Logo DBNL
Memoires 1964-1966 (2001)

Memoires 1964-1966

(2001)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

New York

30 september 1965

Bij terugkeer in Amerika val je, wat de Vietnamoorlog betreft, met je neus in de boter. De Herald Tribune heeft op de voorpagina het bericht dat Hanoi bekend heeft gemaakt Amerikaanse piloten als oorlogsmisdadigers te zullen executeren. Washington is razend, maar wat kunnen ze ertegen ondernemen? Een paar dagen geleden heeft de Vietcong kapitein Hubert Versage uit Baltimore, Maryland en sergeant Kenneth Roraback uit Fayetville, North Carolina standrechtelijk doodgeschoten.

Paus Paulus vi zal naar New York en de uno komen, en in maffialand wordt alweer voor zijn leven gevreesd. De Daily Mirror komt met de kop ‘fear fanatic plot on pope’.

1 oktober 1965

In Indonesië heeft een coup plaatsgevonden. Ik lees een telegram van Jeff Williams van de Associated Press in Tokio: ‘General Abdul Harris Nasution crushed an uprising against president Sukarno, and both he and Sukarno are safe and well, Radio Jakarta reported tonight. The broadcast announcement came a few hours after a revolutionary council, led by Lt. Colonel Untung, a battalion commander in Sukarno's bodyguard regiment, announced it had seized power and proclaimed itself “the source of all authority”. Untung's revolutionary council, during its bid for supremacy, had declared that Sukarno (64) was “under protection” of the council. This led to speculation that the strong man had been removed. There was no immediate report on Sukarno's whereabouts. Untung, in a broadcast before the government's counter-move, has said he took the action because a number of generals and the cia had planned an anti-Sukarno coup.’

De Associated Press meldde tegelijkertijd vanuit Kuala Lumpur dat legereenheden onder leiding van generaal Suharto loyaal waren aan Sukarno en Nasution, en Untungs machtsgreep verijdeld hadden. Maar het conflict duurde nog voort en had zich verspreid naar Midden-Java. Wat kan er in godsnaam zijn gebeurd?

Sliep in de trein naar Philadelphia. Om 13.30 uur een lezing

gegeven aan het State College in Cheyney, Pennsylvania. Het bleek een bijna geheel zwarte school te zijn. Ik werd door een zwarte en blanke docent opgewacht op het station. Ze wilden me meenemen naar een restaurant, maar ik zei dat ik liever bij de studenten lunchte om de sfeer te proeven. Het optreden verliep redelijk.

2 oktober 1965

‘sukarno safe in indo coup’ meldt de Daily Mirror in vette letters op de voorpagina. Er is nog weinig nieuws uit Jakarta. Het valt me op dat Marshall Green pas op 26 september, dus afgelopen maandag, aan Sukarno zijn geloofsbrieven overhandigde. Green, mij wel bekend,221 werd er indertijd van verdacht een hand te hebben gehad in het afzetten van president Synghman Rhee in Korea, waar hij die dagen ambassadeur was.

Untung heeft gezegd dat hij zijn coup pleegde om een cia-interventie in Indonesië te voorkomen. Wie deze memoires heeft gevolgd, weet dat er sedert 1961 een samenzwering werd beraamd door een aantal generaals onder aanvoering van Abdul Haris Nasution. Deze militairen werkten ten nauwste samen met de cia. Robert McCloskey, woordvoerder van het State Department, doet natuurlijk alsof de vs van de prins geen kwaad weet. Het State Department heeft trouwens geen benul van wat de cia uitvreet, evenmin als het Witte Huis of de president van de vs weet wat de cia werkelijk in de wereld uitspookt.222

De kranten staan vol over Indonesië, maar niemand schijnt te weten wat er precies in Jakarta is gebeurd. Wanneer de Herald Tribune bij Cindy Adams te rade moet gaan, weet je hoe laat het is.

Willebrord Nieuwenhuis belde. Hij had gehoord dat Bungkarno een staatsgreep tegen zichzelf had gearrangeerd om zijn macht te kunnen vergroten. Er zouden doden zijn gevallen. Generaal Pandjaitan (de vriend van W. Verrips, toen militair attaché in Bonn) zou zijn gedood.

Jonathan Raymond noemt in een brief zijn financiële positie ‘far from ideal’, maar zodra hij kans ziet wat geld bij elkaar te schrapen wil hij weer een cello aanschaffen en gaan studeren. Hoe dikwijls heb ik niet dezelfde gedachte gehad, maar het kwam er niet meer van. Jammer.

3 oktober 1965

Santo is vastbesloten zijn studie architectuur in West-Europa te gaan afmaken. ‘This country is sick. One degenerates in America’, zei hij. Later wandelde ik in de Village. Je ziet er de meest krankzinnige mensen rondlopen. En waarom kladderen Amerikanen toch alle toiletten vol met smerige pornografische opmerkingen? ‘Suck my cock’, ‘I love big cock’ en wat dies meer zij.

Hans Koningsberger is nu dus in Peking en schrijft artikelen voor de Associated Press, zoals ik in 1963 had willen doen. De State Department heeft hém blijkbaar wél toestemming gegeven.

Er is hier gisteren een bijeenkomst geweest van de heer Luns met de groep Nederlandse journalisten. Ik was weg voor een lezing. Luns vertelde dat Sukarno hem had gezegd het slachtoffer te zijn geweest van zijn eigen propaganda, want dat hij Luns in levenden lijve heel aardig vond. Luns: ‘Ik heb hem maar niet gezegd dat ik mij hem precies zo had voorgesteld als hij was.’ Ook had de president aan Luns verteld dat hij een prostaatoperatie nodig had en er ongerust over was. Hij had - volgens Luns - aan de Nederlandse minister gevraagd: ‘Zou ik na de operatie nog wel kunnen performen?’

