen U hebt te overwinnen. Maar ik spreek thans in het openbaar in de eerste plaats ter wille van Sukarno's veiligheid. Toen hij U zijn bevoegdheden overdroeg en op 7 maart 1967 als plaatsvervangend president benoemde, deed hij dat onder drie voorwaarden. Een er van was dat U hem en zijn gezin zou beschermen. U hebt deze belofte niet gehonoreerd.
U sprak tijdens een interview met de Japanse pers over corruptie in het huidige Indonesië als volgt: ‘Wat het vraagstuk van de corruptie betreft, wordt er gezegd dat deze nog altijd bestaat. Dit is echter een gevolg van de overblijfselen van het Sukarnoregime. Het zal voorlopig wel zo blijven, omdat het zo in het verleden is geweest’. Wanneer U dit werkelijk hebt gemeend klinken Uw woorden wel zeer als een verontschuldiging. Het is laf en onwaardig zich voor de corruptie van heden te verschuilen achter Sukarno. Toen U dit deed, verloor ik dan ook mijn laatste respect voor U.
Zolang de mens bestaat is het natuurlijk zo geweest dat degenen die winnen automatisch het recht aan hun kant hebben, terwijl zij die verliezen nagenoeg van alles wat men maar wil beschuldigd kunnen worden. Wanneer U echter oprecht een onderzoek naar corruptie zou willen instellen, ben ik volledig bereid, als Indonesisch staatsburger, U bij deze taak te assisteren. Ik ben bereid een open rechtszitting bij te wonen, temeer daar ik als getuige voor de aanklager zou kunnen optreden. Maar dit proces zou volgens bestaande wetten en normen moeten worden geleid en niet achter gesloten deuren in een sfeer van angst, geweld en machtsmisbruik. Dit zou wel mijn voorwaarde moeten zijn.

[p. 272]

Sukarno werd de held van de Indonesische Revolutie. Het is echter mijn bescheiden mening dat dit niet bij voorbaat hoefde te betekenen dat diezelfde man een even goede nationale leider in vredestijd zou zijn. Ik geloof dat wanneer Sukarno zijn jeugd of studententijd in het buitenland zou hebben doorgebracht, hij wellicht er beter in zou zijn geslaagd een gevoel voor economie in te passen in zijn voortreffelijke leiderscapaciteiten. Het leek mij bijvoorbeeld een vergissing dat hij de productiemiddelen liet nationaliseren.
Bovendien heeft Sukarno nooit in de positieve zin van het woord een home gekend. Had hij een gezinsleven geleid in de morele en ethische zin, zoals de meerderheid van de mensheid dit opvat, dan zou hij misschien nog een betere president van een socialistisch geleide staat zijn geweest. De omstandigheden veranderden hem echter in een keizersfiguur. En zo zou hij het slachtoffer worden van zijn eigen ontzagwekkende macht. Ik heb Sukarno altijd als een groot man bewonderd en gerespecteerd, maar zoals U ook goed hebt geweten, meneer Suharto, deelde ik niet altijd zijn opvattingen. Ik stond bijvoorbeeld op het standpunt dat de Pantjasila, Sukarno's schepping (religie, humanisme, democratie, nationalisme en sociale rechtvaardigheid) een vorm van puur idealisme inhield. Hoewel idealisme misschien wenselijk is, valt het niet altijd in de twintigste eeuw in praktijk te brengen. Indonesië is zeker niet rijp voor westerse vormen van democratie. Om die reden stond Sukarno ‘geleide democratie’ voor, vooral omdat een meerderheid van de bevolking nog geen zelfde opvoedkundig en sociaal niveau had bereikt. Ik ben het hier met hem eens. Maar anderzijds richtte Sukarno zijn politiek naar een te hoog gesteld ideaal. Het was onvermijdelijk dat hij scherpe kritiek kreeg te verduren, vooral op het punt van het verbeteren van het lot van de massa in haar geheel. Sukarno had realistischer moeten zijn.³⁵⁰ In een tijd

350 Ik vond dit vervelend nakaarten, omdat de geschiedenis heeft aangetoond dat nergens in de Derde Wereld, noch in het democratisch geregeerde India of het communistisch geregeerde China, de massa over de hele linie noemenswaardig erop vooruit zou gaan. Mao, Nehru, Sukarno, Nasser, niemand is het gelukt de magen van de armen te vullen en ‘materialistische geneugten’ te bieden.

[p. 273]

dat hij de alleenheerser was kon hij er natuurlijk op aandringen dat men zijn ideaal zou navolgen. Maar de meerderheid van de bevolking was meer geïnteresseerd in het verbeteren van het dagelijkse leven dan in idealisme. Men hunkerde naar materialistische geneugten en men kreeg steeds minder belangstelling voor redevoeringen, die hun magen niet vulden. Sukarno was van mening dat de wereld beheerst werd door twee machtsblokken. Hij heeft getracht een derde kracht in het leven te roepen die de balans zou moeten herstellen. In dit gevecht beïnvloedde Indonesië de Derde Wereld: Azië, Afrika en Latijns-Amerika. Tegelijkertijd betekende dit diplomatieke spel dat Indonesië geleidelijk steeds meer alleen kwam te staan. Dit was allerminst zijn bedoeling geweest.
Hij meende dat wereldvrede slechts dan zou kunnen worden verzekerd, wanneer volledige vrijheid voor ieder ras en iedere natie zou kunnen worden verkregen. Maar de voortdurende isolatie van het land leidde tot terugtrekking uit de Verenigde Naties, de Wereldbank en bijvoorbeeld het niet deelnemen aan de Olympische Spelen in Tokio. Indonesië verliet de Volkerenorganisatie na de conflicten om de bevrijding van West-Irian en de confrontatie met Maleisië. Sukarno was van mening dat de Verenigde Naties niet gelijkelijk optraden tegen iedere lidstaat. Aangezien Indonesië nimmer een lening van de Wereldbank had kunnen krijgen zonder zich te moeten onderwerpen aan bepaalde voorwaarden en politieke druk, verloor Indonesië belangstelling voor deze wijze van hulp verlenen. Reeds voordat de Olympische Spelen in Tokio plaatshadden werd Indonesië ervan beschuldigd bij de Aziatische Spelen in Jakarta zich te hebben laten beïnvloeden door politieke overwegingen op het terrein van de sport. Indonesië mocht dus niet deelnemen. Sukarno voerde hiertegen aan dat de Olympiades zelf niet geheel van politiek gespeend waren, omdat bijvoorbeeld bepaalde communistische landen niet mochten deelnemen.
Mijnheer Suharto:
Wanneer ook U in die dagen ernstig nadacht over de

[p. 274]

toekomst van het land zal ook U wellicht andere opvattingen hebben gekoesterd dan de idealen van Sukarno, die tenslotte dikwijls het effect hadden van een wervelwind. Ik zelf, althans, keek met een kloppend hart toe, bij het steeds verder naar links afglijden van de Indonesische diplomatie.
Geen mens is volmaakt. Hierop vormt Sukarno geen uitzondering. Toch ben ik van mening dat Sukarno nimmer iets heeft ondernomen om er zelf beter van te worden, maar steeds oprecht gehandeld heeft in de volledig overtuiging het belang van Indonesië, zijn enige liefde, te dienen. Zijn ganse leven heeft hij zoveel mogelijk voorkomen dat landgenoten elkaar zouden uitmoorden. Vergeleken bij Sukarno hebt U, en een aantal van Uw medewerkers, het land geregeerd aan de hand van opruiing en bloedvergieten. U en de Uwen zullen moeten worden beoordeeld op de verdenking van het doen uitmoorden van ontelbare aantallen onschuldigen in de naam van een heksenjacht op de pki. Wie kan anders nog in God geloven? In dit opzicht behoort Indonesië geen president te bezitten wiens handen worden gekleurd door bloed.
Mijnheer Suharto:
Sukarno hield echt van het land en de mensen. Zelfs zij, die hem hadden willen vermoorden, kon hij met mildheid benaderen wanneer hem vergiffenis werd gevraagd. Vergeleken met hem verbergt U een wreed hart onder Uw glimlach. U hebt honderdduizenden mensen laten afslachten. Mag ik U andermaal vragen: ‘Bent U niet in staat Uw positie en macht te beschermen anders dan door slimmigheden en bloedvergieten?’
Misschien is het wel Uw grootste vergissing geweest dat U in 1965 Sukarno niet meteen hebt laten vermoorden. U zou gemakkelijk de communisten van deze daad kunnen hebben beschuldigen. Indien U had gewild had U op die wijze kunnen voorkomen dat er een massaslachting onder het volk zou worden gehouden. Tegelijkertijd zou U miljoenen bewonderaars van Sukarno hun innerlijke vrede hebben kunnen laten behouden. Bewonderaars, die thans in stilte machteloos moeten toezien welk lot hun leider moet ondergaan.

[p. 275]

Het zou bovendien dan overbodig zijn geweest Uw gevoelens van minderwaardigheid jegens Sukarno op deze wijze bot te vieren. Het zou een eervoller dood zijn geweest voor de grote leider van de Indonesische Revolutie, dan om zoals nu dood te worden getreiterd. Het is een nationale schande voor Indonesië dat Sukarno geen milde behandeling in zijn lot kan worden toegekend - wat hij zo ruimschoots zou verdienen na zijn gehele leven aan het land te hebben gewijd. Laat ik deze brief aan U sluiten met opnieuw uiting te geven aan mijn innige gehechtheid voor onze Bapak.
HIDUP BUNG KARNO!
     Parijs
April 1970

14 april 1970

Dineerde gisteravond met Peter in de Cave. Moest aan hem wennen. Hij zag er zalig uit. We gingen naar Amerbos voor een Benedictine.

Ton Neelissen telefoneert nog steeds persoonlijk met minister Luns over de film. Eindelijk kan hij zich belangrijk voelen.

Dewi Sukarno is naar de Nederlandse ambassade geweest om een visum te halen. Zij wil naar Nederland komen en het verhaal over de corruptie van Suharto hier met me schrijven.

Professor Ernst Utrecht: ‘Laat Peter toch schieten. Je moet met Dewi trouwen.’

Hans Beynon, de zuurpruim, zei niet te begrijpen waarom ik de kwestie van 30 September 1965 en Sukarno weer eens helemaal van voren af aan ophaalde. Maar weinig journalisten zien de verbinding tussen journalistiek en geschiedenis. Daarom zit Beynon dan ook reeds sinds mensenheugenis als Indonesië-specialist bij de gezaghebbende Volkskrant en bedrijf ik journalistiek vanuit ‘het niets’. Beynon wilde dat hij op de gedachte was gekomen naar Dewi te gaan. Maar dan, met zijn brein, zou hij er in geen 1000 jaar ‘dit’ uitgehaald hebben.

Vanmorgen heb ik dus met Ton Neelissen het gesprek met Dewi voor Panoramiek gemonteerd. Voortdurende spanningen, want hij weet dus niets van de achtergronden, maar dan ook helemaal niets.

Maakte per brief de Indonesische ambassadeur generaal Taswin

[p. 276]

attent op de komende VN-reportage. Generaal Suharto zond ik rechtstreeks zelf de twee pagina's van VN met een met de hand geschreven briefje: ‘Generaal, nu duidelijk wordt welke crimes you committed to Indonesia and the people of that country it is a duty and an honour for me to be instrumental in maximum exposure of these crimes in this part of our world, W.O.’ Ben altijd voor recht voor z'n raap geweest.

Ik had Vrij Nederland gevraagd in een kadertje bekend te maken dat Panoramiek van de nos een gesprek met Dewi zou uitzenden. Maar ik had weer geen rekening gehouden met de naijver tussen weekbladen en televisie. R. Ferdinandusse schreef me dat dit verzoek was ‘weggevallen’ door plaatsgebrek. Hij loog en het zei me alles over de man.

Er was een expresse van Peter, die ik eerst liet liggen en eindelijk toch openmaakte. ‘Ik vind dat ik je een verklaring schuldig ben over mijn plotselinge zwijgen en in het niets opgaan.’ Hij had de laatste weken ‘verschillende vreemde maar bijzondere ervaringen gehad.’ Hij vervolgde: ‘Gewoon, als ik alleen was kwam er iets ongewoons over me heen met zo'n kracht en helderheid en tegelijkertijd vaagheid. Ik ben er lang mee bezig geweest en het heeft me veranderd. Het is alsof ik met meer kracht, door alles heen, in een bepaalde richting wordt gestuurd, waaraan ik zelf niets kan veranderen en waarvan ik het eindpunt niet zie.’ Verder: ‘Ik weet niet of het werkelijk beter is voor jou, of voor onze relatie, dat we elkaar niet meer zien. Vooral na onze laatste irritante ontmoetingen begon ik sterk aan de waarde van onze relatie te twijfelen (...). Ik mis jouw aanwezigheid even goed als jij misschien de mijne zult missen.’ Hij liet het verder aan mij over.

Bij de Arbeiderspers kreeg ik drukproeven van de Open Brief van Dewi aan Suharto, die ik doorgaf aan André Spoor en Associated Press.³⁵¹

Uitermate gezellig met Peter in Americain gedineerd.

351 Henk Kersting schreef zelfs een briefje om te bedanken voor de tip en zette ‘maar’ tweehonderd woorden over de Brief op het ap-net. Treurig. Kersting weet verder ook weinig of niets van Indonesië.

15 april 1970

Indro Noto Suroto zei de publicatie in VN ‘niet leuk’ te vinden. Suharto, en zijn moord op één miljoen mensen, was inderdaad geen ‘leuk’ onderwerp maar wel een noodzakelijkheid. En zeker de oproep om Bung Karno meer te ontzien.³⁵² Vrij Nederland ziet er inderdaad fantastisch uit. Het artikel is

352 Sukarno zou immers elf weken later plotseling overlijden?

[p. 277]

schitterend opgemaakt met uitstekende foto's. Ik belde Frank de Jong van de Telegraaf, die zei dat hij de kwaliteit qua Vrij Nederland niet kende, maar wanneer de nos een persbericht zou uitgeven over de film kon hij pas wat doen. Zond VN per expresse naar Dewi. Ook naar Pak Ruslan Abdulgani, Diarto in Sala, Harisanto en broer Theo.

16 april 1970

De gebeurtenissen zijn niet meer bij te houden.

Ging eerst mam rozen te brengen. Zoals Sukarno eens tegen de studenten in Yogja zei: ‘Vergeet nooit een melatibloem in het haar van je moeder te steken.’

Met Vincent Monikkendam om 11.45 uur de Dewi-film bij Cinecentrum bekeken. Hij zei dat Cinecentrum via een contract van vele tonnen de markt monopoliseerde, dat ze rottig materiaal leverden, evenals sukkelige crews.

Gerard Croiset had gewaarschuwd dat Ton Neelissen subtiel saboteerde, vooral de film met de Kennedy-adviseurs, die nog steeds op de plank lag, en dat ook Carel Enkelaar druk van mijn kant nodig had. Harry Hagedorn waarschuwde me intussen: ‘Ton Neelissen is links wanneer het hem past en rechts wanneer het hem past, dus een bange wezel.’ Ik dacht, ja, ja, de vos die de passie predikt.

Om 15.00 uur kwam ik op Carels kamer met Ton Neelissen bijeen, die eerst een relletje ontketende en weg wilde lopen. Vincent had me gewaarschuwd: ‘Willem, je wordt aan alle kanten gesaboteerd.’ Alsof ik dat niet wist. De kwestie was dat het perscommuniqué over de Dewi-film nog steeds zoek was, en dus niet was uitgegeven door de nos- persdienst. Ton waste zijn handen, als verantwoordelijke man hiervoor, in onschuld. Hij wist van niets. De persdienst wist van niets. Carel zat weer eens tussen drie vuren. Er zou dus vanmiddag alsnog een persbericht uitgaan.

Wat de film met de Kennedy-adviseurs betreft had Ton Neelissen een tweede brief aan minister Luns geschreven. Enkelaar las deze nu ook en zei: ‘Dat had je niet zo moeten schrijven, want nu geef je Luns het heft in handen.’ Ik reclameerde dat ik overal buitengelaten werd en waarom ik de chef-d'oeuvres van Neelissen over ‘mijn film’ niet mocht zien. Carel zag je met zichzelf in overweging gaan of hij boos zou worden. Ik liet me niet omzagen en zei dat ik met onverbeterlijke amateurs had te maken. Waarop Carel zei dat het onderhoud was afgelopen. Ik stond op, en zonder een woord te zeggen ging ik weg, de deur met een ‘bang’ achter me dichtsmijtend.

[p. 278]

Ik telefoneerde Gerard Croiset en vertelde wat er was gebeurd. ‘Bel Carel op’, adviseerde hij.

Ik belde Carel op en zei dat mijn eten me niet zou smaken zonder dit gedaan te hebben. Carel zei inmiddels de Dewi-film zelf te hebben gezien. ‘Ik heb er geen moeite mee’ was alles wat er af kon. ‘Ook niet met haar passage over prins Bernhard?’ ‘Ook niet’, zei Carel.³⁵³ Hij vroeg me goed te begrijpen dat ik als freelance-medewerker geen inspraak had op nos-beleid. Ze wilden wel mijn films, maar de ‘afwerking’ was niet mijn zaak, en daar ging het nu juist om.

Telefoneerde Dewi Sukarno. ‘Get me reactions from students on my article’, zei ze, ‘of van mensen gewoon op straat.’

Professor Ernst Utrecht was er zeer blij mee en zou nu zelf een artikel in VN schrijven in aansluiting erop. Ik belde Ferdinandusse en adviseerde hem Utrecht permanent aan te trekken als medewerker voor Indonesische zaken.

De lamstraal Frank de Jong had intussen vanmorgen een misselijk stukje in de Telegraaf geproduceerd. Oltmans, de nos en ‘een Amsterdams weekblad’ (hij mocht dus Vrij Nederland niet noemen van zijn bazen) hadden elkaar gevonden ‘in een gemeenschappelijk gedeelde wrok tegen het huidige Indonesische bewind.’ Dewi wordt vergeleken met Keizerin Soraya van Iran en haar Open Brief zou ‘een aaneenschakeling van verdachtmakingen’ zijn. Mij was een visum voor Indonesië geweigerd en nu had ik me via de Open Brief van Dewi willen wreken. Wat ik me afvraag is of zo'n man zelf nu niet inziet dat wat hij neerschrijft in zijn sensatiekrant meer over hem zegt, en ook meer over de wijze waarop zijn brein werkt, dan over mij? Mam belde. Zij had het VN-stuk nu gelezen en zei: ‘Als het waar is wat Dewi schrijft vind ik het inderdaad verschrikkelijk.’ ‘Natuurlijk is het waar mam, anders had ik er niet aan meegewerkt,’ zei ik. Mam was ook nerveus omdat een marechaussee aan de deur was geweest in verband met het ongeluk met de wielrijdster. Heel lief had zij Amerbos niet opgegeven. Ik belde echter met de procureur-generaal in Amsterdam en de zaak zal 29 mei voorkomen. Hij vond het een ernstig ongeluk.

Voor de Typhoon had ik een exclusief artikel over mijn gesprekken met Dewi in Parijs geschreven wat gisteren prachtig op de voorpagina is opgenomen: ‘Dewi Sukarno: mijn man wordt doodgemarteld.’³⁵⁴ Ook het Algemeen Handelsblad had een uistekend stuk, gisteren, niet via Henk Hofland, maar

353 Dewi leverde kritiek op het feit, zoals Time had gemeld, dat prins Bernhard voor generaal Suharto volgens Javaanse traditie zou hebben geknield.

354 De Typhoon, 15 april 1970.

[p. 279]

via André Spoor. Hofland, mijn Nijenrode-vriend, kon het kennelijk niet uitstaan waar ik mee bezig was. Hij wist bovendien helemaal niets over deze onderwerpen. Indonesië is voor hem altijd een oninteressant hiaat gebleven.

Ik telefoneerde Frank de Jong om hem te complimenteren met zijn artikel van hedenmorgen. Hij voegde me als collega van de grootste relkrant van Nederland nota bene toe: ‘Waarom roer je altijd in stinkende affaires, het zal je naam als journalist niet ten goede komen (...).’

Belde Friso Endt in restaurant Dorius. Hij had om de Open Brief van Dewi ‘wel gelachen.’ Hij bevestigde dat hij degene was geweest, die aan Time had doorgegeven dat prins Bernhard in Jakarta op z'n Javaans geknield had voor de man die Sukarno verraden en verkwanseld had. Amusant was wel dat Endt toegaf het bericht van Frank de Jong van de Telegraaf te hebben gekregen. Small world. Ik ben blij dat ik in ieder geval Dewi heb gevraagd hier commentaar op te leveren.

Professor Wim Wertheim had een aantal ‘kleine bemerkingen’ op Dewi's brief. Ik achteraf trouwens ook wel. Perfect krijg je het immers nooit? Maar wij hadden tenminste ten behoeve van Bapak een zet gedaan.

Lunchte met Peter en reed opnieuw naar Hilversum. Carel en Ton Neelissen willen opnieuw op 26 april naar Luns gaan. Ditmaal om diens reactie op de film met de Kennedy-adviseurs op te nemen. Ik vertrouw Enkelaar langzamerhand ook niet meer over deze steeds langer durende zaak.

Louis van Gasteren belde, mede namens Enkelaar zei hij, en wilde me waarschuwen vooral niet met Roeland Kerbosch te gaan samenwerken. Hoe was ik trouwens aan Friso Endt gekomen om na te gaan waar het Time-verhaal vandaan kwam? Iedereen in dit dorp kletst over iedereen en ze zijn allemaal hetzelfde.

Dewi belde om 02.00 uur, maar ik was in diepe slaap en er niet bij.

17 april 1970

Zoals Wertheim had voorspeld, produceerde de Telegraaf vanmorgen een hoofdartikel over Dewi, de nos en mij. ‘n.o.s. en de linkse agitatie’ heette het. Wat de brief van Dewi in de verste verte met linkse agitatie te maken kon hebben weten alleen de idioten bij de Telegraaf. In de optiek van de Telegraaf was Suharto's massamoord op Sukarno-aanhangers en communisten prima, dus wanneer je op het Indonesische bloedbad kritiek had moest je ‘dus’ linkse agitatie bedrijven. Mijn pappen-

[p. 280]

heimers kennende hebben Dewi en ik juist een uitvoerige passage ingelast waarin stond dat zij geen communiste was, en niet tegen het bloedbad op linkse of rechtse gronden protesteerde, maar op basis van algemeen erkende mensenrechten vond dat een bloedbad van linksen even verkeerd was als een bloedbad van rechtsen, indien de pki bijvoorbeeld aan de macht zou zijn gekomen. Maar de heethoofden bij de Telegraaf, Neerlands meest gelezen ochtendblad, probeerden vooral de nos scherp aan te vallen - wat toch al zo'n kwetsbare omroepgemachtigde is - om te proberen het uitzenden van het gesprek met Dewi alsnog te kunnen torpederen.

Intussen haastte de regering in Jakarta zich te verklaren dat Sukarno (68) niet zou worden berecht.

Bracht J.J.F. Stokvis een brief waarin ik hem vroeg zijn eigen berichtgeving eens na te lopen. Op 14 maart j.l. werd Dewi in de Telegraaf vermeld als in september 1967 in Parijs te zijn komen wonen ‘waar haar schoonheid en haar charme haar al spoedig tot een in de kringen van le Tout Paris alom bekende persoonlijkheid maakten.’ Nu publiceerde zij precies één maand later een Open Brief om een betere behandeling voor haar in gevaar verkerende echtgenoot af te dwingen, en nu was zij ineens (in diezelfde Telegraaf) een zwerfster met twaalf koffers en een Siamese poes. En dat is de krant die de kudde juist het meeste koopt.

Frank de Jong wist te melden dat de nos het uitzenden onder druk van Soestdijk - omdat Bernhard dus in de Dewi-film mild wordt bekritiseerd - opnieuw in beraad zou houden.

Professor Wertheim belde dat hij zojuist via de radio had gehoord dat men Sukarno, gezien zijn slechte gezondheid, voor de rest van zijn leven met rust zou laten. God zij dank hebben we dat tenminste (misschien) bereikt.

Generaal Taswin heeft een brief aan het nos-bestuur gezonden om het gesprek met Dewi Sukarno zondagavond niet uit te zenden, aangezien Indonesië dit als een vijandige daad zou beschouwen. Vincent Monnikendam, mijn enige werkelijke collega bij de nos, meldt dat er nu bij de nos 24 uur vergaderd wordt over wat er moet gebeuren.

Harisanto telefoneerde dat de Open Brief voor hem herkenbaar door mij was geschreven: ‘It sounds like you.’ Hij komt over uit West-Duitsland.

Carel Enkelaar belde. Frank de Jong had hem opgebeld om te waarschuwen dat ik mij als perschef van Dewi Sukarno gedroeg. Hij zei dat hij sick and tired was om zijn beleid constant door mij doorkruist te zien. Hij had een gigantisch gevecht

[p. 281]

moeten leveren bij de nos: ‘Je bent een bekwaam medewerker en je hebt goedwillend gehandeld, maar je gaat te veel je eigen gang.’

‘Neem mij dan in vaste dienst, dan kan ik dat alvast niet meer doen,’ zei ik.

18 april 1970

Professor Wertheim deelt mee dat het fameuze Indonesië Comité, waar hij vooraanstaand lid van is en waarvan ik me juist angstvallig verre van houd, hem heeft geadviseerd dat hij mevrouw Sukarno, wanneer zij naar Nederland zou komen, beter niet kan ontmoeten. ‘Voor onze actie tijdens de donorconferentie³⁵⁵ is het bijzonder nuttig dat haar Open Brief is verschenen, volkomen onafhankelijk van de acties van ons comité. Maar het effect ervan zou aanzienlijk worden verzwakt als bekend zou worden dat er tussen haar en mij als vooraanstaand lid van het Comité contact is.’ Hij vreesde vroegtijdige bekendmaking, ‘en ook (professor) Utrecht vertelt soms meer dan verstandig is.’ Ook uitte hij zijn bezwaar dat ik alleen hem had uitgenodigd Dewi te ontmoeten en niet eveneens zijn vrouw Hetty. Ze waren vroeger ook samen bij Sukarno op het paleis geweest, en Hetty ontving mij toch ook altijd hartelijk. Hij wilde haar niet aandoen te ontdekken dat zij niet was gevraagd.³⁵⁶ Wanneer ik zoiets lees overvalt me een gevoel van radeloosheid. Waarom maken Hollanders het zich toch altijd onnodig zo moeilijk. Natuurlijk kon Hetty Wertheim erbij zijn. Dewi mistte de Air France-vlucht vanuit Parijs en kwam uiteindelijk met de klm. Ik liet haar op Schiphol omroepen. Zij nam een taxi naar het Hilton Hotel aan de Apollolaan waar ik haar afhaalde. We reden naar Amerbos. Zij is strikt incognito naar Nederland gekomen en zal bij de Zumpolles in Wassenaar logeren als onderduikadres. Dit enigszins onder protest van Fred Zumpolle, die altijd onder invloed staat van het geklets in de Telegraaf. We dineerden met z'n allen in de Cave Internationale met Poulet à la Cathérine. Jan en Iby May, de eigenaars, sloofden zich uit en vertelden het gezelschap hoe Peter eens een taart in mijn gezicht had gesmeten. Dewi vertelde dat toen zij met de foto van Peter naar Mrs. Azuma, de gouvernante van Kartika was gelopen (in het appartement in Parijs), zij Dewi volkomen had verrast door te zeggen dat wij homovrienden

355 De donorconferentie was bijeengeroepen om met een groep westerse landen, met Nederland voorop, het generaalsregime in Jakarta op de been te houden door het te financieren.

356 Brief van Wertheim d.d. 16 april 1970.

[p. 282]

moesten zijn. ‘Ik had nooit geweten’, aldus Dewi, ‘dat zij van dergelijke zaken op de hoogte was.’ Dewi zei tegen Poek Zumpolle dat ik de eerste man in haar leven was geweest, waarvan ze maar dan ook een ogenblik had gedacht dat hij homoseksueel zou kunnen zijn. ‘Maybe, because I associated him with Bapak (...), but Paris is full of pederasts and lesbians.’ Ik liet het maar zitten, maar ik vermoedde dat ze niet wist wat pederast betekende. Tijdens het diner liet zij zich ontvallen: ‘You are even more pro-Sukarno than I am (...).’ Die uitspraak deed me goed.

De kranten meldden intussen dat het bestuur van de NOS vrijdagmiddag zou besluiten of het gesprek met Dewi zou worden uitgezonden. Besloten werd blijkbaar dit als gepland zondagavond 19 april te doen. Ik kan rustig stellen dat deze overwinning uitsluitend aan de vastberadenheid van Carel Enkelaar, en niemand anders, te wijten is. Vanmorgen had de Telegraaf dus weer een opvallend bericht, ‘ratna sari dewi toch voor nos-tv’. De eindredacteur van Panoramiek, A.C.A. Dake, had dit persoonlijk aan de Indonesische ambassade in Den Haag meegedeeld. Generaal Taswin Natadiningrat had bot gevangen. Prima. Zo hoort het bij een dienaar van een massamoordenaar als Suharto.

(Aantekeningen van dit emotionele weekend zijn rommelig en moeilijk meer te ordenen.)

We keken zondagavond 19 april 1970 in Amerbos naar het gesprek op Panoramiek tussen Dewi en mij. Peter zat op de grond tegen Dewi's stoel. Ernst Utrecht was bij ons. Toen Dewi hem vertelde dat Bung Karno had gehuild, toen hij zijn kinderen terugzag, liepen tranen over Utrechts wangen.

Ton Neelissen sprak een inleiding en een slotwoord, die beide voortreffelijk waren. Vincent Monikkendam belde dat er een kwartier voor de uitzending nog paniek was geweest, omdat generaal Taswin weigerde commentaar te geven, hoewel door de nos daartoe uitgenodigd. Toen heeft Ton Neelissen dit bericht alsnog moeten inlassen. Omdat Vincent alle woelige dagen trouw en betrouwbaar was geweest, wilde ik dat Dewi hem voor alles bedankte. Zij spraken samen over de telefoon. Toen de camera op Bung Karno inzoomde was ik zelf in tranen, want wat mij betreft was alles wat ik deze weken had ondernomen voor hem en hem alleen. Joop van Tijn en Ageeth Scherphuis waren ook op Amerbos evenals Fred en Poek Zumpolle. We gingen na afloop met het hele gezelschap naar de Cave Internationale - Fred Zumpolle wilde nu eens naast Peter zitten - en er volgde een uiterst geslaagde dinnerparty die

[p. 283]

tot 01.00 uur duurde. Zumpolle sprak ook intensief met Joop van Tijn, wat goed was voor zijn educatie als verwoed Telegraaflezer. Ik zat in de hoek met Ageeth en Dewi en we talked of many things, of cabages and kings.

Dewi had op televisie gezegd: ‘When people speak of Sukarno they always accuse him about loving many women, but even as his wife, there are certain men in this world that I think do deserve many women. You can see that all throughout history. I think Bapak deserved even more.’ Ageeth Scherphuis zei diep geschokt te zijn door deze opmerking. Ze zei dit dus ook tegen Dewi: ‘If another woman gave him pleasure, why not?’ antwoordde mevrouw Sukarno. ‘Bung Karno never asked me anything directly. He would say, be the soul of my heart, or be the soul of my problems. Women were an inspiration to him. What is wrong with that?’ Intussen regelde Peter het om samen met Poek Zumpolle een stickie te roken.

Intussen kwamen Joep en Ellen Buttinghausen op zondagmiddag naar Amerbos, evenals Henk van Stipriaan, die een radiointerview voor de VARA maakte. Men ging natuurlijk in op de passage over de prins. Ik had Dewi op de televisie gevraagd, hoe zij er tegenover stond dat de echtgenoot van het staatshoofd de coupgeneraal was gaan bezoeken. Dewi: ‘Well, when I read in Time Magazine, that Prince Bernhard kneeled before General Suharto, it sounded as a very bad joke. I could not believe it. First of all it is difficult to understand why Prince Bernhard should have been so coquettish.’ Als Bernhard het gedaan heeft, zoals Time meldde, is het gewoon absurd, zelfs als grapje. De bedienden van de familie Suwandi serveerden op die knielende manier thee.

Zondagmiddag waren we ook een uurtje op Amerbos met Peter alone. Dewi vroeg me wat te spelen. Ik concentreerde me op Debussy's Arabesque en Clair de Lune uit de Suite Bergamasque. Zij ging op de zitbank liggen. Later zei ze, want ze luisterde aandachtig - wat Peter ook altijd doet - ‘You are pure.’

Louis van Gasteren en Roeland Kerbosch, twee filmers dus, belden om te zeggen dat het Dewi-gesprek uitstekend was geweest. Ook professor Wertheim zei zeer tevreden te zijn. Ik telefoneerde Carel en Ton thuis om hen te bedanken dat alles tot een positief einde was gebracht. Toen Dewi afscheid van Peter nam en hem zoende zei ze, ‘I see him much better now, than from the photo you showed me in Paris. His affection for you is obvious.’ Ik bracht haar zondagavond laat nog terug bij de Zumpolles in Wassenaar waar we tot 03.30 uur zaten te praten. Dewi is expert in nachtbraken. Ik kan er niet tegen.

[p. 284]

Dewi gaf Peter en mij ieder een Dior-das.

Om duidelijk te maken dat Dewi Sukarno zelf corrupt was had Frank de Jong onder meer geschreven dat handelstransacties in Jakarta indertijd pas goed van de grond kwamen indien Dewi haar ‘medewerking’ verleende. ‘Het ligt nogal voor de hand,’ schreef hij, ‘dat mevrouw Dewi Sukarno niet te vies was om de in Indonesische handelskringen gebruikelijke “percentages” voor haar bemiddeling op te strijken.’ Dit schreef De Jong op 19 april in de Telegraaf in de hoop daarmee de die dag te houden nos-top verder nadelig te beïnvloeden opdat men het Dewi-interview niet zou uitzenden. De vlieger ging niet op. Dewi wilde zelfs procederen tegen de Telegraaf. Ze was woedend. Ik vroeg of mr. J.C.S. Warendorf wilde optreden voor haar. Hij zei nee. Mr. Kappeijne van de Coppello, de oude baas, zei nee. Eén van zijn medefirmanten vertegenwoordigde de abn in Jakarta. Daarop bezocht ik de advocaten Van der Feltz en Van Sandick, nee, omdat de heer Voûte voorzitter was van de Vereniging Nederland-Indonesië. Mr. H.M. Voetelink van Nauta van Haersolte zei nee, om persoonlijke redenen. Mr. H. Warners zei nee om persoonlijke redenen. Professor Gerbrandy was nu bij de rechterlijke macht en kon de zaak niet op zich nemen. Ten einde raad vroeg ik advies aan Wim Klinkenberg. ‘Je moet naar Max Rood gaan,’ zei hij, ‘die is links en waarschijnlijk geen liefhebber van Indonesische generaals.’ Prompt had ik een advocaat: Max Rood van Goudsmit, Rood en Flesseman.

Ageeth Scherphuis gaat naar Parijs met een fotograaf om Dewi voor Eva te interviewen. Mark Brusse probeert Dewi eveneens te bereiken, maar daar zal ik een stokje voor steken. ‘Ik laat de advocaat aan jou over,’ zei Dewi, ‘maar waarom nemen we niet een jonge, agressieve advocaat in plaats van iemand uit de deftige, bejaarde advocatuur? Want een beginner zal meer zijn best doen en bovendien die moet een kans krijgen.’

De persreacties op het gesprek met Dewi waren te voorzien. Volgens de Telegraaf had generaal Taswin voor de eer bedankt om op Dewi te reageren. Herman van de Akker vond in het Algemeen Dagblad de beschuldigingen aan het adres van Suharto maar vaag. Moet je nagaan! afl schreef in de Nieuwe Rotterdamse Courant dat Dewi ‘veel minder interessant was dan de schrijfster Mary Dorna, maar wel mooi.’ In Het Parool merkte wj op: ‘Het zou zo eenvoudig zijn, na haar betoog te concluderen: A) Je praat goed, maar al ben je mooi, je deugt toch niet. B) Ik ben blij, mevrouw Sukarno dat U me dat allemaal nu eens uitlegt. Ik wist niet dat Suharto zo'n schurk was. C) Er

[p. 285]

was corruptie onder Sukarno en er is corruptie onder Suharto; jullie zijn bruine broeders, deugen geen van allen.’ En dan schrijft WJ zelfs: ‘Je hangt nu eenmaal van vooroordelen aan elkaar’, inbegrepen over Willem Oltmans. ‘Was er niet eens iets met die Oltmans?’ Ik realiseerde me bij het lezen van deze onzin niet hoe slecht het met de journalistiek was gesteld.