‘Schrijft u een briefje aan Harold MacMillan223,’ had de minister geadviseerd, ‘die is onlangs ook geopereeerd.’

‘Ja’, antwoordde de president, ‘maar die heeft zijn prostaat niet veel gebruikt.’

Person vertelde dat Luns Sukarno had nagedaan, die bij het uitspreken van het woord ‘performen’ zijn duim in de lucht zou hebben gestoken.224

Brieven van Lee Harvey Oswald brengen tienmaal zoveel op dan brieven van Jackie Kennedy. Mevrouw Marguerite Oswald vertelde de upi dat zij van dit geld een reis naar de Sovjet-Unie wilde maken, om uit te zoeken wat haar zoon daar precies had gedaan.

4 oktober 1965

Gisteren heeft president Sukarno via de radio bekendgemaakt dat hij nog steeds staatshoofd is en de regering leidt. Na een stilte van 48 uur heeft hij een beroep gedaan op het leger om de eenheid onder de strijdkrachten te bewaren. Hij ontkende dat de Indonesische luchtmacht bij de 30 september-beweging

was betrokken. De Times baseerde haar berichtgeving op een reportage van Seth King uit het vijandige Kuala Lumpur, en zei dat waarnemers de indruk hadden dat in feite de militairen het heft in handen hadden en dat Bungkarno nog slechts bij gratie van het leger op zijn post was gebleven. Ik herinnerde me de brief van prof. dr. Pieter Drost225, die voorspelde dat Sukarno ‘eens’ in een paleis zou wonen ‘zonder telefoonverbinding’. Ook meldde de Times dat op 2 oktober het communistische dagblad Harian Rakjat in Jakarta was verschenen met een hoofdartikel waarin de stap van luitenant-kolonel Untung ‘een patriottische daad en een revolutionaire actie’ werd genoemd. Het leger heeft daarop deze krant onmiddellijk gesloten. Het was niet bekend waar D.N. Aidit zich bevond, de secretaris-generaal van de pki. President Sukarno zelf was in het zomerpaleis te Bogor.226

Premier Chou En-lai heeft de vs gewaarschuwd dat China zonder mankeren Noord-Vietnam te hulp zal komen wanneer Washington de oorlog verder zou uitbreiden.227 Pekings doel was de Amerikanen rigoureus te verdrijven uit voormalig Indo-China en geheel Zuidoost-Azië. Dat is dus feitelijk hetzelfde wat Bungkarno zegt.

In de Amerikaanse dag- en weekbladen verschijnen steeds meer bloederige foto's van de oorlog in Vietnam, tot groepen vermoorde vrouwen en kinderen toe. Er bestaat kennelijk een voorliefde voor plaatjes van executies te velde of in het openbaar in Saigon. Hoe meer van deze gruweldaden worden gepubliceerd, hoe gewoner men dat allemaal gaat vinden.

Om twee uur gaf ik een lezing in het Community House in Forrest Hills, Long Island. De titel was: ‘Troublespots in focus’. Ik koos deze keer de jeugd van Amerika als de voornaamste hedendaagse troublespot. Ik hield een vurig pleidooi tegen het zenden van ‘de bloem der natie’ naar de jungles van Vietnam. Sommige dames kwamen achteraf zeggen dat ze hadden gehuild; anderen vonden me oppervlakkig en emotioneel. ‘You were unfair, we are helpless’, voegde een dame me toe. Ze vroegen zelfs: ‘Waarom helpen de Europeanen ons nu niet in Vietnam, zoals wij hen geholpen hebben in de Tweede Wereldoorlog?’

Een aanwezige mevrouw had een zoon in Korea verloren, een andere had een zoon die zelfmoord had gepleegd. Weer een andere dame kwam me vertellen dat ze haar leven als mislukt

beschouwde omdat haar beide dochters ongehuwd waren gebleven. ‘Lady,’ zei ik, ‘believe me: love, simple love, is the key to all the world's problems.’

Arthur Ellinger uit Zaandam schrijft het volgende: ‘Met belangstelling las ik uw boeiende, bijna volledige ontknoping in De Wereldkroniek over Werner Verrips. Ik leerde hem kennen in de Kalisosok-gevangenis in Surabaja, in Sukameskin in Bandung, en later in Midden-Java.’ Ellinger bezat nog veel foto's en documenten, en zou alles nog eens opzoeken. ‘Het is niet zo eenvoudig te achterhalen wie deze Werner Verrips wel is. Ik weet alleen nog dat het plan-“Javase Bank” is mislukt omdat Verrips en Aart twee Indonesiërs als “vertrouwelingen” in dienst hadden genomen die enerzijds valse namen gebruikten en anderzijds geen ontwikkeling hadden genoten. Ik was toen pas vijftien jaar oud, zonder toekomst, bekwaamde mij in revolverschieten en had nog geen benul van politiek.’ Ellinger zat in december 1950, toen de groep-Verrips de bankoverval in Surabaja pleegde, te wachten in een koffieshop, vijftig meter van het gebouw. Hij wachtte op verdere instructies en moest dan naar Semarang gaan en in pension Rose wachten. Twee dagen later kreeg hij een jerrycan onder zijn hoede met de opdracht die met zijn leven te bewaken. Hij schreef me: ‘Ik wist toen nog niet dat er enkele miljoenen in zaten. Op dat moment zou geld trouwens niet de minste belangstelling bij me opgewekt hebben. Ik was al tevreden met de sensatie en spanning van het avontuur.’ Later, in 1953, werd Arthur Ellinger gearresteerd op beschuldiging van verboden wapenbezit, en in 1955 veroordeeld tot achttien jaar gevangenisstraf. Hij kwam in 1956 door omkoping vrij.