De Volkskrant meldde dat het gesprek van ‘een ongekende onbenulligheid was, zowel wat de nieuwswaarde van het interview betreft als de persoon van mevrouw Dewi’, getekend Lb. De gpd-bladen schreven dat ‘in politieke kringen weinig waarde wordt gehecht aan de “ontboezemingen” van mevrouw Dewi.’ Elseviers vroeg zich in een hoofdartikel af: ‘Uit welke fondsen financiert zij nu al jaren een niet onweelderig bestaan?’ Paul van 't Veer wijdde in Het Parool een driekolomsverhaal aan de affaire. Nico Scheepmaker was als gewoonlijk rustig en ter zake doende in zijn televisierubriek. Philip van Tijn in het Algemeen Handelsblad vond Dewi ‘verbaal rijk begiftigd’. ‘Zij manoeuvreerde tactisch en diplomatiek, maar schoot op goed getimede momenten fel uit en met overtuigingskracht.’

23 april 1970

Het is stil in huis na alle commotie.

Studeer Chopin.

‘Een dikke zoen,’ zei ik tegen Peter telefonisch bij het slapen gaan.

‘Een dikke zoen terug.’

Om 12.0 uur ontmoette ik Max Rood. Hij was bereid onmiddellijk een waarschuwingsschot te lossen tegen de Telegraaf en Frank de Jong namens Dewi Sukarno. Maar ons gesprek begon met een botsing van meningen over Sukarno, van wie hij dus ook helemaal niets wist. Hij had aanstoot genomen aan Dewi's benadering van Sukarno als held van het vaderland. Ik vroeg hem: ‘Vindt u Suharto dan een held, die minstens 800.000 Indonesiërs liet vermoorden om zijn macht te bestendigen na een coup en verraad?’ Hij wilde een voorschot van vijfentwintighonderd gulden hebben. ‘Is zij eigenlijk rijk?’ vroeg hij alvorens zijn honorarium te bepalen. Het anp belde Max Rood en hij bevestigde dat de zaak draaide.

24 april 1970

Kennelijk heeft het anp het bericht van Dewi's proces toch niet op het net gezet. His Master's Voice.

Bereikte Dewi in de beautyshop van het Athenée Palace Hotel.

[p. 286]

‘I am so proud,’ zei ze, ‘I feel like crying (...).’

‘You are after all an excellent ambassador for Bung Karno by doing all this,’ verzekerde ik haar.

Professor Ernst Utrecht, van wie ik vind dat hij ongegeneerd aan tafel zit met slechte manieren, heeft een pagina kanttekeningen bij Dewi's brief in Vrij Nederland (het nummer van morgen) geschreven. Het is een nuttige aanvulling vol pertinente informatie. Hij weet veel over het generaalsregime. Hij beveelt ook aan om Kudetá, staatsgreep in Jakarta van dr. B. Gunawan te lezen, wat ik zeker zal doen.³⁵⁷

357 Dr. B. Gunawan, Kudetá, staatsgreep in Jakarta, J.A. Boom, Meppel 1968.

25 april 1970

Peter belde al vroeg om het vervolgverhaal over Dewi te horen. Hij is hevig geïnteresseerd en op Dewi gesteld geraakt.

De brief van Max Rood aan de Telegraaf was vanmorgen aanleiding voor Frank de Jong om met een nieuw driekolomsverhaal te komen: ‘mevrouw sukarno voelt zich gekwetst’. Excuses, maar wij handhaven ons standpunt, als ondertitel. Dus een verontschuldiging in een journalistieke vermomming. Max Rood was er prima vista van overtuigd dat we het hierbij moesten laten.³⁵⁸

De consul-generaal van Indonesië, de heer Abedi, kwam me in Amerbos bezoeken. Conclusie: de hele Indonesische gemeenschap in Nederland was als ‘één bataljon’ tegen mij. Het zal me worst zijn.

Telefoneerde tweemaal met Carel Enkelaar, om de gemoederen te kalmeren na de Dewi-storm. Indrawan Murti Murman en zijn broer Janto kwamen langs. Hollanders op papier, maar eigenlijk Javanen.

J. Kortenhorst van de Vereniging Nederland in den Vreemde (beschermheer prins Bernhard) deelt mee dat men gestemd heeft mij als lid toe te laten. Vooruit dan maar.

De Indonesische Islamitische Partij (een groep van vierentwintig ‘parlementariërs’) heeft de Indonesische regering gevraagd een onderzoek in te stellen naar corruptie, die zou zijn bedreven door oud-president Sukarno en diens vrouw Dewi. Het zou gaan om een bedrag van 213 miljoen gulden. Ze doen maar raak, want er is geen sprake van dat Dewi of haar man over een dergelijk bedrag zouden beschikken of ooit hebben beschikt. De Suharto-inlichtingendienst kan veel voor elkaar boksen, dat blijkt maar weer.

358 De Telegraaf, 25 april 1970.

[p. 287]

26 april 1970

Heel toevallig heeft prins Bernhard op 24 april in de Koninkrijksraad verslag uitgebracht over zijn reis naar generaal Suharto, die hij op verzoek van de regering heeft gemaakt. ‘prins deed goed werk in indonesie’, aldus premier Piet de Jong in de koppen van de kranten. De uitnodiging aan Suharto naar Nederland te komen bleef gehandhaafd, aldus de premier. Sukarno wilden ze hier nooit hebben, maar een rechtse coupgeneraal, die een massaslachting organiseerde, natuurlijk wel. We zullen zien.

Lunchte met mam in de Lage Vuursche en we bezochten het graf van vader.

Carel Enkelaar is in een ‘jam’. cbs heeft een televisiegesprek met Lyndon Johnson gemaakt, waarin hij in gesprek met Walter Conkrite - de film werd vorige herfst reeds opgenomen - uitspraken heeft gedaan over de moord in Dallas, die hij later heeft laten schrappen. Enkelaar en Conkrite zijn vrienden. Wat kan het geweest zijn? Er is aanzienlijk tumult over in Hilversum. Carel is in paniek. Hij vroeg wat ik adviseerde. Het nos-vliegtuig gaat Max Kimenthal in München ophalen. Ik zei dat het zin had opnieuw Garrison hierover te filmen, evenals Mark Lane, senator Richard B. Russell en misschien Time-medewerkers in Chicago. Met Van Langeraad, Hagendorn, Neelissen en Monikkendam hebben we de cbs-productie met Lyndon Johnson, die op 2 mei a.s. van 19.30 tot 20.30 uur in de vs zal worden vertoond bekeken, dus met de coupure van waar het omging. Ik zei hen, omdat we op het punt stonden mijn eigen in Amerika en Londen verzameld materiaal uit te zenden, dat we niet te veel waarde aan de lbj-story moesten hechten.

Time³⁵⁹ berichtte namelijk dat er tijdens jkf's bezoek aan Chicago twintig dagen voor de moord in Dallas ook een aanslag op president Kennedy was beraamd. Een advocaat in Chicago, Sherman Skolnick, is een proces begonnen om de betreffende stukken in de National Archives in te kunnen zien. Thomas Vallce en nog enkele mannen, medesamenzweerders van Lee Harvey Oswald, zouden hiervoor plannen hebben gesmeed, maar het kon niet doorgaan, omdat Vallce voor een kleine verkeersovertreding door de politie was opgepakt en werd vastgehouden.

John den Haselaar van Uitgeverij de Forel in Brabant schrijft de memoires van Dewi te willen uitgeven.

359 Time, 20 april 1970.

[p. 288]

27 april 1970

Vroeg belde Emile van Konijnenburg. Hij had de brouhaha over Suharto en Dewi gevolgd. Hij zal naar Amerbos komen om ‘een tip van de sluier op te lichten.’ Hij zei Suharto altijd vermeden te hebben voor een gesprek. Hij ontmoette in Jakarta alleen Adam Malik - dus even erg eigenlijk - en had bij zijn laatste reis voor mevrouw Malik een Nederlandse vertaling van de Koran meegenomen. Typisch voor Konijn, voegde hij eraan toe: ‘Ik kijk niet op een tientje, dat weet je.’³⁶⁰

360 Dacht: je durft wel; hij was me nog altijd twee wereldtickets van de klm schuldig die mij waren toegezegd door hem en Koos Scholtens voor mijn bemoeiingen in de vs om in 1961 beide heren bij Sukarno binnen te krijgen.

29 april 1970

Dewi kwam terug naar Amsterdam om te voldoen aan een groot aantal verzoeken voor interviews. Ditmaal logeerde zij eerst bij mij op Amerbos. De buurt gluurde mee wanneer we kwamen en gingen. Zij arriveerde op 27 april om 19.30 met Swiss Air. Ze kwam uit Genève. Ze had met haar makelaar gesproken. ‘I almost fainted. Stocks are very low right now.’ Zij was op Orly tegen generaal Ashari, de Indonesische ambassadeur in Parijs, aangelopen die haar Open Brief had gelezen. Zij spraken een uur hierover op het Franse vliegveld. Askari had professor Widjojo uitgeleide gedaan, de topbedelaar om Westers geld voor het generaalsregime te vangen. En ze trappen er hier nog in ook.

We spraken de 27ste tot diep in de nacht. Ik was te moe om nog in mijn dagboek te schrijven.

's Ochtends op 28 april kwam eerst de journalist Polak van het Vrije Volk naar Amerbos, gevolgd door een journalist van de Haagse Courant.³⁶¹ André Spoor zond vervolgens een journaliste, Leeuwin, die ik een idiote vond, die er niets van wist en maar raak kletste. Ze moest na een half uur weg, wat haar razend maakte, want professor Ernst Utrecht arriveerde.³⁶² Trouwens ik vond ook Polak nogal onbeschoft in zijn optreden, in tegenstelling tot de meneer uit Den Haag. Vervolgens verscheen het Algemeen Dagblad met een team bestaande uit interviewer en fotograaf: nice guys.³⁶³ Om 21.00 uur ontmoette Dewi in het Apollo Hotel Max Rood. Hij adviseerde, zoals hij ook per brief aan mij had gedaan, de zaak door te zetten. Ik was hiertegen, want het wordt nodeloos met modder smijten. Hij

361 Het Vrije Volk, 29 april 1970; Nieuwe Haagse Courant door J. den Boef.

362 Mejuffrouw Leeuwin schreef uit wraak geen letter.

363 Rolf Boost, Algemeen Dagblad, 29 april 1970.

[p. 289]

wil dus een kort geding tegen de Telegraaf beginnen, maar ik vind hem iemand die aan de weg wil timmeren en erop uit is zijn naam in de krant te krijgen en daarbij aan Dewi dikke honoraria te verdienen.

Dewi, Peter en ik dineerden in restaurant Indonesia waarvan door het management foto's werden genomen.³⁶⁴ Ik vind soms dat Dewi aan tafel te hard lacht. Maar goed. We ontmoetten Willem Alfrink later in de Cave. Hij zei dat hij Dewi met monniken op een berg ‘zag.’ Inderdaad vertelde zij dat zij in Indonesië naar de monniken op een top van een berg was gegaan ‘to wash my soul.’ He advised her: ‘While you arrange flowers, Mrs. Sukarno, you should meditate more.’ Peter ergerde zich geel en groen aan de vertoning van Alfrink en wilde weggaan. Dewi vroeg Alfrink of zij ooit nog een ander kind zou krijgen, maar daar gaf Alfrink geen antwoord op, evenmin op de vraag of zij het kort geding tegen De Telegraaf moest doorzetten. We hebben in deze dagen opnieuw gewerkt aan haar artikel over corruptie in Indonesië, soms uren aan één stuk. Het is echter dermate moeilijk samenwerken dat we de meest verschrikkelijke botsingen kregen. Haar ogen worden dan haast pikzwart en dreigend. Dit verwonderde me zeer. Ik werd zo boos om haar gezeur. Ze wikt en weegt ieder woord tot vervelens toe zodat ik riep: ‘Get yourself another typist.’

‘You are blackmailing me, because you know, I can't get someone else.’

Ook kreeg ik nu te horen: ‘You dragged me into this,’ waarmee ze dus de hele affaire van de Open Brief en de fall-out ervan bedoelde. Maar daarna werkten we weer in alle rust de 28ste april tot 17.00 uur.

Klaas Peereboom van Het Parool kwam haar kalm en bedachtzaam interviewen. Hij belde later. ‘Dat is een respectabele vrouw, Willem.’ Ik dacht: ‘Maar ik vind jou ook een respectabele kerel, Klaas.’³⁶⁵ Hij heeft haar in Suite 630 van het Apollo Hotel gesproken, waar Dewi inmiddels naartoe was verhuisd. We moesten elkaar af en toe maar even niet zien. Ook bezocht ik samen met Dewi Wim en Hetty Wertheim in hun flat aan de Stadionkade. Ik vond hen erg nerveus. We bleven twee uur. Toch werd het een uitstekend gesprek.

Dewi: ‘The Dutch, Canadian and Australian embassies in Jakarta financed some of the student riots against Sukarno. My husband told me, the Dutch Embassy³⁶⁶ exchanged 250,000

364 Foto's zijn in mijn dagboek.

365 Het Parool, 30 april 1970.

366 Onder leiding van mr. E.L.C. Schiff.

[p. 290]

dollars for this purpose.’ Maar zij corrigeerde zichzelf, het zouden ook guldens hebben kunnen zijn. Bung Karno had mij in 1966 hetzelfde gezegd.³⁶⁷

Dewi vertelde de Wertheims dat zij vermoedde dat generaal Yani enige tijd in de Dewan Djendral van complotterende generaals had gezeten om Sukarno omver te werpen, maar dat Yani op het laatst toch achter Bung Karno was blijven staan.³⁶⁸ Wim Wertheim zette aan Dewi uiteen dat hij stellig van mening was dat generaal Suharto pas werkelijk naar de andere kant overliep, nadat Sukarno generaal Pranoto tot opvolger van de vermoorde Yani benoemde. Dat zou voor Suharto de deur hebben dichtgedaan.

Later kreeg ik opnieuw een hevige botsing met Dewi - waardoor vooral Peter onthutst raakte - omdat zij te kennen gaf zelf met Max Rood te willen telefoneren, wat ik als een motie van wantrouwen tegenover mij beschouwde. Ik had tenslotte alles geregeld. Peter sloofde zich uit ons beiden te kalmeren en de stemming weer bij te laten draaien. Later keek ik nog eens echt naar haar en schaamde me dat we waren gebotst.

Intussen is Richard Nixon met zijn wilde horden Cambodja binnengetrokken. Wat was anders van die man te verwachten, die in 1968 in Keene, New-Hampshire tegen mij zei dat Amerika in 1948 de mariniers naar Indonesië had moeten sturen om de Nederlanders te helpen Sukarno te verslaan? Intussen herstelde de beurs in Wallstreet zich, want meer oorlog betekent meer business.

Vandaag, 29 april, was een nieuwe dag vol belevenissen. Geen nieuwe clashes met Ibu Dewi. We werkten aan haar nieuwe artikel tot Ernst Utrecht kwam, die het las en uitstekende suggesties deed. Utrecht nam vervolgens Dewi mee voor een ontmoeting met een Pak Slamet, waar zij ook Wim Klinkenberg ontmoette.³⁶⁹

Om 18.00 uur haastten we ons naar Jan Tabak in Bussum voor een ontmoeting met oud-ambassadeur Zairin Zain.³⁷⁰ Zain vertelde dat de gezondheidstoestand van Bung Karno snel verslechterde. Hij staart veel voor zich uit. Hij herkende zijn zoon Guntur al niet meer. Ook blijft hij meestal maar in bed. Mohammed Hatta had reeds in het openbaar gezegd de regering

367 Het zou alsnog dienen te worden uitgezocht of dit is gebeurd.

368 Werner Verrips (cia) was met Yani bevriend, wat me voldoende zei over diens bindingen met de Dewan Djendral.

369 Ging niet mee, ik wilde naar Peter. Geloof dat Pak Slamet een pki-er was.

370 Mevrouw Emily Zain wilde Dewi niet ontmoeten. Het bekende idiote, burgerlijke gedoe van Indonesische dames onder elkaar. Dewi zei dat de vrouw van de chef protocol, mevrouw Tamzil, haar salope noemde.

[p. 291]

van generaal Suharto nog slechter te vinden dan die van Sukarno. Dat had ik hem in 1966 al kunnen vertellen, maar toen prees Hatta generaal Suharto nog de hemel in als Redder des Vaderlands. Er volgde een discussie over oud-minister Subandrio en dr. Zain en Ibu Dewi waren het eens dat Subandrio een rampzalige invloed had gehad. De Indonesische kranten schreven nu dat Sukarno over één jaar terecht zou moeten staan. Ze kletsen in Jakarta ook iedere dag wat anders.

1 mei 1970

Carel Enkelaar belde om 09.00 uur. Hij vroeg me met Ton Neelissen in verbinding te treden en aan de gang te gaan met Amerikaanse contacten te bellen.

Zond Dewi's pagina in Het Parool naar Aristides Katoppo, Ruslan Abdulgani en Suharto in Jakarta.

Dewi: ‘Subandrio created Bapak's cia-phobia (...). If I went with friends to the Puntjak, Subandrio would report to Bapak, I was holding secret meetings with cia agents or met secretly with us ambassador Marshall Green.’ Ambassadeur Zain, die na zijn beroerte geen Engels meer sprak, zei daarop tegen mij: ‘Vraag haar maar of zij weet van het telegram van Bapak aan Chou En-lai.’ Dewi antwoordde: ‘I say nothing.’ Dat verwonderde me. Dr. Zain vond noch Wertheim noch Utrecht objectief in hun beschouwingen.

Onverwachts vroeg Dewi aan dr. Zain: ‘What would happen if I were to go to Jakarta?’

‘Niet doen,’ antwoordde hij. Terwijl er allerlei geruchten over Bung Karno de ronde deden dat hij stervende was, had dr. Zain van een bevriende relatie ‘een legerarts en een codeofficier van de inlichtingendienst’ gehoord dat Sukarno nog wel degelijk uitstekend bij zijn positieven was. Ook had Zain via Yusuf Ronodipuro geregeld dat mij een visum zou worden verstrekt voor het bezoek van prins Bernhard aan Indonesië, maar de militaire inlichtingendienst van Suharto had het visum geschrapt. Toen had hij mij maar van een en ander in het ongewisse gelaten. Hij zei ook dat hij overal waar maar mogelijk voor Sukarno lobbyde, maar dat iedereen bang was om over de oud-president te spreken.

Zain: ‘Ibu Hartini is toegestaan hem korte bezoeken te brengen, maar Bung Karno is nu impotent.’ Toen ik te kennen gaf dat ik dit niet prettig vond om te horen in het bijzijn van Ibu Dewi antwoordde de oud-ambassadeur: ‘Dat weet zij toch allemaal.’ Dewi vroeg om een vertaling en ik vertelde haar wat

[p. 292]

er was besproken. Dewi sprak soms in het Behasa tegen Zain en dan sprak Zain weer in het Nederlands tegen mij.

Dewi was erg lief. We werkten nog korte tijd aan haar artikel en ik wisselde vierhonderd dollar voor haar om het Apollo Hotel te betalen (826 gulden). Zij rekende 310 gulden met me af voor Max Rood en al het getelefoneer. Ze wilde babymelk meenemen. Op weg naar Schiphol ontdekte ze dat ik de verkeerde blikjes had gekocht. Ik verloor opnieuw mijn geduld. Net nog wrijving voor haar vertrek. Ik hielp haar in te checken en daarop verscheen een vipstewardess en ze verdween. Haar bankier in Genève had veertig man personeel ontslagen wegens het mislukken van een affaire in West-Duitsland, wat haar enerveerde. Ze had opdracht gegeven haar geld uit de bank te verwijderen, maar er waren zelfs geen liquide middelen over om dat te doen. Twee jaar geleden maakte die bank nog vijfentwintig procent winst, dit jaar vijfentwintig procent verlies.

Peter kondigde aan op 23 mei aanstaande examen te willen doen voor de toneelschool in Maastricht. Dat zal Philip Nasta wel hebben geregeld, dan is hij weg uit mijn radius in Amsterdam. Ze zoeken het maar uit.

2 mei 1970

Gisteren hebben we heel Amerika afgebeld om te zien of we nog iets konden verbeteren aan de Panoramiek-uitzending van morgen over de Kennedy-affaire. Letterlijk niemand was bereikbaar. Senator Russell niet, Jim Garrison niet, Bernard Fensterwald niet, Mark Lane niet, Jesse Curry niet. Wel bereikte ik collega Paris Flammonde. Hij noemde de CBS-rel over het schrappen wat lbj over Dallas had gezegd het sop de kool niet waard. Volgens hem was het veel interessanter wat de computerdeskundige Richard Sprague³⁷¹, onomstotelijk had kunnen vaststellen. Sprague had vijfhonderd uitvergrotingen gemaakt van de Zapruder-film over de schietpartij in Dallas en nu had hij met computers kunnen constateren dat er inderdaad van twee zijden op jfk was geschoten.³⁷²

Peter: ‘Gisteravond liep ik nog te denken hoeveel geluk jij hebt en hoe moeilijk ikzelf van de grond kan komen.’ Ik verzekerde hem dat hij letterlijk alle mogelijkheden in zich had om uiteindelijk succes te behalen.

371 Sprague zou in de loop van de jaren een uitstekende collega worden.

372 Paris Flammonde, The Kennedy Conspiracy. An uncommissioned report on the Jim Garrison investigation, Meredith Press, New York 1969. Mijn autoongeluk in nyc staat op pp. 197-198.

[p. 293]

Edward Kennedy is eigenlijk de enige Amerikaanse politicus die Nixons binnenvallen van Cambodja als madness heeft omschreven. De Nederlandse marionettenregering met Piet de Jong aan het hoofd heeft natuurlijk weer begrip voor deze misdaad. Waar blijft de oppositie: de Van Mierlo's en de Gruyters? Dewi zei een dezer dagen: ‘Wanneer Bung Karno maar tien jaar jonger was geweest, zou Suharto de kans niet hebben gekregen.’

Enkelaar belde of ik een ontwerp voor een press-release over cbs en Lyndon Johnson wilde schrijven.

Vincent Monnikendam belde om te zeggen dat Ton Neelissen mijn naam van de rol van de morgen uit te zenden jfk-film had geschrapt.

Belde Enkelaar.

Bracht Igor Cornelissen van Vrij Nederland bij ambassadeur Zairin Zain in Bussum. Dr. Zain bevestigde glashard dat Werner Verrips hem en professor Mohammed Yamin een bezoek was komen brengen om aan te kondigen dat de heren Frans Goedhart en J.G. Suurhoff twee dagen later in New York zouden zijn om met de Indonesiërs over Nieuw-Guinea te spreken. Subandrio wilde voor een dergelijk gesprek geen toestemming geven, terwijl Mohammed Yamin wel degelijk met Goedhart en Suurhof van gedachten wilde wisselen. Vervolgens verscheen Verrips dus niet met zijn aangekondigde bezoek. Helaas vind ik Igor een vrij nietszeggende figuur.

Hier moet ik interveniëren. Na jarenlang met Vrij Nederland te hebben samengewerkt ontstond dus in 1961-1962 een verwijdering - als uitvoerig eerder beschreven - over het feit of ik volgens toenmalig hoofdredacteur P.M. Smedts uit mijn duim zou hebben gezogen dat Goedhart en Suurhof in New York waren geweest. Mij was dit toen meegedeeld door W. Verrips en Yamin en Zain bevestigden hun komst. Verrips huurde een flat om ze verborgen te kunnen houden. Ik vermeldde deze ontwikkeling. Nu kon Igor Cornelissen als VN-redacteur zelf horen dat ik het verhaal helemaal niet had verzonnen en dat P.M. Smedts mij ten onrechte sedertdien had bekritiseerd en geridiculiseerd in zijn hoofdartikelen en Janus-kolommen.
En wat Sukarno's zogenaamde anti-Amerika-fobie betreft, door Subandrio aangeblazen, het volgende. Sukarno had helemaal geen anti-vs-fobie. Evenmin als hij een anti-Nederland-fobie had. Hij vond de Nederlandse politiek na 1945 kortzichtig en schadelijk voor Nederland zelf, met het oog op een Nederlandse toekomst in Indonesië, zoals hij de Amerikaanse politiek in de wereld, en in

[p. 294]

het bijzonder in Zuidoost-Azie (Vietnam), dom en misdadig vond. Hij wist toch immers het beste welke cia-complotten hij in zijn land al te verduren had gehad? Toen hij in 1961 naar Washington reisde voor zijn eerste ontmoeting met jfk zei deze best te begrijpen dat Sukarno de vs wantrouwde na alles wat er toen (in 1961) al was gebeurd. Dewi, die pas in begin van de zestiger jaren Jakarta binnenzeilde, kon achteraf zeggen dat hij een anti-Amerika-fobie had, maar na wat er in 1965 in Indonesië gebeurde was het niet meer dan hoogst normaal dat Sukarno nu de Amerikanen helemaal nooit meer vertrouwde. Ik ben bezorgd dat de geschiedenis ten aanzien van Sukarno op dit punt ten onrechte vervalst zal blijven.

3 mei 1970

Vincent Monnikendam zei vanmorgen: ‘Driekwart van de informatie in de film vanavond, die om het Lyndon Johnson-interview is heen gemonteerd, is gewoon van jou. Je hebt het recht op vermelding van je naam. Het is een principiële kwestie.’

Peter ligt op de bank in een blauwe trui. ‘Weet je dat we op 19 mei 1972 ons eerste lustrum zullen vieren: wat zullen we elkaar dan voor een cadeau geven?’

‘Dan hebben we seks’, antwoordde hij.

Ernst Utrecht belde. Hans Beynon had hem gezegd dat alles wat ik met Dewi had gedaan alleen maar was bedoeld om er zelf beter van te worden. Zou Hans echt nooit hebben begrepen dat ik Sukarno als vriend beschouwde, en dat eerlijkheid en waarheid over hem mij dierbaar zijn? Zelf gaat Beynon op 15 mei op een door een reisbureau gefinancierde vrije trip naar Bali. De meeste mensen merken niet eens wanneer zij hun eigen shit in anderen projecteren.

Ben vanmorgen, op advies van Vincent, naar de nos-studio in Bussum gegaan waar Kees van Langeraad, Joop van Zijl, George Noordhoff en anderen bezig waren met mijn film - of de film - van vanavond. Peter Schroeder heeft nu mijn nos-job in New York. Hij gaf een uitstekend overzicht door van de Amerikaanse pers. Veel van mijn films werden gebruikt, ook mijn telefoongesprek met Paris Flammonde. Ik had Carel geadviseerd via Associated Press iets te doen aan de nieuwe ontdekkingen inzake Dallas van Dick Sprague, wat ook was gebeurd. Henk Kersting had voor een uitstekende ap-story gezorgd.

Vanavond werd ik nog door Milo Anstadt (vara) opgebeld. Hij had met vijf mensen naar de film zitten kijken en vond

[p. 295]

deze ‘adembenemend’. Wat hij niet begreep was, dat als George de Mohrenschildt Oswald als afleidingsmanoeuvre zou hebben gebruikt, waarom verdedigde hij dan nu Oswald?

4 mei 1970

Als eerste belde al voor 8.00 uur Emile van Konijnenburg op. Hij vond de film gisteravond prima. Trouwens, Carel Enkelaar had Ton Neelissen opnieuw teruggedraaid. Ik had prima credits voor alles gekregen. De Telegraaf en het Algemeen Dagblad zwijgen ons programma dood. Trouw vindt dat ik geen bewijsmateriaal voor wat in Dallas was gebeurd had aangedragen. De Volkskrant noemt me helemaal niet en vond het programma dat tweeënhalf uur duurde veel te lang. Je moet de beste stuurlui aan wal gewoon maar laten kletsen en mijn motto blijft: doorpompen. Hun rubriekjes moeten immers ook vol?

Ton Neelissen belt. Hij wil de film met de Kennedy-medewerkers over Luns nu op 24 mei laten uitzenden. Zal proberen deze niet door hem te laten verpesten.

‘Gemist heb ik de genoegens van de vriendschap,’ schrijft Léautaud. How come? Voor mij zijn gevoelens van true attachment permanent. Eens lief altijd lief. Mijn attachments staan in mijn werkkamer, maar inderdaad, some are gone with the wind. Mijn vader is overleden, en waar is Richard nu?

In het stoombad lag ik naar het druppelen langs zijn been van een geil, saddistisch jongetje naast me te kijken en ik dacht who wants to eat out of someone's else plate? En de woorden van Ibu Dewi kwamen terug: ‘Sex is pleasure: love-making is holy.’

Bij kapper Van Nievelt werd zwaar geluld over de Kennedy-film. Wordt er op straat over aangesproken. Louis van Gasteren belde dat hij met me wil filmen.³⁷³

Dewi zei in verschillende interviews dat Bung Karno's woorden: ‘were constantly twisted and corrupted in the western media, including Time and Life, so that the world by now had a completely distorted picture of him.’ Ze had volkomen gelijk.³⁷⁴

Ging naar Het Parool en lichtte Paul van 't Veer in over de komende Luns-film. Hij begreep de essentie meteen. Klaas Peereboom begon op de gang weer over ‘de respectabele mevrouw Sukarno’.

Ik gaf Vrij Nederland de tekst van de tweede Open Brief, die ik met Dewi over de corruptie heb geschreven.

373 Het is er nooit van gekomen: Louis lag me niet, te grote bek.

374 Jammer dat ik niets hier van de paginalange interviews, die Dewi in die dagen in Holland gaf, kan reproduceren.

[p. 296]

5 mei 1970

In Kent, Ohio, zijn vier studenten die tegen de oorlog in Vietnam demonstreerden door de Nationale Garde morsdood geschoten. Amerika van Nixon anno 1970. Ik word inwendig razend over de Nixon-kliek. Eerst een invasie van Cambodja. Nu dit. In Den Haag slaapt de politiek, hoewel Schmelzer gisteravond een afkeurend geluidje liet horen.

Van 10.45 tot 12.45 uur met Emile van Konijnenburg in Corona in Den Haag gezeten. Hij wist dat Bung Karno soms werkelijk platzak was en geen cent in huis (het paleis) had. Konijn had nu via Mohammed Hatta een professoraat in Makassar gekregen, welke ingang naar Indonesië hij wilde gebruiken om voor de oud-president, totaal geïsoleerd in Wisma Jaso, de villa van Dewi, zat, nog wat te doen. ‘Soms heeft hij zelfs geen geld om eten te laten halen.’ We hebben over veel herinneringen, inbegrepen Paul Rijkens, W. Verrips en andere bekenden, gesproken. Ik bewaar warme gevoelens voor Konijn, wat er ook gebeurd mag zijn.

Haastte me terug naar Amsterdam. Peter en ik hadden een absoluut perfecte dag. We zagen The Lion in Winter met Katherine Hepburn en Peter O'Toole. We moeten dankbaar zijn voor zo'n droomdag met zon, zee en ons beiden.

6 mei 1970

Schreef Mohammed Hatta en deed een beroep op hem of hij niet iets kon doen om het lot van Bung Karno te helpen verzachten.³⁷⁵

Eindelijk was Anneke Verrips³⁷⁶ op Amerbos. Ik ging haar uit het Americain ophalen. Heerlijk om haar terug te zien. Ik voel wat voor haar. We spraken natuurlijk over Web (Werner) en zij citeerde hem: ‘Hij mocht je graag, een goeie jongen zei hij altijd.’ Zij zou Emile van Konijnenburg nog eens willen terugzien. Ik gaf haar De Verraders. Haar tweede zoon werd door Werner inderdaad Emile Paul genoemd, maar Van Konijnenburg en Rijkens gedroegen zich na de dood van Verrips of zijn weduwe en de twee jongens niet meer bestonden. Schandelijk, maar het zegt alles van dit type tycoon.

We dineerden met Peter in de Cave. Anneke vond dat ik er veel te weinig rekening mee hield dat Peter twintig jaar jonger was. Ze heeft volkomen gelijk. Maar ik voel die afstand in leeftijd totaal niet.

375 Maakte helaas geen kopie.

376 De weduwe van de voormalige cia-agent W. Verrips.

[p. 297]

7 mei 1970

Met Peter een tocht naar het Brasemermeer gemaakt. Zoals hij dikwijls doet, in een bocht zei hij: ‘Wat een zalige boerderij met die knotwilgen. Hij heet Hermanslust. Ik zou de vrouw van Herman wel eens willen zien.’ We overschreden de 100.000 kilometer, in minder dan twee jaar dus.

Vice-president Spiro Agnew heeft het aftreden van de president van Yale University, Kingman Brewster geëist. Er wordt natuurlijk op alle campussen in de vs heftig gedemonstreerd tegen de waanzin van Nixon om Cambodja binnen te vallen. Op Princeton University, doorgaans kalm en rustig, kwamen onmiddellijk tweeduizend studenten in het geweer. Eerst wordt dus prins Sihanouk, terwijl hij in het buitenland is, afgezet en door de cia vervangen door ‘maarschalk’ Lon Nol, een ordinaire verrader als Suharto. En vervolgens doet de nieuwe pion op het Yankee-schaakbord van de wereld wat hem vanuit Washington wordt bevolen en vraagt massive American military assistance. En dan komt hier bovenop een leeghoofd als Agnew in Fort Lauderdale spreken en noemt de opstandige universiteiten en colleges ‘circus tents or psychiatric centers for over-privileged, under-disciplined, irresponsible children of the well-to-do blasé permissivists.’³⁷⁷ Die man is hartstikke gek. Hij vergeet dat het kanonnenvlees voor Zuidoost-Azië van de jeugd moet komen. President Kingman Brewster stond toe dat 12.000 jongeren demonstreerden in Yale, New-Haven. Als om de demonstranten te provoceren zond de regering (lees Nixon) maar liefst vierduizend mariniers naar Connecticut. Over de noodzaak van psychiaters gesproken. Richard Nixon moet maar weer snel terug naar dr. Arnold Hutschnecker op Park Avenue. De behandeling is te vroeg opgegeven, hoewel, Nixon is duidelijk beyond repair.

Waar ze ook in Washington ‘druk’ mee zijn is om de Black Panthers er op alle mogelijke manieren eronder te krijgen. Omdat hun nationale voorzitter Bobby Seale in New-Haven terecht moet staan wegens ontvoering, moord en samenzwering was de demonstratie bij Yale mede door hen en andere linkse organisaties bijeengeroepen. Je vraagt je af waar Agnew zich over opwint, want volgens het ministerie van Justitie zijn er in heel Amerika duizend Panthers. En Eldridge Cleaver zit in het buitenland. Professor Wertheim merkte telefonisch op: ‘Heb je er op gelet dat geen enkel ochtendblad die onzin van Spiro Agnew heeft afgedrukt?’ Zal je mij vertellen. Ik weet hoe ze hier zijn.

377 Time Magazine, 11 mei 1970.

[p. 298]

8 mei 1970

De Nederlandse pers brengt koppen op de voorpagina's over de kudde Feijenoord-supporters. De wereld staat in brand maar hier kookt men in zijn eigen sop gaar. Alleen Trouw doet zijn best.

Ton Neelissen zegt dat Luns mijn film nog steeds probeert tegen te houden en traineert: ‘Maar nu zal hij er toch aan moeten geloven.’

Zat met Peter in de Cave en zei langs mijn neus weg: ‘Je hebt een zoenmond.’

‘Toen ik zes was,’ antwoordde hij, ‘liep ik eens met een vriendje in een laantje en die zei opeens: “Je hebt kus-lippen”. Dat ben ik nooit vergeten en nu komt dat moment opeens terug.’

Om 00.45 uur belde iemand namens Dewi Sukarno op of ik morgen (met een typemachine) naar Rome wilde komen Dat doe ik dus niet. Te veel van het goede.

9 mei 1970

Gisteren was een emotionele dag. Peter was gewoon lief. Na thuis gegeten te hebben kwam ik de Halvemaansteeg uit en wilde langs de Amstel linksaf slaan, keek niet uit en werd keihard, aan Peters kant dus (hij had een geschaafde knie) aangereden, wat total loss betekende. De arme auto (TR-5) zag er echt zielig uit. Het duurde een uur voor de politie er was. Ik huurde vandaag dus een Hertzauto. Ik ga Peter naar zijn moeder in Tilburg brengen, waar hij zich zeer op verheugt.

Eindelijk schrijft George de Mohrenschildt weer uit Dallas. Hij had ook naar Walter Conkrite en Lyndon Johnson gekeken. ‘News!!!’, begon hij zijn brief.

‘1) lbj mentioned (on the original interview) that there must have been five killers. Think of cbs and Walter Conkrite, son of a bitch, how both of them crucified Oswald and upheld the Warren-Report.’ Zou dit dan de passage zijn, die geschrapt moest worden? Georges tweede punt was de ontdekking door Richard Sprague dat Oswald onschuldig was, of althans dat computers uitwezen dat er van verschillende kanten was geschoten. ‘3) We saw Marina Oswald at a party. She does no longer want to speak Russian. She now looks 100 percent like an American housewife. She knows where her bread is. She said she did not call us because she thought we were mad at her.’