Ellinger adviseert om de zaak-Verrips te vergeten. Hij wil verder zoeken naar foto's en documenten en verzoekt me zijn brief of de gegevens daarin niet te publiceren.228

De fotograaf Maurice Hoogenboom wil dat we samen een gesprek met Jan Cremer hebben.

5 oktober 1965

Minister Luns houdt zijn jaarlijkse rede voor de Algemene Vergadering van de uno. Ik ben verbaasd dat hij de volkerenorganisatie namens Nederland ‘het gebruik’ aanbiedt van zeshonderd mariniers, vier helikopters, een gepantserd infanteriebataljon plus een medische compagnie, en schepen, waaronder een vliegdekschip en een Fokker-transportvliegtuig.

In het Antara-kantoor waren de namen bekend van in Jakarta vermoorde generaals, waaronder nota bene Achmad Jani, Pandjaitan en S. Parman. Ik had dus op 18 oktober 1964 voor het laatst generaal Parman in New York gesproken.229 Hij zocht toen Verrips. Verrips werd op 4 december 1964 vermoord; Parman op 30 september 1965. Jani en Pandjaitan waren eveneens goede bekenden van Verrips geweest. Zij vormden de kliek van aan de cia gelieerde officieren - alhoewel generaal Jani daarop, voorzover mij bekend, een uitzondering vormde. Generaal Nasution zou aan een arrestatie door Untung hebben weten te ontkomen. Van hem weet ik dus zeker dat hij sedert 1961 plannen smeedde om Bungkarno af te zetten. Zou de pki dan gelijk hebben dat de Untung-groep een patriottische daad heeft verricht? Maar hoe kan het dan dat president Sukarno zelf in zijn radiotoespraak de actie van Untung en de zijnen veroordeelde? De Heer mag weten wat er werkelijk in Jakarta is gebeurd.

The New York Times publiceerde een editorial over Indonesië. Het is verbazingwekkend hoe zelfs de meest gezaghebbende krant in Amerika er behoorlijk naast kan zitten. Omdat ze blijkbaar wilden bewijzen dat de Indonesische luchtmacht communistisch gezind zou zijn, wordt luitenant-kolonel Untung, die ondercommandant was van het garderegiment van het paleis van het paleis, voorgesteld als behorende tot de auri, de Indonesische luchtmacht. ‘It is now clear,’ aldus de Times, ‘that the Air Force battalion at the presidential palace, commanded by Lt. Colonel Untung, led the way...’ Ook dat was dus niet waar en onjuist.

In de pers zijn berichten verschenen dat Ratna Sari Dewi Sukarno (25) heeft gezegd dat Bungkarno veilig is. De echtgenotes van de West-Duitse en van de Japanse ambassadeur in Thailand zouden de avond van 1 oktober een bezoek aan haar brengen in haar villa Wisma Jaso. Toen zij arriveerden werd hun meegedeeld dat Dewi Sukarno hen niet kon ontvangen omdat president Sukarno zich in de villa bevond. Dewi bood haar verontschuldigingen aan, maar vertelde terzelfdertijd dat Bungkarno veilig was.230

Het staatshoofd zou generaal Suharto hebben opgedragen om de orde en rust te herstellen, terwijl generaal Pranoto Reksosamudera belast wordt met de dagelijkse taken van het leger. Luitenant-kolonel Untung zou naar Midden-Java zijn vertrokken, waar ook D.N. Aidit zich zou bevinden, secretaris-generaal van de pki. M.H. Lukman en Njoto, tweede respectievelijk

derde man van de pki, waren in Jakarta aanwezig en betoonden trouw aan Sukarno als staatshoofd en leider van de revolutie.

6 oktober 1965

President Sukarno had de regering en het kabinet in Bogor bijeengeroepen. John Hughes was er voor de Christian Science Monitor naartoe gegaan. Bungkarno werd geflankeerd door dr. Subandrio, die tijdens de coup op Sumatra was, en Johannes Leimena. Betrouwbare informatie blijft schaars. Het Indonesische leger beschuldigt de pki ervan de aanstichter te zijn geweest van de coup, terwijl het leger zelf nota bene al jaren tegen wie het maar horen wil verkondigt dat Sukarno zal worden afgezet.

Claus en Beatrix zouden het weekeinde naar Hitzacker aan de Elbe gaan om Claus' moeder, mevrouw Gosta von Amsberg, te bezoeken. Maar vanwege een interview in de Nederlandse pers met uitermate denigrerende uitlatingen over de familie van Claus, wilde de prins niet meer naar Duitsland reizen. Hij telefoneerde zijn moeder vanuit Soestdijk om te zeggen dat de reis niet doorging. Zij wist haar zoon echter te overreden om toch te komen, ook omdat de plaatselijke bevolking feestelijkheden had voorbereid. Ten slotte is het prinselijk paar vertrokken.231

Om 16.00 uur was ik met Maurice Hoogenboom in de studio van Jan Cremer in het Chelsea Hotel in de Village. Hij was hypernerveus en ik vroeg me af: what makes this famous man tick? Hij was aardig. Maurice Hoogenboom refereerde aan mij, in het bijzijn van Jan, als ‘een flikker’. Ik heb twijfels over die jongen, en ben op mijn qui-vive, temeer daar ik vermoed dat hij zelf van wanten weet. Ik ontmoet Jan later deze week alleen.