De Mohrenschildt vertelde verder dat Pierre en Renée Gosset in hun nieuwe boek, l'Homme qui a cru tuer K. goed en witty

[p. 299]

waren en: ‘Amusingly they speak in a very friendly manner of us.’ Hij vervolgde: ‘Otherwise everything is fine. Jeanne is becoming a capitalist. I have a consulting job in Pakistan this summer.’ Hij eindigde: ‘Write! Best of luck. You were so right about Nixon! George.’

Kaart van Jan Cremer uit Ierland. Hij is altijd trouw.

Wim Wertheim noemde Moederdag ‘een dag voor bloemisten.’ Stomme opmerking.

Een zekere Marcel Bloemendal, een vreemd baasje - hij speelt niet onverdienstelijk Bach - wil een jongerencomité tegen Suharto oprichten. Hij zei dat zijn broer bij Janos Starker in Bloomington, Indiana cello ging studeren.

Hoorde niets van Peter. Liep na middernacht het Vondelpark in. Een neger zat prompt in mijn broek. Een andere jongen wilde tegelijkertijd zuigen, maar ik wilde niemand. Het licht op Peters kamer was uit.

10 mei 1970

Moederdag

Ging eerst naar mam, maar er heerste in het huis in Bilthoven een ondefinieerbare afstotende sfeer, die ik sterk voelde tot ik weer vertrok. Lunchte met mam in het Zwaantje in Soesterberg. Het was trouwens haar ondertrouwdag. Ik wilde niet voorstellen naar het graf van vader te gaan, omdat dit van haar uit moest gaan, leek me.

In de late middag ontmoette ik ambassadeur Zairin Zain en Emily, die ik rozen gaf. Dr. Zain noemde de affaire van oktober 1965 een gevecht tussen de Amerikaanse cia en de Chinese cia, terwijl Chinese doktoren Bung Karno zoveel injecties gaven dat hij een bol gezicht begon te krijgen. Hij vond dat er geen verschil moest worden gemaakt tussen de situatie waarin Sukarno zich bevond en de ter dood veroordeelde dr. Subandrio. Hier was ik het faliekant mee oneens. Vreemde gedachtekronkel om een Vader des Vaderlands met een one-time minister van Buitenlandse Zaken te vergelijken. Bovendien Subandrio had een smerig spel gespeeld. Dr. Zain zei in Jakarta met zeer veel personen te hebben gesproken om na te gaan wat er op 30 september en 1 oktober 1965 was gebeurd. Zijn conclusie was dat oud-president Sukarno en dr. Subandrio beiden schuldig waren. Soms praat ook Dewi in die richting en dan krijg ik keet met haar, zoals ik nu min of meer keet kreeg met dr. Zain en Emily. Mevrouw Zain/ vertelde dat zij zeer bevriend was geweest met de echtgenote van de Indonesische ambassadeur in Tokio, Mrs. Harsono. Daarom wist zij perti-

[p. 300]

nent zeker dat Dewi betrokken was geweest bij de aankoop van schepen in Japan. Emily Zain: ‘Er waren zelfs mensen die de bedragen wisten die zij had gekregen.’ Ook waren veel Indonesiërs tegen haar afkomst en voelden het als een belediging dat zij de vrouw van het staatshoofd was geworden.

Ik begreep uitstekend dat mevrouw Sukarno in de hoogtijdagen van president Sukarno een aantal commissies waren toegeschoven, want vooral nadat Dewi voor haar veiligheid naar Japan was gegaan om haar kind, Kartika daar te krijgen, was het de natuurlijkste zaak van de wereld dat hij voor haar zorgde. Zijn zakenvrienden hebben, zoals ik het die dagen kon beoordelen, voor ongeveer drie miljoen dollar gezorgd, waar Dewi uiterst zorgvuldig en zakelijk mee omsprong, zoals ik later, toen ik haar beter leerde kennen van nabij zou meemaken. Ik vind die gang van zaken correct en bij een staatshoofd van een land als Indonesië passen.

11 mei 1970

Gisteren teruggekeerd in Amerbos werd ik door Dewi vanuit Rome opgebeld. Haar Open Brief zou nu ook in Pakistan en in Japan worden gepubliceerd. Zij wilde echter de passage over de 250.000 gulden van de Nederlandse ambassade voor de tegen Sukarno rebellerende studenten geschrapt zien uit haar Open brief nummer 2.³⁷⁸

Ontmoette Pak Slamet Faiman gisteravond, die zei: ‘All of Indonesia is grateful to you for what you did.’

‘I hope so,’ antwoordde ik.

Dewi wilde ook de corruptie van de generaals Yani en Pandjaitan opgenomen zien, maar daar was ik tegen. Zij zijn vermoord. Leave them in peace.³⁷⁹

Ik vind het een toe te juichen bericht dat de American Psychoanalytic Association voor het eerst in haar 57-jarig bestaan een politieke positie heeft ingenomen. De huidige nationale anxiety, turbulence and conflict werd veroorzaakt door het onverantwoordelijke en bedrieglijke optreden van de regering inzake Cambodja. De executive council nam de volgende resolutie aan, die naar Nixon zal worden gezonden: ‘At a time when this country's leadership has stated a commitment to disengagement from Vietnam, we are suddenly and without warning confronted with an extension of military geographic involvement.’

378 Ik ben niet meer in het bezit van deze tweede Open Brief, die over de Indonesische corruptie handelde.

379 Dit teruglezende In 1990 vind ik dit standpunt van mij toen tegenover Dewi ingenomen volkomen onzinnig. Ik weet wel waarom ik het zei, ik had medelijden.

[p. 301]

Wanneer de regering, zonder verder het Congres te raadplegen dergelijke besluiten nam zou dit het gevaarlijke risico in zich dragen dat een gevoel van verraad en verontwaardiging zich van mensen zou meester maken. Eindelijk. Ik ben altijd van mening geweest dat de mind doctors zich veel duidelijker politiek zouden moeten manifesteren.

12 mei 1970

Het zaligste weer van de wereld.

Belde Triumph in Londen om na te gaan hoe snel een tr-6 geleverd zou kunnen worden. Ik werd doorgesluisd naar Parijs, en warempel op 21 mei om 16.00 uur kan ik daar een tr-6 ophalen.

Ik heb met Joris van den Berg afgesproken een doorbraak in de Luns-impasse te forceren, dat wil zeggen een hoofdartikel in Vrij Nederland dat er een film ligt en waarom deze niet werd uitgezonden. Wanneer ik het aan de nos-bonzen overlaat gebeurt er helemaal nooit iets. Joris is werkelijk de enige journalist, die zoiets ziet en kan. En vooral gewoon doet.³⁸⁰

Emile van Konijnenburg zei laatst: ‘Mag ik even diep mijn hoed afnemen voor de jeugd van vandaag.’ We spraken over de demonstraties in Amerika. ‘In mijn jeugd ben ik nooit de straat opgegaan.’ Zowel Van Konijnenburg als dr. Zain noemden Ali Sadikin, de burgemeester van Jakarta, een potentiële opvolger als president van Indonesië. Konijn begreep wat ik met een hoofdartikel in VN wilde bereiken. ‘Je moet er een foto van het hele kabinet bij plaatsen met als onderschrift: “Zij zijn verantwoordelijk voor het Nederlandse begrip voor de massamoorden in Indonesië”.’ Konijn: ‘Dan krijgen ze onderling nog stront ook.’ Maar zowel ambassadeur Zain als de weduwe van Verrips beschouwen Van Konijnenburg als ‘onbetrouwbaar’, ‘die ons niet meer onder ogen durft te komen.’ Dat is hij ook in sommige opzichten, onbetrouwbaar. Ik heb er genoeg van meegemaakt, maar Sukarno verzoende ons in 1966 en die verzoening mag niet verbroken worden.

380 Op 16 mei zou het verschijnen en Luns ging stante pede door de knieën, zoals we hadden voorzien.

12 mei 1970

Rinus Ferdinandusse vindt de tweede Open Brief van Dewi mislukt. ‘Hoe heeft zij zich zo kunnen laten gaan,’ zei hij. Wertheim en Utrecht adviseerden daarom dat het materiaal van Dewi door mij in een artikel voor Vrij Nederland zou worden verwerkt, onder mijn naam te publiceren.

[p. 302]

Ontmoette op straat Van Konijnenburg met een zwart koffertje, op weg naar een tandarts in de Vondelstraat. Zag ook bij toeval Wim Hoogenkamp weer en op de een of andere manier mag ik hem.

13 mei 1970

Het hoofdartikel van Joris is in Vrij Nederland verschenen. Kort maar krachtig. (In het nummer van 16 mei.)

LUNS
De nos beschikt al enige maanden over een film van Willem Oltmans, waarin gesprekken zijn opgenomen met de voormalige naaste medewerkers van de beide Kennedy's, John en Robert. Het zijn interviews waarin de rol van minister Luns ten aanzien van de overdracht van Nieuw-Guinea en eventuele aan hem gedane toezeggingen nader worden belicht. De film wacht ter afronding op een commentaar van minister Luns, maar de minister heeft nu al drie keer een eenmaal gemaakte afspraak moeten afzeggen. Het lijkt ons dat het Nederlandse volk er recht op heeft ook van dit aspect van zijn recente geschiedenis kennis te nemen, en als het kan zo spoedig mogelijk, want de tijd werkt altijd in het voordeel van degenen die graag willen vergeten.

14 mei 1970

Fin Air-Caravelle naar Parijs

De manager van Fin Air kwam een praatje maken, zei met belangstelling mijn journalistieke werk te hebben gevolgd, en hij zette me eerste klas. Dat is iets wat de klm zelden of nooit heeft gedaan. Ik vermijd de klm dan ook al sedert jaren als de pest.³⁸¹ Frans Goedhart, de smeerlap, is uit de PvdA.

De bekleding van mijn nieuwe auto was donkerblauw in plaats van zwart. Ik aarzelde, dan maar liever op 27 mei de auto die ik wil, rood met zwarte bekleding. ‘Rood staat agressief,’ zei Peter.

Viel op een terrasje naar mensen kijkend in slaap.

In Rue Poncelet (de sauna) ging ik ergens bovenop een bed liggen. Er kwam een jongen naast me liggen, rechts. Al gauw

381 Afgezien van de twee door Van Konijnenburg beloofde wereldreizen had ik een bijdrage geleverd aan de terugbetaling van een schuld van vele miljoenen aan de klm door Garuda Indonesian Airways. Ernst van der Beugel schreef me een bedankbrief met een postzegel van een paar dubbeltjes. That was all.

[p. 303]

lag er een andere jongen, links. Ik pakte de jongen links, maar er kwam een vierde jongen binnen, die de jongen, die ik vast had begon te penetreren, en een vijfde en zelfs zesde jongen kwamen eraan te pas. Het werd een soort gangbang à la San Francisco. Maar de jongen links van mij bleef liggen tot iedereen eindelijk weg was en toen heb ik bovenop hem gemasturbeerd.

15 mei 1970

Hôtel de France et Choiseul

Grave dangers surround mankind, because Richard Nixon, the asshole, does not understand the basic issues at home or overseas. Hij begrijpt zichzelf niet eens, dus wat moet je met zo'n man als leider van de vrije wereld?

Brandde twee kaarsen in de Rue St. Honoré

Orly

De security police staakt. Vertragingen.

Air France- flight 912 naar Amsterdam

‘Un homme porte toute son histoire dans sa tête. Il l'appelle sa mémoire. Sans elle, il ne serait pas humain. Sans la mémoire, pas d'acquisition de connaissances, pas de l'éducation, ni culture (...),’ aldus staat in de l'Observateur.³⁸² Geheugen is natuurlijk ook een kwestie van chemo-elekrische activiteit in ons hoofd. Via chemotherapie zou men de werking van het geheugen kunnen verbeteren, zoals via een verhoogde productie van enzymen. Volgens mij bestaat er geen efficiëntere manier om de productie van het geheugen op te voeren dan door gedisciplineerd een dagboek bij te houden.

382 L'Observateur, 11 mei 1970.

14.00 uur

Na ons 35ste jaar sterven de cellen in onze hersenen met 100.000 per dag. Dat betekent 36.500.000 neuronen per jaar. Het totaal zou tien miljard zijn. Anderen spreken van twintig miljard, dat is nog al geen verschil. Wie weet het precies? Men zoekt naar middelen dit afsterven tegen te gaan. Je houdt op die manier geen moer over, dus het is te hopen dat ze wat vinden. Ik las dat Pablo Casals heeft gezegd: ‘I am a man first, an artist second.³⁸³ As a man my first obligation is to the welfare of my fellow men.’ Vreemde uitspraak.

383 Denk niet dat je de man en de artiest in die zin los van elkaar kan beschouwen.

[p. 304]

Ton Neelissen kondigde aan dat onmiddellijk na het hoofdartikel in Vrij Nederland minister Luns had laten weten gereed te zijn commentaar te leveren op mijn film. Hij zal dat morgen gaan doen ten overstaan van Joop van Os, die een lokale reporter is en van de hele kwestie Nieuw-Guinea en de Amerikanen helemaal niets weet, zeker niet vergeleken met mij.

16 mei 1970

Voor Vrij Nederland heb ik een zeskolomsartikel geschreven gebaseerd op mijn film: luns en het “verraad” van de kennedy's. Ik informeerde Carel Enkelaar per brief dat het geklooi van de nos en zijn staf me de keel uithing. Ze hadden in al die weken geen moer bereikt om de interviews op de buis te brengen. Het editorial van Joris bood de doorbraak en VN zou bovendien van mij een begeleidend artikel publiceren aan de vooravond van de nos Panoramiek-uitzending. En dat is dus precies wat gebeurde. Ik wacht verder niet meer op goedkeuring. Neelissen zegde me reeds aan dat hij niet meer met me wenste te werken. Begrijpelijk. Niet hij had de film er doorgedrukt, maar ik. Maar hij vroeg me vooral niet de inside-story te publiceren, zoals Luns hem had gesmeekt de film helemaal niet te vertonen.³⁸⁴

In Bilthoven opende Theo de deur. Nellie had ik in geen jaar gezien. Mam was kennelijk erg blij dat we er allemaal, behalve broer Hendrik in Kaapstad, waren. Nellie wilde haar moeder die zij al zes jaar niet had gezien bezoeken in Zuid-Afrika. Ik denk niet dat het gaat gebeuren. Ik spreek geen oordeel uit, want ik ben zelf ook niet altijd lief geweest voor Frieda, maar het maakte me wel triest.

384 Dat heb ik dus ook pas een paar jaar later gedaan.

17 mei 1970

Theo en Nellie kwamen lunchen op Amerbos. Het trof me eigenlijk, net als gisteren, hoe weinig expressief, hoe koud Theo's ogen zijn. Ik stelde gisteren voor dat we allemaal vijfhonderd gulden zouden bijdragen voor Nellie's reis naar haar moeder. Maar mam reageerde negatief op deze suggestie, dus eigenlijk net als Theo. Voel me erg alleen.

18 mei 1970

Schreef de Amerikaanse ambassadeur John Middendorf over de film die ik had gemaakt met de Kennedy-medewerkers en hoe Luns de uitzending had proberen tegen te houden en dat hij dus vooral naar Panoramiek moest kijken.

[p. 305]

Minister Luns heeft de film nu als eindproduct in de studio gezien. De nos-crew heeft zijn reacties opgenomen door een ampex mee te laten lopen. Hij wist dat dus niet. Nu hoor ik dat Luns heeft zitten vloeken en zelfs in zijn neus heeft zitten peuteren. Voor de opname had hij gezegd: ‘Wilt u een zure minister op beeld hebben?’

‘Ja’, zou Ton hebben gezegd. Neelissen vond dat nu ‘de krantenjongens’ maar verder het werk moesten overnemen.³⁸⁵ Onze film spreekt voor zichzelf.

Laat in de avond sta ik in het donker in de bosjes van het Vondelpark tegen een boom- het was vanavond volle maan - en de nichten schuifelen en paraderen in de laantjes alom. Ik denk na over alles wat er zo al gebeurt en dan bekruipt er mij een overstelpend gevoel van oneindige triestheid. Peter staat steeds centraal in mijn gevoel en gedachten (ziel). Er is opstandigheid in mij dat hij nu bij Philip Nasta is en dan schieten vervolgens gedachten door mijn hoofd als ‘met Kerstmis was Amerbos er wel goed genoeg voor om te blijven’ of ‘wat doet Peter eigenlijk voor mij?’ of ‘wanneer zal hij nu eens mij verrassen door onverwachts naar mij toe te komen?’ en zo kriskrassen de ambivalente gedachtenflitsen door mijn hoofd. Ze splijten me in tweeën en ik vraag me af of hij misschien al met Philip Nasta op een buitenlandse reis is gegaan.

385 Ik kreeg steeds het gevoel dat hij zichzelf als heldhaftig beschouwde door mijn film met de Kennedy-medewerkers uit te zenden. Het was nauwelijks zijn werk en als het aan hem gelegen had was de film nooit op de buis gekomen.

19 mei 1970

Bijna had Ton Neelissen wat ambassadeur Howard Jones vertelde over Bobby Kennedy tijdens diens bezoek aan Jakarta uit de film geknipt. Dit om Luns te plezieren, die Jones nooit heeft kunnen uitstaan. Wat me grenzeloos verbaasde was dat Ton vertelde dat Luns niet wist wie ambassadeur Robert Komer was. Ik kan me dit haast niet voorstellen. Ton checkte bij de usis in welk jaar Howard Jones ambassadeur in Jakarta werd. Ze gaven hem het jaar 1961 op. Ik wist dat dit niet juist kon zijn, want ambassadeur John M. Allison trad uit protest af, omdat hij het niet eens was met de cia-interventie via de Sumatraanse opstand. President Dwight D. Eisenhower en diens minister John Foster Dulles vonden toen al dat ze steun moesten verlenen aan de vijanden van Sukarno. We hebben het in 1958 gewijzigd, toen Jones de heer Allison opvolgde, die voor straf naar Polen werd gezonden.

[p. 306]

Sluimers van Antara belde me op dat generaal Supardjo, de voormalige commandant van de strategische troepen en een trouwe Sukarno-aanhanger, was gefusilleerd. Tijdens zijn proces betuigde hij zijn trouw aan Bung Karno en noemde een aantal generaals die verantwoordelijk waren voor het vermoorden van een half miljoen onschuldige mensen. Supardjo is het soort generaal waar ik mijn handen voor in het vuur zou steken. Nederland (en prins Bernhard) geven er de voorkeur aan bij de verrader Suharto de deur plat te lopen.

Verder wist Sluimers te melden dat de grootste corruptor aller tijden in Jakarta, generaal Ibnu Sutowo, er niet minder dan acht directeuren - als raad van toezicht - bij heeft gekregen.

Drie jaar geleden ontmoette ik rond het middaguur Peter van de Wouw. Hij is inmiddels totaal in mij en in mijn leven.

Erik van der Leeden is jarig. He can go to hell.³⁸⁶ Lees nog eens Peters brief over het wel of niet continueren van onze relatie. Zo kan het echt niet meer. Toch weiger ik een wijziging in zijn gedrag te eisen. Het zal vanzelf moeten komen wil het ooit enige waarde hebben.

Op het gras voor het Americain stonden twee jongens in elkaars armen te vrijen. Zij liefkoosden en zoenden elkaar. Het hele terras genoot mee. Er werd gelachen en gespot. Een juffrouw hoorde ik zeggen: ‘Ik verwachtte dat zij met een centenbakje rond zouden gaan.’

Friso Endt waarschuwde vandaag: ‘Luns is niet weg te branden.’

De Volkskrant meldt dat generaal Supardjo werd toegestaan een laatste maaltijd met zijn gezin te gebruiken. Zijn andere wens om naar Javaanse traditie de knie van de commandant van het executiepeloton te mogen kussen werd afgewezen. Typisch Suharto om dat te verbieden. Ook werd hem geweigerd zonder blinddoek te worden doodgeschoten. Zijn laatste uitroep was: ‘Hidup Sukarno!’ Dat is een man van eer en een man van mijn hart.

386 Dit was te sterk uitgedrukt, maar het stond er; omdat hij nooit meer iets liet horen. Zijn foto staat echter in 1990 nog in mijn werkkamer in Johannesburg.

20 mei 1970

Broer Theo wipte nog even op Amerbos binnen. Hij is altijd cynisch over alles.

Zond expresbrieven aan Den Uyl, Biesheuvel, Marcus Bakker, Geertsema, Schmeltzer, Wiebenga, Mellema, en Van Aarden om ze attent te maken op de komende film met de medewerkers van jfk over Luns.

[p. 307]

Professor A. Teeuw uit Leiden publiceert een stukje in Vrij Nederland dat de Open Brief van Dewi niet zo exclusief was als VN de lezers wilde doen geloven. Hij adviseerde dat het blad een volgende keer eerst eens te rade zou gaan bij Mochtar Lubis, ook zo'n frisse meneer. Dan weet je meteen al hoe laat het is bij deze Leidse prof. J.H.W. Veenstra, eens een vooraanstaand journalist in het oude Indië onder de naam Jan Fuselier, zond eveneens een brief naar VN om mij, vooral als journalist, aan te vallen en te proberen belachelijk te maken. Hij wees er op dat Dewi's Open Brief al eens in een Japans dagblad had gestaan en ‘we mogen ons afvragen of het geheimzinnige beslag leggen door de olijke Willem L.O. niet uit een transactie aan een krantenkiosk heeft bestaan.’³⁸⁷ Veenstra omschrijft Dewi's brief als ‘flagrante leugens, verdachtmakingen, leuterpraat en pathetische hersenspinsels (...), de clandestiene stokerij van communisten en aanverwante aanhangers’. Hij woont tegenwoordig teruggetrokken in Loenen aan de Vecht en is uiteraard beter op de hoogte van wat op 1 oktober 1965 in Jakarta gebeurde dan Dewi, die als vrouw van Sukarno die avond op luchtmachtbasis Halim doorbracht. De redactie van VN voegde dan ook een naschrift toe dat ze hem niet kunnen antwoorden, omdat hij in de toon was vervallen van wat vele officiële communistische publicaties juist zo onleesbaar maakte en indien hij met steekhoudende argumenten was gekomen men hem van repliek had kunnen dienen. ‘Nu niet,’ aldus de redactie.

Schreef prins Bernhard een briefje over het gevecht met Luns en de komende film met de jfk- en rfk-medewerkers. ‘Mijns inziens houdt de heer Van Roijen de sleutel in handen om uiteindelijk te bewijzen dat Luns ons allen geflest heeft (...). De eerlijkheid gebiedt mij aan dit briefje toe te voegen dat ik het zeer diepgaand oneens ben geweest, niet zozeer met uw bezoek aan Indonesië as such, maar de wijze waarop dit is verlopen. Het huidige generaalsregime is verdoemd in de long run, en mijn interpretatie van uw bezoek is dat u bent gebruikt door het huidige regime om het binnenlandse prestige van deze kliek te versterken.’ Ik wees vervolgens op de meer dan schandalige behandeling die Bung Karno van Suharto te verduren kreeg.

Keith Franklin (19) uit Salamanca, New York, schreef op 27 februari, vlak voor zijn vertrek naar Vietnam, een brief aan zijn ouders. ‘If you are reading this letter, you will never see me

387 Het is natuurlijk heel dom van meneer Veenstra een dergelijke emotionele ondoordachte brief aan zijn repertoire toe te voegen, want de lezer van deze Memoires heeft kunnen meebeleven dat de gedachte van een Open Brief aan Suharto bepaald niet via een Japanse krant of aan een kiosk tot stand is gekomen.

[p. 308]

again (...). I will have died.’ Hij wilde niet naar Saigon maar hij moest. Hij gaf de brief aan zijn ouders om te openen in geval hij zou sneuvelen. Keith sneuvelde vorige week in Nixons oorlog in Cambodja. Nadat zij hiervan waren verwittigd openden de ouders de brief. ‘Dear Mom and Dad, The question is whether my death has been in vain,’ schreef de jongen aan zijn ouders. ‘My answer is yes. The war that has taken my life and many thousands before me is immoral, unlawful and an atrocity (...). I had no choice as to my fate. It was predetermined by the warmongering hypocrites in Washington (...). Please grant my last request. Help me to inform the American people, the silent majority, who have not yet voiced their opinions.’

Ik was dermate onder de indruk van dit bericht en Keiths woorden dat ik zijn ouders schreef: ‘I am writing you this letter in honour and in memory of your son Keith, who gave his life for this insane war, and those who prolong it should be brought to trial.’ Ik schreef verder, na te hebben uitgelegd wie ik was: ‘In my eyes, your son is a hero. Inspite of the fact that apparently he saw and understood the criminality and madness of this venture; he went.’

C.A. den Daas van de tros schreef me ‘tot zijn ontsteltenis’ de nota à raison van 702, 85 dollar van upitv uit Los Angeles te hebben ontvangen voor het huren van een filmcrew om Robert Wagner te filmen. Ik had nog 385 dollar van de tros van mijn opdracht tegoed. De man stelde gewoon voor dat ik die claim voor mijn rekening zal nemen en dan zal de tros 317 dollar uit haar zak betalen. Ik ben freelance en zij? Hilversum is toch overbevolkt met kruidenierstuig. Hoe durft hij het voor te stellen.³⁸⁸

Ik heb naar de School voor Journalistiek van Kent State University³⁸⁹ en aan de president van Jackson State University in Mississippi mijn lezingenfolders gezonden en gezegd dat ik ter ere van de vermoorde studenten op die twee plaatsen niet te honoreren lezingen zou willen komen geven.

Peter sprak over zijn toekomst: ‘Wanneer al het andere niet lukt dan zou ik sociale psychiatrie willen gaan doen.’ Ik vond dit het beste geluid dat ik in vele maanden had gehoord.

388 Brief d.d. 20 mei 1970.

389 Waar dus vier studenten door de Nationale Garde werden vermoorde tijdens demonstraties tegen Nixons interventie in Cambodja.

21 mei 1970

Belde tal van mensen op opdat ze de film met de Kennedy-medewerkers niet over zouden slaan.

[p. 309]

Telefoneerde de tuinman van Den en Rust in Bilthoven om violen te laten planten in de bloembak van het graf van vader. Anders komt mam op de 24ste, hun trouwdag, en dan maakt die kaalheid van het graf haar extra verdrietig.

22 mei 1970

Ben mee naar Maastricht gegaan waar Peter examen moest afleggen voor de toneelschool. ‘Zou eigenlijk niet weten wat ik hier vier jaar zou moeten doen,’ zei hij nu al.

23 mei 1970

De schrijfster Beb Vuyk, met een Indisch verleden, schreef Ferdinandusse dat ze na de publicatie van Dewi's brief in Vrij Nederland, niet meer wilde meewerken aan het weekblad. Hoe werkt toch het brein van zo'n dame?

Om 01.00 uur ben ik nog naar het Vondelpark gegaan, en werd vrijwel meteen gegrepen door twee Amerikaanse jongens met laarzen en leren jacks. Terwijl de ene me hartstochtelijk Zoende, als een opgewonden razende eigenlijk, gaf de ander me een perfecte blow-job zoals alleen Amerikanen dit kunnen doen. De ander bleef maar zeggen: ‘suck him baby, suck him,’ en intussen stonden een dozijn andere tippelende heren in het donker om ons heen te kijken. Jezus, wat een bedrijf.

24 mei 1970

Vandaag zijn Freddy Heath (Buenos Aires), Sumarto (Jakarta) en Martin Portier jarig. Begraven gevoelens.

Professor Wertheim kon mijn sympathie voor de Kennedy's niet delen, want jfk was de oorlog in Vietnam begonnen, zei hij. Iedere trap die Luns kreeg was prima. Ik probeerde Wertheims informatie te verbeteren. ‘Iedereen weet dat toen jfk begin 1961 aan het bewind kwam er zestienhonderd Amerikaanse “adviseurs” in Vietnam waren. Nadat dit getal tot 25.000 was gestegen en Kennedy meer greep kreeg op de buitenlandse politiek (Berlijnse Muur, Cubaanse rakettencrisis) kwam hij tot het besluit Amerikaanse militairen uit Azië terug te trekken, maar wilde eerst zijn herverkiezing van 1964 afwachten. Het besluit werd doorkruist door de moord in Dallas en lbj is de president geweest, die de oorlog in Vietnam feitelijk vol gas is begonnen,’ verduidelijkte ik.

De Indonesische ambassade adviseerde B. Sluimers van Antara dat er maar een middel was om mij te bestrijden: doodzwijgen. Vanavond werd in Panoramiek de film met de Kennedy-adviseurs getoond over Luns en de kwestie Nieuw-Guinea en of de

[p. 310]

Kennedy's Nederland hadden verraden en Nieuw-Guinea verkwanseld. Ton Neelissen liet de film nota bene aankondigen als een interview van Joop van Os met minister Luns. Ik werd daarbij dus niet genoemd. Maar in zijn totaliteit was de film mieters gemonteerd. Ik schreef dat ook meteen aan Ton Neelissen.³⁹⁰

Mam vond dat Luns uitstekende antwoorden had gegeven. Mijn oom, professor Poslavsky noemde de film ‘een overwinning op punten voor Luns.’ Joris van den Berg vond de film ‘goed’ en zal morgen in de Volkskrant de tv-kritiek schrijven. Professor Wertheim zei me dat zijn ervaring hem had geleerd dat politici helaas nooit struikelden over de leugens die zij verkondigden. Dr. Zairin Zain zei dat de film ‘ongeveer’ juist was geweest.³⁹¹ Jammer dat mam negatief reageerde. Niets aan te doen.

Het is eigenlijk schokkend om nu, in 1990, opnieuw te moeten constateren hoe Luns de kluit zat te belazeren en interviewer Joop van Os, die van toeten noch blazen wist, hield natuurlijk zijn mond. Luns zei in zijn verweer voor de nos-televisie op 16 mei 1970 dat Robert Kennedy na in 1962 ‘maar vijf dagen in Indonesië te zijn geweest’ via Den Haag naar Washington reisde en ‘nadat de broer van de president terug was (in Washington in februari 1962) heb ik een verandering geconstateerd,’ aldus de minister. ‘Een verandering ten slechte in zoverre dat Amerika vanaf dat moment (februari 1962 dus) alles heeft gedaan, via Bunker ook, om een aanvaardbare formule te vinden voor overdracht van Nieuw-Guinea. Dus ook op dit gebied was Robert Kennedy van grote invloed op zijn broer (...).’ Luns wilde coûte que coûte zijn dwaalwegen wegpoetsen door van rfk de kwade pier te maken. Maar Luns loog.
Niet na de reis van Robert Kennedy in 1962 besloot jfk dat Nieuw-Guinea aan Indonesië diende te worden overgedragen, maar in 1961, vier maanden nadat hij op het Witte Huis was gekomen en rfk aan de kwestie over de Papoea's nog niet te pas was gekomen. Want op 16 april 1961 deelde John Kennedy aan Luns op het Witte Huis glashelder mee dat het Papoea-spel uit was en dat de Nieuw-Guinea-zaak diende te worden beëindigd ten gunste van een overdracht aan Indonesië. Maar Luns wilde in Den Haag dat verhaal niet kwijt, want het betekende dat hij had verloren. Hij wilde tijd winnen. Hij besodemieterde God en iedereen dermate, dit tot ergernis van dr. J.H. van Roijen. Deze ambassa-

390 Bijlage 5. Volledige tekst van de film volgens nos-script.

391 Hij was in die tijd ambassadeur in Washington en kende alle Amerikanen die ik had getoond uit de eerste hand.

[p. 311]

deur in Washington (die donders goed wist hoe de vork in de steel zat) is, als ondergeschikte van Luns, over diens hoofd heen, naar koningin Juliana gestapt en heeft haar opgebiecht hoe de kaarten in Indonesië in werkelijkheid lagen. Dit zou de heer Van Roijen later een peetoomschap van een van de prinsjes van Beatrix en Claus opleveren. Intussen zat Luns doodgemoedereerd in 1970 nog altijd op Nederlandse televisie te verklaren dat hij pas in februari 1962 zich bewust werd dat de regering Kennedy het roer had omgegooid, terwijl hij dit op 16 april 1961 al precies wist. De Amerikaanse president had direct al de beschikking over gegevens dat er in Nederland een krachtige oppositie bestond tegen het beleid van Luns, onder wie prins Bernhard, Paul Rijkens en vele anderen. Maar zelfs mijn oom, psychiater, professor Alexander Poslavsky, concludeerde na het gebazel van Luns nog dat de minister op punten zou hebben gewonnen van de acht Kennedy-medewerkers, die ik in beeld had gebracht. En de boer hij ploegde voort.

25 mei 1970

Emile van Konijnenburg belde al vroeg: ‘Pet af voor je film,’ zei hij. ‘Wat een lullig interview van die Joop van Os.’

Han Hansen schreef in de Volkskrant: ‘Minister Luns: amerika beloofde militaire hulp in zaak n-guinea.’ Luns continueerde zijn double-talk en gelieg alsof er niets aan de hand was en Hansen, zoals was te voorzien, gaf hem de publiciteit die hij verwachtte van zijn paladijntje in de Volkskrant. Hansen vermeed zorgvuldig mij zelfs maar te vermelden. Ik ken mijn pappenheimers. Maar Joris van den Berg schreef in de tv-rubriek van de Volkskrant dat ik een reeks Kennedy-medewerkers had geïnterviewd en vervolgde: ‘Joop van Os stelde de minister drie vragen, en hij maakte de fout de gewiekste bewindsman, die over twee jaar zijn twintigjarig jubileum als minister hoopt te vieren, de bal toe te spelen.’ Joop van Os, die zoveelste paladijn van het establishment uit Hilversum, was immers ingehuurd om Luns de bal toe te spelen. Niemand had zelfs maar overwogen om het Luns moeilijk te maken. Ik zat met walging naar de vertoning te kijken, hoe ze bij de nos na al die maanden van ‘voorspel’ toch nog kans zagen de zaak de soep in te draaien. Luns kwam met onzinpraat als dat Robert Kennedy in vijf dagen (bezoek aan Jakarta) niet meer over Nieuw-Guinea kon weten dan Nederland in 350 jaar. Maar de Kennedy's waren al vijf jaar eerder dan Luns bij Sukarno, zoals ook dr. Zairin Zain maar al te goed wist, de Kennedy's waren, als niet emotioneel bij Sukarno of Indonesië betrokken partij, duizendmaal beter

[p. 312]

geïnformeerd dan Den Haag over hoe de kaarten in Jakarta werkelijk lagen. Wanneer Luns mij die onzin had verkocht zou hij het geweten hebben, maar daarom zat ik ook niet daar, maar de overigens vriendelijke sul, Joop van Os. Alleen die stem al. Luns walste als gewoonlijk weer iedereen die hem in de weg stond plat. En ik die de film had gemaakt en het initiatief ertoe had genomen moest weer toekijken.

De Telegraaf ging aan het gebeuren helemaal voorbij. Geen tv-rubriek vanmorgen. Hoe lang volgde die krant al niet het Haagse consigne mijn handel en wandel of dood te zwijgen of in een schandaal om te zetten? Ook Het Parool schreef er geen woord erover. Ik belde Paul van 't Veer: ‘Ja Willem, Luns besodemietert de boel’, zei hij. Ik vroeg maar niet waarom hij dit dan niet in zijn krant zette. Paul vond het zelfs ‘een goede film.’

Eigenlijk toonde alleen André Spoor enige trouw aan de zaak en liet zich van zijn beste kant zien. Hij was dan ook, wat de zijde van Den Haag betreft, het beste geïnformeerd, vanwege onder meer zijn uitstekende contacten met dr. J.H. van Roijen.³⁹² Hij schreef een hoofdartikel: verward betoog.³⁹³ Ik voeg het in dit manuscript bij, want het was een belangrijk stuk.

‘Vriend’ André Spoor begon zijn hoofdartikel met: ‘De nos heeft gisteravond in Panoramiek geprobeerd een nieuwe kanttekening te zetten bij de geschiedschrijving over het Nederlandse Nieuw-Guinea-beleid.’ De nos? Spoor, met wie ik zoals de vorige bladzijden getuigen, nauw had samengewerkt om dit resultaat te bereiken - die ik er zelfs rechtstreeks bij had betrokken - kon het dus ook niet door zijn keel krijgen mij te noemen.

Maar gelukkig karakteriseerde Spoor, en daar ging het om, het betoog van Luns als ‘uiterst verward.’ Ik dacht: kon mijn oom Poslavsky, die Luns zo flink had gevonden, André Spoor maar lezen. Maar Poslavsky was een Telegraaf-aanhanger. Dan weet je de rest.