7 oktober 1965

Fidel Castro heeft thans officieel bekendgemaakt dat Che Guevara Cuba heeft verlaten en zich in ‘a new field of struggle’ tegen het imperialisme bevindt. Guevara heeft afstand gedaan van zijn Cubaanse nationaliteit en alle functies die hij bekleedde neergelegd. Vreemde zaak. Waar kan hij nu mee bezig zijn?

Nam de shuttle van Eastern Airlines naar Boston. The Globe kondigt in levensgrote letters aan dat er thans 140.000 Ameri-

kaanse militairen in Vietnam zijn. Op pagina 44 van de Record American staat in een klein bericht dat 29 militairen vorige week om het leven kwamen, waarmee het totale aantal Amerikaanse doden thans tot 748 is gestegen. Er raakten 4.038 Amerikanen gewond. Ongelooflijk. Dat het Amerikaanse volk zich deze zinloze moordpartij laat aanleunen!

Om 19.30 uur sprak ik voor het Community College in Franklin, Massachusetts. Een duidelijke meerderheid van de studenten was de mening toegedaan dat de vs in Vietnam was om het communisme een halt toe te roepen. Op de vraag ‘At whose invitation is the us in Vietnam?’ kwam het luide antwoord: ‘By the people of Vietnam’, en dat in alle ernst. De studenten achtten het de plicht van Amerika om Vietnam te bevrijden. ‘Zo dacht Hitler ook toen hij naar Stalingrad optrok’, onderstreepte ik.

‘Why does Sukarno want to crush Malaysia?’ werd me gevraagd. Ik probeerde uit te leggen dat het Aziatische nationalisme, waar Sukarno een exponent van is, zich noch tegen Amerika, noch tegen het Westen afzet. Maar westelijke invloedssferen worden niet langer geduld, en ook een Russische of Chinese overheersende invloed in Zuidoost-Azië wordt niet geaccepteerd. Ik legde ook uit dat dit nu juist de betekenisvolle kern van niet-gebondenheid in de internationale politiek was, een gedachte die juist door Sukarno voor het eerst geopperd was, in Bandung in 1955.

Een Indonesische student van Chinese afkomst kwam naderhand naar me toe. ‘You seem to be for Sukarno’, zei hij.

‘What do you mean, “for Sukarno”?’ antwoordde ik.

‘Well, you don't hate him’, zei de jongen.

‘Christ, do you know what you are saying?’ zei ik. Au fond had hij gelijk, maar ik was in een rebelse stemming geraakt.

8 oktober 1965

De hele Amerikaanse pers schrijft elkaar na dat er aanwijzingen zijn dat Bungkarno aanvankelijk achter de Untung-coup zou hebben gestaan, en dat die gericht was geweest op het uit de weg ruimen van de ‘Dewan General’ (raad van generaals) die Sukarno al sedert 1961 beoogt af te zetten. Geoffrey Godsell komt vanmorgen met een dergelijke ‘analyse’ in de Christian Science Monitor.

Wat ik toen dacht, en wat ik ook nu nog denk, is dat Untung en de zijnen hun plannen openlijk met Bungkarno hebben besproken. Zeker in het verleden, want het complot was zo oud en be-
kend geworden als de weg naar Rome. De president wilde van moord of doodslag sowieso nooit horen, dus ik vermoed dat hij een aantal keren pro-Sukarno-enthousiastelingen en -heethoofden van hun snode plannen heeft weten af te houden. Mede gebaseerd op de gesprekken onder vier ogen die ik in 1966 met hem had, denk ik dat het waar is dat hij op 30 september 1965 niet op de hoogte was van de plannen van Untung. Die had inmiddels voldoende van het politieke vak geleerd om de man die hij wilde beschermen (Sukarno) in onwetendheid te laten. Ook de pki werd op geen enkele wijze geïnformeerd, want Untung en de zijnen waren misschien progressief en links georiënteerd, maar onder geen beding pro-pki, pro-Moskou of pro-Peking. Zij waren pro-Indonesië, en fel tegen coupplannen van bepaalde hoge officieren die samenwerkten met de cia, zoals Abdul Haris Nasution en de zijnen. Intussen hoopte de pro-westerse groep op een actie van progressief links, opdat zij het leger achter zich konden mobiliseren om de pki en alles wat extreem links werd geacht voor eens en voor altijd uit te roeien. De tactiek van de Dewan General was dus, in overleg met Washington en de cia, om geruchten te verspreiden die de pro-Sukarnisten zouden bewegen tot een offensief dat de weg zou vrijmaken voor krachtdadig optreden van het leger en een rigoureus afrekenen met de pki en alles wat met Moskou en Peking flirtte. Feitelijk is de Untung-groep, naar mijn mening, in een zorgvuldig opgezette val gelopen.

9 oktober 1965

Het stoffelijk overschot van de verguisde H.J. van Mook, voormalig luitenant en gouverneur-generaal in Indië, is van l'Isle sur la Sorgue naar Rijswijk overgebracht om in Nederlandse grond te worden herbegraven. Misschien zou hij wel het liefst op Java ter aarde zijn besteld.

Mevrouw Marguerite Oswald schreef me. Ze vraagt of ik met haar naar de Sovjet-Unie zou willen reizen om samen met haar uit te zoeken wat Lee Harvey Oswald in de ussr heeft uitgespookt.232

In Indo-China werden vier Amerikaanse jets boven Noord-Vietnam neergeschoten. Premier Nguyen Cao Ky maakte in Saigon bekend dat hij hoge officieren die zich rijk stelen, zal aanpakken. Hij is vast begonnen met een luitenant-kolonel die in Binhtuy de scepter zwaaide. De plaatjes in de kranten en tijdschriften van dode en gewonde militairen worden steeds afschrikwekkender.