Ook het Vrije Volk, het enig overgebleven zogenaamd linkse dagblad in Nederland (de Waarheid niet meegerekend) kwam met de kop, wat Luns had verdraaid: ‘robert kennedy praatte zijn broer anti-nederlandse politiek aan’, in plaats dat er een kop van McGeorge Bundy's uitspraak werd

392 Dit in tegenstelling tot Henk Hofland, die Tegels Lichten zou schrijven (dat in die maanden in vier afleveringen als voorpublicatie van het boek in het Hollands Maandblad verscheen) en dat als een klassieker over de Nieuw-Guinea-affaire zou doorgaan, terwijl, ik mag wel zeggen, Hofland het minst van al geïnformeerd was over dit onderwerp.

393 Zie originele tekst in KB.

[p. 313]

gemaakt dat er nooit Amerikaanse toezeggingen aan Luns of aan Nederland inzake Nieuw-Guinea waren gedaan. Ook de rest van de vrije pers, de Gelderlander, het Centrum, et cetera kwamen met koppen als ‘Luns over Nieuw-Guinea, er was een akkoord.’

Dan was er als opkikker de altijd rustige Nico Scheepmaker, die integer vaststelde dat ik veel werk had gemaakt van mijn documentaire, ‘waarin Oltmans wilde aantonen dat minister Luns ten onrechte zegt dat er een geheim protocol was waarin Amerika steun toezegde aan Nederland bij de gewapende verdediging van Nieuw-Guinea tegen Indonesië, maar dat jfk dit niet is nagekomen, nadat hij zich had laten bepraten door broer Robert.’ Scheepmaker: ‘Dat er inderdaad van een geheim protocol sprake was, daar ben ik niet van overtuigd geraakt. Evenmin trouwens als van het ongelijk van de Kennedy's.’ Scheepmakers lucide kijk is een troost voor me. Tenminste iemand heeft werkelijk geluisterd.

Het is noodzakelijk hier aan te tekenen dat minister Luns op 16 april 1961 door John F. Kennedy werd aangezegd dat het in het belang van Nederland en de westerse wereld was dat Nederland uit Nieuw-Guinea zou oplazeren. Tot deze conclusie was de Kennedy-regering gekomen - en sommigen van de medewerkers die ik had gefilmd - na nauwkeurige analyse van de toestand. Indonesië kreeg in 1961 en daarna steeds grotere wapenleveranties van Moskou (en ook kredieten) om Nieuw-Guinea militair te gaan bevrijden. Een belangrijke rol in deze conclusie speelden zowel de Amerikaanse ambassadeur in Jakarta, Howard P. Jones, die in mijn film aan het woord kwam, en de Indonesische ambassadeur van toen in Washington, dr. Zairin Zain, die op overtuigende wijze de Amerikanen van de ernst van de zaak wisten te overtuigen.³⁹⁴ Zelf had ik een en ander bepleit bij Walt Rostow³⁹⁵ en ook de groep-Rijkens en prins Bernhard waren eraan te pas gekomen om Washington ervan te overtuigen Nederland onder druk te zetten en Nieuw-Guinea over te dragen.
Bovendien werd deze pertinente Kennedy-politiek persoonlijk door president John F. Kennedy aan minister Luns onomwonden meegedeeld tijdens diens bezoek op 16 april 1961 op het Witte Huis. Deze aankondiging die Luns zag als een volte face van Washington - omdat de minister nog altijd droomde over de zogenaamde toezegging van John Foster Dulles, die al een paar jaar dood was - wond de minister dermate op dat hij met zijn slappe

394 Zie Memoires 1961.

395 Idem.

[p. 314]

vingertje in het gezicht van jfk zat te wijzen, een opwinding, die de Amerikaanse president hoffelijk negeerde. Historicus Schlesinger maakte van dit genante incident melding in zijn standaardwerk, De Duizend Dagen. Dus Luns wist op 16 mei 1961 reeds zonder de geringste twijfel dat hij op Amerikaanse steun op Biak niet meer hoefde te rekenen. Hij heeft sinds 16 april 1961 dan ook land en volk van Nederland gewoon verder zitten belazeren.
Zowel president Kennedy - diens eerste ontmoetingen met president Sukarno vonden op 24 en 25 april 1961 op het Witte Huis plaats - als diens broer Robert had toen al dit vitale Amerikaanse besluit genomen voordat zij Sukarno zelfs ooit hadden ontmoet. En nu kwam Luns in 1970, volgend op de dood van beide Kennedy's en aan de hand van zijn krakkemikkige geheugen at best, en verkondigde den volke dat Robert Kennedy in 1962 naar Jakarta was gereisd, vijf dagen in Indonesië was geweest, en vervolgens zijn broer zou hebben omgepraat om Nieuw-Guinea zo snel mogelijk aan Sukarno over te dragen. Daarom zou die arme Luns toen hebben moeten opdonderen. Het was een volmaakte verdraaiing van de feiten. Robert Kennedy ging in 1962 vijf dagen naar Jakarta om Sukarno ervan af te houden een volledige oorlog om Nieuw-Guinea te beginnen en het onderhandelingsproces meer tijd te gunnen. rfk en diens broer jfk bewezen Nederland die dagen in Jakarta een dienst van onschatbare waarde. Zij hielpen voorkomen dat er een oorlog, met alle gevolgen van dien, zou ontbranden. Zij wisten dat omdat zij open lijnen naar Sukarno hadden, in tegenstelling tot de Nederlandse lijnen die Luns al sedert de vijftiger jaren in de soep had helpen draaien. Om dan nu te komen met te zeggen dat de Kennedy's na vijf dagen minder goed op de hoogte zouden zijn geweest dan Nederland na 350 jaar was bedrieglijke demagogie. Ik wist dat allemaal, en had mijn uiterste best gedaan om deze feiten aan de orde gesteld te krijgen. Maar ik moest werken met het nos-apparaat dat bezaaid was met verraderlijke elementen, die alles wilden doen teneinde de zaak te laten torpederen. Ik kon zelf eigenlijk alleen maar aan het woord komen in het Zaanse sufferdje, de Typhoon, wat ik dan ook op 26 mei 1970 heb gedaan, maar wat eigenlijk verder niemand in Den Haag onder ogen kreeg. Ik voelde me machteloos en gefrustreerd niet werkelijk in de openbaarheid te kunnen krijgen wat ik als gigantische geschiedvervalsing door Luns zag.

26 mei 1970

Peter vertelde in een steegje in de stad tegen een oud dametje te zijn aangelopen. Zij had hem (ongevraagd) gezegd: ‘Het leven is zwaar, hè meneer?’

[p. 315]

‘Wat is er dan met u gebeurd?’ Haar zoon, die op Peter zou hebben geleken, had een autoongeluk gehad en een stuur in zijn maag gekregen. Hij mocht alleen nog appelmoes eten. Zij toonde Peter een pot appelmoes die ze had gehaald. ‘Pas maar op hoor, jongen’ had ze gezegd.

Dewi Sukarno belde om 01.30 uur. Ik slaap dan al lang en ben er niet bij.

27 mei 1970

Ontmoette Aize de Visser en mevrouw Meijer bij Bosch & Keuning in Baarn. Ze hadden opgebeld. Ze zijn geïnteresseerd in een boek van 100.000 woorden van Dewi Sukarno, rond tweehonderdveertig pagina's. Ik belde Dewi vanuit Bilthoven. Ze wilde een huisje in Zuid-Frankrijk huren om het boek te schrijven.

Vond een dagboekje van Peter onder een krant. Ik opende het en las My only privacy (...), ik sloot het onmiddellijk en deed het in een enveloppe en sloot deze.

Nieuwe teleurstelling: geen van de weekbladen wijdde één letter aan Nieuw-Guinea, Luns of de Kennedy's.

28 mei 1970

Gisteren stond bij Bussum een blonde jongen te liften: Casper van den Wall Bake. Ik bracht hem tot Amersfoort want hij moest naar Arnhem. Hij studeerde cultuurtechniek. Alles was goed aan hem. Ik hoop hem te kunnen vasthouden.³⁹⁷

397 Zoals zou gebeuren: in 1990 zijn we nog altijd hartsvrienden.

29 mei 1970

Tandarts Van Raap op de Prinsengracht, die al een halve eeuw deze praktijk heeft, zei: ‘Ik heb een akelig leven.’ Zijn vrouw ligt al zes jaar in coma in een ziekenhuis. Hij gaat er iedere dag naartoe. Zij wordt nooit meer beter. Hij is niet verzekerd. Hoe kan dat bestaan?

Joop Sandé, mijn favoriete model, en Wil Ledel, de modetekenaar, kwamen op Amerbos dineren.³⁹⁸ Peter en ik kletsten nog tot midden in de nacht met Betty en Sjon³⁹⁹ in de Cave bij een wijntje.

In het Vaderland is een artikel vanuit Jakarta verschenen dat de regering Suharto prest sukarno ex-vrienden te verraden. Ook zou de gezondheid van Bung Karno nu snel achteruitgaan. Ben zeer ongerust.

398 Beiden zouden later aids krijgen.

399 Betty en Sjon werkten in de Cave (bediening).

[p. 316]

Mijn artikel in Panorama over Luns is verschenen, maar er is van alles uitgeschrapt. De onkundigen kunnen er niet met hun fikken afblijven.⁴⁰⁰

Peter zei vanmiddag opeens in de auto: ‘Jij bent de liefste.’ Ik voelde me alsof ik dagdroomde. Er is zo'n totaal andere sfeer tussen ons, niet de minste spanning meer. Ik plantte de gedachte bij hem dat hij wellicht toch zijn atheneumdiploma zou moeten gaan halen.⁴⁰¹

400 Kan het artikel in kwestie niet meer vinden.

401 Hij zou inderdaad atheneum doen en dit als derde van de klas halen.

30 mei 1970

Woonde in het Esso Motor Hotel de jaarvergadering van de nvj bij. Veel gelul om niets.

Lief briefje van Dewi Sukarno.⁴⁰²

Ambassadeur Komer bedankt voor al het toegezonden materiaal (tekst film).

Peter zei gisteren dat hij soms in het bos bij Oostelbeers tegen een boom ging zitten en dat hij er een zuiverend gevoel aan overhield. Herinner ik me nu.

Wat bereik je toch eigenlijk weinig in deze wereld, zo niets, niente. Wat bereikte jfk? Of rfk? Wat bereikt Gerard Croiset of zijn troublesome mentor Tenhaeff? Wat bereikt Lex Poslavsky? Of Henk Bruinsma? Luns? Juliana? Einstein? Charles de Gaulle? Bung Karno? Lumumba? Castro? Che Guevara? Wat bereikte nu eigenlijk Freud of Jung? Boeken worden verbrand. Dictators worden uit hun graftombes gesleept. Iemand die mij werkelijk harmonieuze gevoelens heeft gegeven is Debussy, en natuurlijk Chopin. Ook sommige schrijvers: Gide, De Montherlant, Stendhal. Onlangs heb ik van Rollo Mays' mind genoten. Alles bij elkaar is dit gedobbel met hormonen toch maar een ramp. Het haalt niets uit. En dan is er Peter met de constante eb en vloed van gevoelens en emoties. En het eind van het liedje is op zijn gunstigst een plaatsje op Oud Eik en Duinen. Jacqueline de Gunzburg schrijft vanaf de s.s. France op weg naar Le Havre dat Oliver Stone en Najwa Sarkis op 22 mei zijn getrouwd. Wel, wel. De kogel is door de kerk. Ze vertrokken op huwelijksreis naar Martinique.

's Avonds bracht ik drie uur door in het Vondelpark. Ontmoette allerlei bekenden op de tippelpaadjes voor de boys. Wim Hoogenkamp was er. Ook Hans Heg (muziekcriticus van de Volkskrant). Er was een Italiaanse jongen, die in het Haagse Ge-

402 Zie bijlage 6. Al is het een gemoedsstemming, neem het toch maar op.

[p. 317]

meentemuseum werkt, die Heg ook kende. Hij beet behoorlijk uit enthousiasme.

31 mei 1970

Ging naar mam zodat zij niet het hele weekeinde alleen was. Heerlijk met haar en de honden in de tuin gezeten. Peter belde uit Oostelbeers. Casper Bake uit Arnhem. Een rustige dag.

Heb veel gedonder met de nieuwe auto en de carburateurs van Amerikaanse makelij, afgesteld op luchtzuivering.⁴⁰³

403 Reed nu dus in een tr-6 (Triumph cabriolet) met open dak die via Nederland was geleverd.

1 juni 1970

Hilversum

Liep tegen Joop van Os aan. Hij verontschuldigde zich voor het Lunsgesprek. ‘Ik kon niets meer doen,’ zei hij. ‘Zoals je weet wilde Luns aanvankelijk helemaal niets zeggen.’

‘Nee, hij wilde dat de film niet werd uitgezonden. Waarom denk je dat dit was?’ vroeg ik hem. Sprak met Carel Enkelaar. ‘Willem, als jij ergens binnenkomt,’ zei hij, ‘is dit een natuurverschijnsel.’ Hij had al tweemaal een telegram opgesteld om de banden tussen de nos en mij te verbreken. Hij was het nog altijd niet eens dat ik op 23 mei, dus een dag voor de uitzending van Panoramiek, een uitgebreid artikel over de inhoud ervan in Vrij Nederland had gezet. Ik antwoordde dat als ik niet op 16 mei het editorial met Joris van den Berg in vn had geschreven en vervolgens die reportage had geschreven en gepubliceerd, de film vandaag nog op de plank bij de nos had gelegen. En dat was de waarheid en een feit. Hij wilde dat ik voortaan met Louis van Gasteren zou filmen om de afstand tussen de nos en mij te vergroten. Onzin.

Gerard Croiset adviseerde de zaak een maandje te laten rusten en met Ton Neelissen ‘vrede’ te sluiten en alles zou weer in orde komen met de nos. Dat had ik zelf ook al bedacht.

De avond van 22.00 tot 02.00 uur bij Louis van Gasteren gezeten. Hij is aardig. ‘Eerlijke vent,’ aldus Croiset. Wibo van de Linde was onlangs bij hem geweest en had gezegd: ‘Kijk uit.’ Wat moet ik met die kliek.

2 juni 1970

Warempel belde Henk Hofland om te zeggen dat hij de film met de Kennedy-medewerkers uitstekend vond. Hij ging er een artikel over schrijven in het Hollands Maandblad. Streep aan de balk.

[p. 318]

Een eenvoudig gezelligheidstelefoontje naar mam over een betaling van vijfentwintig gulden lidmaatschap aan de anwb ontaarde in onaangenaamheid. Zoiets maakt me, omdat zij het is, van streek.

Peter kwam terug uit Tilburg: ‘Mijn moeder had in de keuken een uitspraak hangen van de Bond zonder Naam: Mensen zijn geen seksartikelen. Ik wist niet wat ik zag. Daarna liet zij de tuin zien, die bijgewerkt was, zo lief. Mijn broer Jan is geslaagd voor zijn examen met de hoogste cijfers in psychologie en psychiatrie.’ Ik dacht: ‘Ga jij nu maar die kant op, lieve Peter, in plaats van de toneelschool in Maastricht.’

Louis van Gasteren belde. Hij wilde koningin Juliana een telegram sturen om via haar de president van Ivoorkust te pakken te krijgen. ‘Stuur je telegram liever naar mr. Van der Hoeven,’ raadde ik hem aan.

Op 25 mei had ik minister Luns aangetekend geschreven:

Excellentie,
Het lijkt mij noodzakelijk dat U weet dat het mij bekend is dat U zich tegenover twee nos- functionarissen onder meer in deze zin heeft uitgelaten: ‘Hoe is het mogelijk dat deze man nog in Nederland zijn brood kan verdienen (...)’. Tegen de achtergrond van de procedure, die ik in 1962 tegen U moest laten instellen, zal ik mij thans opnieuw beraden en laten voorlichten omtrent wat mij te doen staat, vooral wanneer zou blijken dat deze ongeoorloofde druk op mijn werkgevers van invloed op mijn journalistieke werkzaamheden zou blijken te zijn.

Carel Enkelaar stelde dus tweemaal een telegram op om de nos-banden met mij te verbreken en hevelde me reeds over naar Louis van Gasteren. Ik moet iets doen.

3 juni 1970

Briefje van Ton Neelissen. Hij ging op vakantie. Hij had nog geen besluiten genomen, want hij ging nooit over één nacht ijs. Maar wel kankerde hij weer over mijn artikel in Vrij Nederland⁴⁰⁴ dat ik nooit had mogen publiceren. En waarvan ik blijf denken dat zonder vn-druk er nooit een film vertoond zou zijn. Hij eindigde met: ‘Et ceterum censeo dat ik me van je beste

404 Intussen deelde R. Ferdinandusse mee (brief van 2 juni) dat mijn honorarium voor het artikel over de Kennedy-medewerkers tweehonderd gulden zou bedragen. Dekte dus één maand postzegels.

[p. 319]

wensen verzekerd mag blijven achten. Ton.’

Een dag met Peter van zon en strand.

4 juni 1970

Informeerde ambassadeur R. Komer en professor Guy Pauker hoe alles hier met de film was verlopen.

Op 30 mei 1970 schreef ik mr. J.A. Mommersteeg, die voor Schmeltzer Buitenlandse Zaken deed, of hij de film over de Kennedy-adviseurs had gezien en de aanvullende publicaties in Vrij Nederland en Panorama en of hij aanleiding zag mee te werken bij het van de grond komen van stappen in het parlement om de feiten exact vastgesteld te krijgen; loog Luns of niet? Ik telefoneerde Mommersteeg thuis in Amsterdam. Hij zei van plan geweest te zijn mij juist te bellen. Hij kon niet bepaald warmlopen voor ‘de geheime akkoorden-affaire van Luns,’ en in parlementaire kringen reageerde men met: ‘Oltmans heeft een appeltje te schillen met Luns.’

‘Wanneer uw mentaliteit is zulke belangrijke kwesties te laten liggen, zal dit slechts tot gevolg hebben dat er steeds meer kabouters in Den Haag terechtkomen,’ was mijn antwoord. Alsof het mij op de eerste plaats om de persoon van de lamstraal Joseph Luns ging! Waar het in deze zaak om gaat is de waarheid. Hoe is de kwestie Nieuw-Guinea in werkelijkheid verlopen. En waarom zou Luns, en diens steunpilaren als Drees en andere amateurs in de kwestie Indonesië, vrijuit gaan en in de gelegenheid worden gesteld hun straatje schoon te pleiten? Wanneer ik, die er met mijn neus bovenop heb gezeten, weet en vaststel dat er gelogen wordt kan ik niet anders handelen dan ik deed. Punt.