De Amerikaanse media laten doorschemeren dat er op Java wordt gevochten tussen enerzijds moslims en het leger, en anderzijds linkse en communistische Indonesiërs. Seth King berichtte in de Times dat bij Jogjakarta felle gevechten plaatshebben. De mohammedaanse Nadhatul Ulama-partij heeft geëist dat alle communisten die functies in de regering hebben, onmiddellijk uit hun ambt worden gezet. De strategie van het leger wordt steeds duidelijker. De balans die Bungkarno tussen leger en pki wist te bewaren komt in steeds ernstiger gevaar.

Na het kabinetsberaad in Bogor werden meerdere uitspraken van president Sukarno bekendgemaakt. Hij veroordeelde de moord op de zes generaals en een luitenant. Hij betreurde het verlies van deze strijders voor de revolutie. Hij verbood de zogenaamde Revolutionaire Raad die Untung en de zijnen op 30 november hadden aangekondigd. Hij riep op tot een politieke oplossing voor de tegenstellingen in het land. Hij vroeg alle Indonesiërs het hoofd koel te houden. En hij waarschuwde tegen valse beschuldigingen over en weer, die bepaalde groepen - hij doelde zonder meer op het leger en de pki - tegen elkaar zouden kunnen opzetten. Maar de strategie van het leger was juist gericht op het verspreiden van beschuldigingen en leugens. Zou Bungkarno op dit moment een roepende in de woestijn kunnen zijn?

10 oktober 1965

De vrouw van mijn Yale-vriend Freddy Heath, Adela Acevedo-Heath, belde me op. Ze is met haar zuster in New York. Verlang zeer haar terug te zien.

Ik zei tegen Willebrord Nieuwenhuis dat het erop leek dat Sukarno een hand kan hebben gehad in de coup van 30 september. Hij antwoordde tot mijn verbazing: ‘Dat zei Luns ook op vrijdag 1 oktober.’ Luns speculeerde dus openlijk, zoals hij wel vaker doet. De Times meldde dat het er naar uitzag dat het Indonesische leger inderdaad de vervolging van communisten afbouwde. Ook zette de Times op de voorpagina dat Sukarno zijn macht had behouden en de situatie onder controle had.233 De New York Herald Tribune komt met een geheel ander verhaal, namelijk dat het leger Sukarno's oproep aan de laars lapt en vol gas doorgaat met de pki te veroordelen en ‘rebellen’ op te pakken. Het leger eist executies. Dr. Subandrio, inmiddels uit Sumatra teruggekeerd, trachtte journalisten de positie van Sukarno uit te leggen. Hij zei dat de president de actie van Un-

tung en zijn mannen afkeurde, maar dat er geen wraak mocht worden genomen. Sukarno voorzag een heksenjacht, die hij vroegtijdig probeerde te stoppen. Het leger is echter razend vanwege de moord op zes generaals en luistert niet. Dat lijkt momenteel de situatie te zijn. President Sukarno zei zelf tegen journalisten: ‘Er is op mij in het verleden ook vijfmaal geschoten, maar haat en wraaknemingen maken de toestand alleen maar slechter en onhandelbaarder.’ President Sukarno schijnt naar Jakarta te zijn teruggekeerd.

Nog nergens zag ik de namen van de zes vermoorde generaals en de adjudant van generaal Nasution. De Londense Observer meldt dat een zevende generaal is vermoord, Samusi, een brigadier-generaal van de politie. Hij trachtte het leven van vice-premier Johannes Leimena te redden. Niemand wist dat Leimena ook werd bedreigd.

Het Indonesische leger zegt duizend communisten en linkse elementen te hebben gearresteerd. De gebouwen van de Pemuda Rakjat (de communistische jeugdorganisatie) en de Sobsi (de communistische vakbond) werden platgebrand, evenals de woningen van D.N. Aidit en Anwar Sanusi. Sukarno schijnt onder sterke druk te staan om de pki te veroordelen als aanstichters van de coup op 30 september. Dat doet hij nooit. Ten eerste omdat hij weet dat de pki erbuiten stond. Ten tweede omdat, wanneer hij dat zou doen, er helemaal een bloedbad wordt ontketend.

Typerend is een reportage van Max Frankel in de Times dat de regering-Johnson verheugd is over de ontwikkelingen in Jakarta, omdat het nieuwe mogelijkheden opent ‘for Indonesians and for us policies in Southeast Asia...’ Er zou volgens Frankel tussen specialisten nog verschil van mening bestaan over de rol van de pki, maar waar men het wel over eens zou zijn is dat Indonesië nooit meer hetzelfde zal zijn als vóór 30 september 1965.

12 oktober 1965

Op 10 oktober woonde ik in het Hotel Astor een diner bij en een lezing van mevrouw Chiang Kai-shek. Mijn lezingenmanager, R. Keedick, bood me een percentage aan indien ik haar voor zijn bureau zou kunnen strikken. Tijdens het eten zat ik naast een Chinese priester. ‘Are you father Chan?’ vroeg ik. ‘No,’ zei hij, I am father Franciscus Chan. You might be looking for father Poor Chan.’

13 oktober 1965

Kolonel Untung, van Bungkarno's paleisgarde, is gevangengenomen. Newsweek citeert de London Times dat president Sukarno ‘had ceased to be a factor on the Indonesian political scene’.234 Ik geloof er absoluut niets van.

Ontmoette Adela Acevedo-Heath, de voormalige echtgenote van mijn Yale-vriend Freddy. Hun huwelijk duurde minder dan veertien jaar. Ze hebben drie kinderen. Beiden hebben psychiaters geraadpleegd, maar de verbintenis was niet te redden. Ik nam het op voor Freddy, die door een Schotse kinderjuf was grootgebracht omdat zijn ouders zo vaak op reis waren of op een diner zaten, waardoor hij zijn jeugdjaren als een nachtmerrie had beleefd.235 We lunchten samen. Ik verbaasde me erover hoeveel ze nog wist van onze vroegere gesprekken in Holland en hun bezoek aan mijn grootmoeder Poslavsky.

Bracht een paar uur alleen met Jan Cremer door. Hij is weg van Amerika. ‘Wanneer je in het Holland van nu een wind laat, sta je in de krant. Ik haat die burgermansmentaliteit, de oneerlijkheid die er heerst. Ik ben niet bang om te zeggen hoe ik leef. Mijn leven wordt met open gordijnen geleefd. Als je erover praat - lees Ik Jan Cremer - is het of je een bom laat vallen. Bij ons in Holland gebeurt alles in het stiekeme.’ We spraken over vriendinnen. Hij zei: ‘Schrijf op: ik hou eerst van mezelf, dan van dieren en daarna van vrouwen...’ Ik vroeg hem waar hij voor leefde. ‘Voor de poen’, was het klakkeloze antwoord. ‘Ik ben nu 25 jaar. Ik ben miljonair. En op een eerlijke manier. Ik heb meer publiciteit dan het koninklijk huis.’ Later vroeg ik hem: ‘Heeft iemand je wel eens gezegd dat je boek onleesbaar was?’ ‘Nee’, was het onmiddellijke antwoord. Dan, direct daarop: ‘Ja, toch, minister Luns heeft tegen Bibeb gezegd dat hij Ik Jan Cremer onleesbaar vond. Moet je horen, iemand die mijn boek onleesbaar vindt is de meest ongeletterde schlemiel die er rondloopt... Ik heb minister Luns maar gauw een leesplankje gestuurd...’236

In mijn dagboek noteerde ik dat hij vertelde dat Gerard van 't Reve hem had proberen te versieren. Cremer is fysiek inderdaad aantrekkelijk. Ik vroeg hem of hij ervaring met jongens had. ‘Ik heb geen interesse jongen, ik hou van wijven.’ Hij had op Nijenrode gesproken en vierhonderd boeken verkocht. In de vs waren 40.000 exemplaren in de voorverkoop besteld.

Willebrord Nieuwenhuis reageerde: ‘Ik heb geen zin om iemand als Jan Cremer publiciteit te geven en zodoende mee te helpen aan zijn populariteit. Ik ben tenslotte verantwoordelijk voor de kro-programma's vanuit Amerika.’ Had hij Ik Jan Cremer gelezen? ‘Ja.’ Ik gaf toe dat ik het boek niet had gelezen, maar dat ik, met het oog op zijn bestaande populariteit, als journalist meende over zijn wederwaardigheden in de vs te moeten berichten. ‘Zie je hoe hypocriet je bent?’ zei ik. ‘Je leest zijn boek maar durft er in je werk niet voor uit te komen.’

14 oktober 1965

Het rommelt in Jakarta. Onmiddellijk na de affaire van 30 september benoemde president Sukarno generaal-majoor Pranoto Reksosamudro tot legercommandant. Het is niet duidelijk wat er precies is gebeurd, maar generaal-majoor Suharto schijnt deze benoeming naast zich neer te hebben gelegd. Volgens de New York Times van vanmorgen heeft de president nu zelf in een radiotoespraak de benoeming van Suharto bevestigd. Bevindt de president zich nu inderdaad in een positie dat hij naar de pijpen van Suharto moet dansen? Ik kan me dat eenvoudig niet voorstellen.

Er bevinden zich thans 144.784 Amerikanen in Vietnam. Jack Raymond meldt in de Times dat er in december nog eens 45.224 soldaten onder de wapenen zullen worden geroepen. Senator Robert Kennedy heeft er in het Congres voor gepleit om Peking uit te nodigen voor de ontwapeningsconferentie in Genève. De Daily News schrijft echter dat in plaats van met China te praten, de vs zo snel mogelijk de nucleaire faciliteiten van Peking moet platbombarderen. En, wanneer Washington te veel haken en ogen ziet aan een bombardement, waarom dan niet Japan en West-Duitsland H-bommen geven om de verdedigingsgordel rond de communistische imperia te versterken? R.F.K.'s toekomstvisie zal hem niet in dank worden afgenomen.

15 oktober 1965

De berichten uit Jakarta blijven onbetrouwbaar. Een gevangengenomen officier zou hebben verklaard dat Untung hem opdracht had gegeven Sukarno te doden indien hij de 30 september-beweging niet steunde. Dat lijkt me ondenkbaar voor ieder lid van de lijfgarde van de president, laat staan voor de ondercommandant. Bungkarno had naar Midden-Java of Madiun zullen vliegen, maar besloot op het laatste moment naar

het zomerpaleis in Bogor te gaan. D.N. Aidit wordt volgens deze berichten de eigenlijke aanstichter van de opstand genoemd, wat voor iemand die hem kent even onwaarschijnlijk is als al het andere geleuter. Hoe lang hebben legerofficieren niet tegen mij gesproken over het afzetten van Sukarno?