Omdat ik in een brief aan de heer C. den Daas mijn poot over wat de tros me schuldig was stijf hield, hebben ze - na een poging tot pingelen - me gewoon het volle bedrag uitbetaald. Wat een klootzakken. Ik was allang vergeten dat ik nog geld van ze kreeg.

Jan Cremer woont weer aan zee, nu in Ierland bij Oughterard. Hij vraagt of ik alleen of met Peter langskom. Hij komt twee dagen naar Nederland en vraagt of hij op Amerbos kan slapen. Natuurlijk.

5 juni 1970

Foto's gemaakt in de duinen. Een dag als deze is niet te beschrijven.

Pikte Jan Cremer op aan het cs. We gingen voor kaas en wijn naar de Cave. Jan logeert bij amice Gert-Jan Dröge.

[p. 320]

Mijn relatie met Peter wordt steeds bijzonderder. Hij gaat misschien niet mee naar Zuid-Frankrijk als Dewi en ik het boek gaan schrijven. Maar toch. Het is nu heel anders en hij is veel spontaner tegen me. Geeft een zoen bij het afscheid nemen op straat. Ondenkbaar vroeger.

H. Algra, hoofdredacteur van het Fries Dagblad in Leeuwarden produceerde een hoofdartikel amerika en de papoea's, dat kant noch wal raakte. Peter probeerde me er vanaf te houden als niet te moeite waard, maar ik belde hem op. Algra mag best pro-Luns zijn en hem verdedigen tot het moment dat er onwaarheid wordt gesproken en de feiten van de geschiedenis geweld wordt aangedaan. Algra schreef dat ‘een zekere heer Oltmans’ in Amerika activiteiten ging ontplooien tegen het Nederlandse beleid⁴⁰⁵, ‘en hij was daartoe door bepaalde concerns tijdelijk in dienst genomen.’⁴⁰⁶

Ik sprak mezelf schor om de man uit te leggen dat ik nooit te eniger tijd door wie dan ook, bij klm, Shell, Unilever, of door wie dan ook bij de groep-Rijkens, in dienst was genomen, en dat ik dus al die jaren pro deo voor ze had gewerkt, terwijl beloften om mij later te zullen honoreren niet werden nagekomen, dat ik er dus geen cent aan had overgehouden en dat ik in zijn door Luns geïnspireerde geklets geen zin had. Hij bood een rechtzetting aan, maar dat is in dit geval niet voldoende. Ik zei precies wat ik van hem dacht. Hij zei indertijd zelf in de Kamercommissie van bz te hebben gezeten. Hem was in ieder geval niets van een geheim stuk bekend, laat staan onder codenummer⁴⁰⁷: ‘Ik heb Luns hierover zelf wel twintigmaal bezocht.’

‘Nou dan moet u zelf weten dat Luns ons zit voor te liegen over geheime toezeggingen van John Foster Dulles,’ zei ik. Richtte een klacht tegen Algra tot de Raad voor de Journalistiek.

405 Was in goed gezelschap, namelijk van prins Bernhard en de groep-Rijkens.

406 Fries Dagblad, 28 mei 1970.

407 Luns bleef volhouden dat er een geheim stuk was.

6 juni 1970

Het is dus Sukarno's 69ste verjaardag.

Het is bovendien de sterfdag van Peters vader. Hij wilde naar zijn moeder. Peter liet me een paar weken geleden een reclame van een Philishave zien, met een blonde man, die zich in een schuimbad stond te scheren. Hij zei dat zijn vader er in diens jeugd vrijwel hetzelfde had uitgezien.

Time Magazine had onlangs weer een Heil Suharto-reportage, de coupgeneraal als Vader des Vaderlands. ‘The regime is not a

[p. 321]

particularly repressive one,’ aldus Time⁴⁰⁸ ‘tough the hunt for Communists goes on relentlessly.’ Het maakt me razend, wanneer ik zoiets lees. ‘Liegen is niet alleen onwaarheid spreken,’ lees ik in een boekje over Camus, ‘liegen is vooral meer zeggen dan waar is, en voorzover het het innerlijk van de mens betreft, meer zeggen dan men voelt.’ Schitterend.⁴⁰⁹ Zou dit aan Luns moeten zenden.

408 Time Magazine, 25 mei 1970.

409 Conor Cruise O'Brien, Albert Camus, Meulenhoff, Amsterdam 1970.

7 juni 1970

‘Het enige wat geweld kan rechtvaardigen, is dat hij die zulk geweld hanteert, dit met zijn leven betaalt,’ zegt Camus. Mooie zin voor Nixon of Suharto, en zelfs Luns.

Jan Cremer belt. Hij heeft over mijn dagboek nagedacht. Hij vindt het ‘een manie’. Misschien, maar ik weet wat ik doe.

Het Begijnhof was dicht. Ik wilde twee kaarsen voor Bung Karno branden.

8 juni 1970

De ochtendbladen brachten een foto van Sukarno op zijn ziekbed. Ik verdenk de Telegraaf ervan deze opname met ‘plezier’ te hebben geplaatst. Heb het hart niet die foto naar Dewi te zenden. Blader nog eens door Sukarno's biografie van Cindy Adams. Alles komt volkomen vertrouwd terug.

Oud-ambassadeur Howard Jones van de vs in Indonesië beantwoordt mijn informatie over de laatste verklaringen van Luns op televisie. Hij schrijft onder meer: ‘I was Deputy Assistant Secretary of State for Far Eastern Affairs under John Foster Dulles and this is the first time I have heard of the alleged agreements concluded by Luns with Secretary Dulles.’⁴¹⁰ Mij behoeft Jones niet te overtuigen dat Luns onwaarheid spreekt, maar hoe krijg ik het er hier door?

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt schrijft me een verjaarsbrief voor de tiende. ‘Je eerste verjaardag in je nieuwe huis.’ Zij leeft altijd intens mee. Ze vraagt of ik weer eens langskom. Heb haar inderdaad verwaarloosd.

410 Brief vanuit Boston d.d. 1 juni 1970.

9 juni 1970

Dewi belde uit Parijs: ‘Where were you last night. Mochtar Lubis was in Frankrijk.’ Ze probeerde via de Indonesische ambassadeur uit te vinden waar hij was. ‘Je hebt niets aan die man, die is honderd procent anti-Sukarno en pro de coupgeneraals,’

[p. 322]

antwoordde ik. Zij was het oneens. ‘Lubis is pure. I can influence him.’ In France Soir had gestaan dat zij een boek schreef en prompt had zich een Franse uitgever gemeld. Dit irriteerde me, omdat het klonk als: ‘dus echt nodig heb ik je niet’. Straks gaat Mochtar Lubis een boek met haar schrijven.

Om 01.00 uur zei Peter in de Cave: ‘Nou jarige Willem, een zoen.’

Om 01.30 uur belde Dewi nog dat Lubis drieënhalf uur bij haar was geweest. Hij vertrok morgen naar Hongkong. Hij had veel vijanden gemaakt omdat hij de door Dewi in Japan gepubliceerde stukken in Jakarta had gepubliceerd. Lubis had haar beloofd onmiddellijk na thuiskomst naar Adam Malik te gaan om te vragen of mevrouw Sukarno kon terugkeren met Kartika om Bung Karno te bezoeken. Zij zei Lubis hierin te vertrouwen. Ze kan heel goed gelijk hebben. Ook Lubis had bevestigd, zoals dr. Zairin Zain ons had gewaarschuwd, dat het zeer slecht was met Bung Karno.

Intussen was ze reeds in Zuid-Frankrijk geweest om een huisje te zoeken waar we konden werken. Het goedkoopste kostte 2500 franc per maand. ‘So, I hope you are not disappointed. I can also get a tiny little house on the sea in Bretagne.’

‘As far as I am concerned, lieve Dewi, I write a book on the roof of your apartment in Paris,’ antwoordde ik.

Enkele minuten later belde zij opnieuw. Zij had een lange brief van Rachmawati Sukarno gekregen om te waarschuwen dat het echt zeer slecht was met Bapak. Zij herhaalde nu snel met Kartika naar hem toe te willen.

Even later belde ze een derde maal. De Comte de Beaumont in Straatsburg had zowel Dewi als prins Bernhard voor een jachtpartij in november uitgenodigd. ‘Say nothing to anybody about it, neither to Peter, I will tell you afterwards everything about it, and you will be the first journalist to write about it.’⁴¹¹

411 Zij wist dat prins Bernhard een vriendin en een kind in Parijs had, want zijn dochter zat bij Kartika in de klas. Maar dat hoorde ik pas een paar jaar later.

10 juni 1970

Ben 45 jaar geworden. Om 09.50 uur was ik op Den en Rust en plaatste twee rozen op mijn vaders graf. Helaas stond de begrafenisondernemer op kleine afstand te kletsen. Ik kon mij niet concentreren. Bracht mam een hortensia. Zij droeg een feestelijke jurk. We gingen samen haar boodschappen doen. Een manager van broer Hendriks bedrijf uit Kaapstad was op bezoek geweest, wat haar goed had gedaan. Het was warm,

[p. 323]

waar zij altijd slecht tegen kan. Zij wees me een lijster aan, die een nest bouwde in de clematis. Zij vroeg of ik nog wensen had. Geen enkele. Ik vertelde dat de viooltjes op vaders graf erg mooi waren. Toen ik tegen het middaguur wegreed stond zij in de tuin met tranen in haar ogen. Het beroerde me heel erg. Stopte even bij Gerard Croiset. De Haagse Courant had hem gevraagd voor hen naar Dallas, Texas te gaan. ‘Ik ga alleen met Willem Oltmans,’ had hij geantwoord. ‘Bellen jullie maar met Carel Enkelaar.’ Hij werkt aan zijn memoires. De Comtesse Saint Exupéry was hem de Nederlandse vertaling van de werken van haar man komen brengen, omdat Antoine Saint Exupéry Croisets werk had bewonderd.

Bracht met Peter de rest van de dag op het strand door. ‘Wat een zalige dag hebben we weer,’ zei hij. ‘Voel me erg ontspannen.’ Diner in Americain. Nauwelijks thuis stond Erik van der Leeden, met een vriend, een aardige jongen, maar ik zie hem liever alleen, voor onze neus. Ook een brief van Loet Kilian.⁴¹² Speelde laat nog Debussy. Ik geloof dat Peter er werkelijk van genoot. Een leven zonder deze muziek is ondenkbaar.

412 De rest van de verjaarspost laat ik rusten.

11 juni 1970

Igor Cornelissen wil over Verrips schrijven. Hij weet helemaal niets van die hele affaire. Misschien kan Henk Hofland hem er iets over vertellen of Pierre Claessens en René van Eijk van het ad. Anneke Verrips spreekt nooit met hem. Ik wil haar er niet aan blootstellen.

De heer Mommersteeg deelde mee dat de heer Schmelzer hem had gezegd dat de kvp-fractie zich niet wenst te bemoeien met de kwestie van de Amerikaanse toezeggingen inzake Nieuw-Guinea en de rol van Luns. Haal je de duvel. Ik zal naar de Commissie voor Buitenlandse Zaken van het parlement moeten.⁴¹³

Oliver Stone, op huwelijksreis, zond een kaart uit Martinique: ‘We are so happy together.’ Najwa schreef een brief, even enthousiast. Oliver heeft een filmscript dat hij op de filmschool schreef naar Bill Bast in Hollywood gestuurd.⁴¹⁴

413 Verzond 11 juni een stuk naar de Kamercommissie: het aangetekende strookje is in mijn dagboek, het stuk zelf helaas niet.

414 Zie Memoires 1953-1957: Bast was een scriptschrijver in Hollywood en had enkele jaren met James Dean samengewoond.

12 juni 1970

Joseph Luns krijgt een eredoctoraat aan de Harvard University. Niet te geloven.

[p. 324]

Suharto schijnt Richard Nixon gevraagd te hebben toch vooral in Cambodja te blijven. Dan weet je toch meteen hoe laat het is met die meneer, maar wat begrijpt deze militair (die als kok bij de Nederlandse Marine zijn militaire loopbaan begon) van internationale politiek? Hij doet gewoon wat hem vanuit Washington wordt voorgeschoteld.

13 juni 1970

Ontmoeting met Aize de Visser van Bosch & Keuning en diens rechterhand mevrouw Cor Meijer met Peter Janson-Smith uit Londen, die als literaire agent voor Dewi's boek gaat optreden. Dewi Sukarno arriveerde in de late middag op Schiphol. We gingen eerst allemaal naar Amerbos en daarna naar het Garudarestaurant voor het avondeten. Zij had uit Tokio bericht ontvangen dat Sukarno op zijn verjaardag op 6 juni op een vraag van de kinderen over prins Sihanouk en Cambodja had geantwoord: ‘Lon Nol is precies als Suharto,’ een cia-verrader dus. Hij had ruimschoots gelijk. Dewi had gehoord dat Bung Karno nog altijd levendige belangstelling voor de internationale politiek had getoond.

Tijdens de rijsttafel bespraken we met Aize en Janson-Smith de financiële kanten van het boek van Dewi. Ik zei dat ik het, als initiatiefnemer van het project en aangezien ik het meeste werk zou moeten doen, niet meer dan billijk vond als we de royalty's 50-50 zouden verdelen, Dit leek niet in goede aarde te vallen want het was te hoog.⁴¹⁵ Dewi zelf aarzelde.

Dewi logeerde op Amerbos. Zij vroeg of zij een afdruk van foto's die ik van Peter in de duinen had gemaakt mocht hebben. Het leek haar de moeite waard een dergelijk opname van ‘Apollo’ (Peter) en Kartika ‘in the nude’ te maken.

415 Ik vind het twintig jaar later nog altijd fair.

14 juni 1970

Dewi sliep met een rood Diacid-tablet op. We vertrokken om 09.45 uur naar Hilversum om haar interview op televisie nog eens te zien, nu in kleur. Ton Neelissen kwam op het laatste ogenblik. Hij stelde daarna voor dat we naar het terras van de Hooge Vuursche zouden gaan. Dewi reed met hem in de auto mee. Cor Meijer met mij. Ton vertelde dat veel Hollandse vrouwen protestbrieven naar de nos hadden gezonden over het gesprek met Dewi. Later was Dewi's commentaar: ‘Ton Neelissen seems to be a nice enemy like Suharto for me (...).’

Vervolgens reden we naar Gerard Croiset op de camping in

[p. 325]

Barneveldt. Hij meende dat het het beste voor Bung Karno zou zijn, indien hij nu zou overlijden, maar ‘hij zal nog wel een jaartje leven.’⁴¹⁶ ‘Zijn nieren zijn vergiftigd en hij heeft curven in bewustzijnsvorming,’ vervolgde de paragnost. ‘Het heeft geen doel voor u om nu naar Jakarta te gaan. Ze zou kunnen afreizen, maar er is geen gevaar. Zij zou hem hoogstens een paar maal met speciale permissie kunnen zien, maar dan moet zij het land weer uit.’ Of Dewi Kartika moest meenemen. ‘Niet doen, het is niet goed voor haar. Misschien zal hij niet weten wie zij is. Hij herkent alleen nog de mensen, die eerder in zijn leven waren. Wanneer alles in Parijs voor vertrek op papier in orde is, dan zou zij naar Indonesië kunnen afreizen. Er zullen zich dan geen problemen voordoen.’ Dewi zei dat zij duizenden mensen op het vliegveld verwachtte, ‘al was het maar uit nieuwsgierigheid.’ Zij vroeg hem ook nog of ze angst voor kanker behoefde te hebben vanwege pijn in haar rug. ‘Nee’, zei Croiset. (‘De schat’, zei Peter, toen hij dit hoorde.) En hoe haar financiën zouden verlopen? Zoiets irriteert Croiset, dus hij antwoordde wat bits: ‘Dat weet ik niet’. Dewi reisde daarna weer naar Parijs terug.

416 President Sukarno zou zes dagen later op 20 juni 1970 in een ziekenhuis in Jakarta overlijden.

15 juni 1970

Generaal Marcelo Levingston, een voormalige militaire attaché in Washington, is president van Argentinië geworden. Vast patroon. Zo wriemelt de cia zich via afgeoefende en gehersenspoelde handlangers naar de top in alle delen van de wereld. Geen haan die ernaar kraait.

16 juni 1970

De Volkskrant komt met een hoofdartikel ‘generaals’ over de coup in Buenos Aires. Gemakshalve wordt voorbijgegaan aan het feit dat Levingston in Washington voor zijn nieuwe job werd voorgesorteerd. Schreef hoofdredacteur J.M.M. van der Pluym hier een briefje over.

Sprak tweeënhalf uur met dr. Zairin Zain en Emily. Lad Johnson, de voorzitter van de Indonesische Kamer van Koophandel in Wallstreet, is hier en logeert bij mij. Het was een weerzien van gelijkgestemde zielen wat betreft Indonesië, Suharto en de corruptie.

Cor Meijer, van Bosch & Keuning, zei me vandaag dat wat op haar de diepste indruk maakte tijdens het bezoek van Dewi en alles wat ermee samenhing het beeld van mijn kasten met dag-

[p. 326]

boeken in Amerbos was. ‘Dat is misschien wel uniek in de wereld,’ zei ze. Het geeft de burger moed dat af en toe iemand dat begrijpt.

18 juni 1970

Er is bekend gemaakt dat Bung Karno vanuit Wisma Jaso naar een militairhospitaal is overgebracht. Ik vertrouw het absoluut niet. Hoe gaat Dewi hierop reageren? Wanneer ze naar Jakarta gaat zal ik haar begeleiden. Vreemde voorgevoelens.

Gistermiddag reed ik in de Spiegelstraat en zag een Indische jongen lopen. Ik wist dat ik moest stoppen. Een Loet Kiliantype, jeans, sweater, desert boots. Ralph Nijendorf (24). We reden rechtstreeks naar Amerbos. Peter belde of ik hem van cs wilde halen, maar dit ging nu eens niet.

Later belde Peter opnieuw dat hij een donkerblauw dagboek met notities van mij in de trein had laten liggen. Ik belde de stations van Zandvoort en Haarlem. Het was niet gevonden. Een vervelend verlies.⁴¹⁷

(wordt vervolgd)

417 Na een televisiegesprek voor Véronique, begin 1990, werd ik benaderd door mevrouw Anneke Boonstra uit de Eerste Helmersstraat. Zij was in het bezit van dit blauwe dagboek en ik kreeg het dus twintig jaar later alsnog terug.