Hoogtepunt van de dag: lunch met Santo. Bungkarno was gisteravond op de Amerikaanse televisie. Hij had tegen de interviewer gezegd: ‘You should read more.’

16 oktober 1965

Schreef Ganis Harsono in Jakarta, de woordvoerder van Subandrio. Ik gaf te kennen dat ik niet China, de pki of de lijfgarde van Bungkarno als de schuldige van de ramp in Jakarta zag, maar dat Washington en de cia erin waren geslaagd Indonesiërs tegen Indonesiërs op te zetten, ten koste van de president en de pki. Het jarenlang zorgvuldig gebalanceerde politieke beleid van Bungkarno, waarbij de pki en het leger in evenwicht werden gehouden, was in één klap vernietigd. De pki zou onder het wapengeweld van het leger bezwijken en ondergronds gaan, wat de algehele ontwikkeling van Indonesië op langere termijn verder zal verslechteren. De intriges die mogelijk zijn in dit tijdperk met zijn verbeterde technische methoden, zijn onbegrensd. Bijna alles kan worden vervalst. Zo wilde W. Verrips mij overtuigen van corrupte praktijken van Luns aan de hand van vervalste documenten. Ik vraag me nog steeds af waarom Pak Wiarto ons gesprek opende met de opmerking ‘Denk je dat Verrips nog leeft?’ Eigenlijk raak ik steeds meer ontgoocheld door kranten en alles wat met politiek heeft te maken, het zij in Den Haag, Jakarta, Washington of de uno. Het zal altijd wel oneerlijke shit blijven, met geen enkele kans op verbetering.

17 oktober 1965

Belde Huis ter Heide, en het bevreemdde me dat mijn vader niet aan de telefoon kwam. Mijn moeder sprak honderduit. Het laat me niet los. Waarom? ‘Over vier zondagen ben je weer hier’, zei ze. Op een dag zullen mijn ouders en mejuffrouw Büringh Boekhoudt er niet meer zijn. Dat zal dan van veel het einde zijn.

Bungkarno opende vandaag in Hotel Indonesia een conferentie tegen buitenlandse bases, waaraan afgevaardigden van 42 landen deelnamen. Er werd vooral gefulmineerd tegen de Amerikaanse oorlog in Vietnam en alle vormen van kolonialisme, neokolonialisme en imperialisme. Sukarno hield een rede,

waarin hij verklaarde dat de cia in Indonesië opnieuw in troebel water had gevist. Voor mij is dat de eerste duidelijke aanwijzing voor wat er in werkelijkheid gebeurde. Dat komt dus overeen met mijn eigen analyse.

Thomas DeHart, acting chief van de Visa Office van het State Department, schrijft opnieuw dat mij niet zal worden toegestaan naar Peking te reizen, op straffe van verlies van mijn Amerikaanse immigratiestatus. Smerige praktijken van het ‘keurige’ State Department.

18 oktober 1965

Het ministerie van Justitie hier is een nationale jacht begonnen op soldaten die de dienst proberen te ontduiken, oftewel draft dodgers. Het afgelopen weekeinde is in negentien grote steden tegen de oorlog in Vietnam geprotesteerd. De 22-jarige David Miller heeft zijn draft card publiekelijk verbrand, waar hij volkomen het recht toe had, want alleen het Amerikaanse Congres kan de oorlog verklaren. Officieel zijn de vs en Vietnam niet in oorlog. De oorlog is een privé-strijd, aangegaan door L.B.J. en diens adviseurs. Miller is al door fbi-agenten opgehaald en kan vijf jaar gevangenisstraf krijgen.

Time komt met een bericht dat me verbaast. Tijdens een partijtje in Hotel Caravansera op Sint-Maarten heeft prins Bernhard de koningin, die in een cocktailjurk was gekleed, in het zwembad gekieperd. De volgende ochtend zijn duikers bezig geweest om de juwelen van de bodem op te halen.237 Ik maakte er een bericht van voor Zaandam en Antwerpen.

Kolonel Sutikno Lukitodisastra, militair attaché in Washington, belde om te vragen wat ik had gehoord over de situatie in Indonesië, ‘want jij weet natuurlijk veel meer dan ik’. Ik zei dat naar mijn mening Untung in oorsprong gelijk had gehad door te stellen dat er een Dewan General was geweest die Sukarno wilde afzetten. Sutikno: ‘Untung is een domme klootzak.’ Vier van de vermoorde generaals hadden behoord tot de Diponegoro-divisie van Midden-Java waar hij zelf ook uit voortkwam. Ook generaal Suharto was daaruit afkomstig. Ik vroeg Sutikno of het waar was dat generaal Suharto, zoals Time meldde, luchtmaarschalk Omar Dhani in het bijzijn van president Sukarno een klap in zijn gezicht had gegeven. Hij antwoordde: ‘Dat weet ik niet, maar Suharto kennende is hij ertoe in staat.’ Het communistische blad Harian Rakjat had enkele dagen vóór 30 september nog geschreven: ‘Waar wachten wij nog op?’

De geruchten over de Dewan General hadden ongekende vormen aangenomen. Generaal S. Parman werd ervan beschuldigd geen afdoende veiligheidsmaatregelen te hebben genomen. ‘Pak Pratjo’, zei Sutikno, ‘ging gewillig mee, denkende dat hij door de lijfgarde werd opgehaald om naar de president te gaan. Zo kwamen die boeven met drie dode en drie levende generaals en een dode luitenant op het militaire vliegveld. De drie levende generaals zijn niet doodgeschoten, maar op beestachtige wijze doodgemarteld. Hun lijken zijn gruwelijk verminkt gevonden.’ Ik vroeg door wie. ‘Door de pemuda's van de pki’, zei hij. Hij vervolgde: ‘Generaal Sutojo is te goeder trouw meegegaan. Godzijdank zijn Nasution en Suharto gespaard gebleven. Het was niet de Amerikaanse cia maar een andere inlichtingendienst die zat te stoken. De cia hier in Washington begrijpt de ballen van wat er in Jakarta is gebeurd. Ik word opgebeld door State Department-specialisten, wel drie achter elkaar, die zeggen: “Ik word geacht een expert over Indonesië te zijn, maar ik kan niets verklaren”.’ Ook ambassadeur Lambertus Palar was al naar het State Department gegaan, naar aanleiding van een bericht van Chalmers Roberts in de Washington Post over Bungkarno's rol in de coup. Roberts had immers geschreven dat Sukarno een coup tegen zijn eigen regering had ontketend, waarover ik hem trouwens ook al heb geschreven. Roberts heb ik nooit vertrouwd. Ik heb hem altijd gezien als gelieerd aan het State Department en de cia. Dean Rusk schijnt te hebben gezegd dat berichten als zou Bungkarno bij de coup zijn betrokken, als onwaar moeten worden bestempeld.

Sutikno vervolgde: ‘Jullie zijn nu natuurlijk blij dat het leger tegen de pki optreedt, maar verwacht nu niet dat we met jullie zoete broodjes zullen gaan bakken.238 We hebben geleerd om op eigen benen te staan. We vreten liever niet dan om hulp te moeten bedelen. Er gaan alweer geruchten dat generaal Suharto een afgezant naar Washington heeft gezonden. Journalisten komen bij mij aankloppen.’ Ik had begrepen dat hij met ‘een andere inlichtingendienst’ niet Moskou maar Peking had bedoeld, en vroeg hem: ‘Wat dacht China hiermee te winnen?’

Sutikno zei: ‘Heb je het communisme wel eens bestudeerd? Wat willen ze anders dan revolutie en gewapende opstand? Geweld is wat ze willen. Wanneer het leger nog één jaar zou hebben gewacht met op te treden, dan zouden de pki en Aidit - en

niet Bungkarno - zonder veel moeite aan de top hebben gezeten. Zij hebben erop gerekend dat het leger geen eenheid zou vormen. Maar ze hebben zich misrekend. In een paar uur was de tegenactie georganiseerd. Ze hebben geprobeerd generaal Suharto ook te vermoorden, maar ze zijn naar een verkeerd huis gegaan. Generaal Nasution wist onmiddellijk dat het niet in orde was. Zijn adjudant, een luitenant, liep naar buiten en zei: “Ik ben generaal Nasution.” Hij werd onmiddellijk doodgeschoten. Nasution vluchtte over het dak en verzwikte zijn beide enkels. Hij begaf zich hinkend naar Suharto's hoofdkwartier, en samen zijn die twee generaals op pad gegaan om een bataljon te vinden en het commando over te nemen. Wanneer het die rooie donders gelukt was die twee generaals eveneens te vermoorden, zou hun plan zijn geslaagd.’

Kolonel Sutikno benadrukte dat wanneer de opgepakte generaals werkelijk een staatsgreep hadden willen uitvoeren, zij zeker voor betere bewaking zouden hebben gezorgd. Eerder had Sutikno me echter gezegd dat er geruchten gingen over een staatsgreep op 20 november, en dat de Untung-groep om die reden eerder tot actie was overgegaan. Zijn nieuwe verhaal klopte dus niet. Ik wierp tegen: ‘En nu wordt Bungkarno ervan verdacht in het complot te hebben gezeten. Indien hij bepaalde generaals had verdacht, had hij ze toch kunnen ontslaan? Het is nooit iets voor Sukarno geweest om moord- en doodslagpraktijken te volgen.’

‘Nee, het is die rotroodhuid D.N. Aidit die de hele zaak heeft bekokstoofd. We zullen hem wel een kopje kleiner maken’, aldus kolonel Sutikno. Hij vertelde dat in het huis van Aidit belangrijke documenten waren gevonden, tijdschriften en ‘andere rooie rommel’, plus tien miljard roepia's en een geheime zender. ‘Wanneer hij niet schuldig was,’ aldus Pak Tikno, ‘zou hij toch wel de eerste dag zijn verschenen? Maar hij is meteen ondergedoken.’ Die logica leek me aanvechtbaar. Hij vervolgde: ‘Jouw vriend, Bandrio, daar hoor je dezer dagen ook niet veel over.’ Ik antwoordde dat ze wat mij betreft Subandrio konden afzetten, omdat ik wist dat hij dubbelspel speelde en vooral dat hij oneerlijk was jegens president Sukarno, die dat blijkbaar niet wilde inzien. ‘Dat weet ik ook’, zei Sutikno. Ik mocht hem overigens niet citeren.

19 oktober 1965

Vloog naar Detroit en gaf om 15.00 en om 20.00 uur een lezing aan het gloednieuwe Macomb County Community College in Warren, Michigan, met 7500 studenten. Een leraar zei

me later: ‘You broke all the rules, every single one of them, yet it came out fine.’ Ik geloofde hem niet. Hij had zijn studenten opdracht gegeven om een opstel te schrijven over mijn wijze van voordracht geven. ‘Now, I am very interested to see what they write’, zei hij. Hij leek me een verwarde man. Verbazingwekkend eigenlijk dat mensen hun kinderen blindelings toevertrouwen aan dit type idioten.

Mijn goede vriend Cleophas Kamitatu heeft het nu tot minister van Buitenlandse Zaken van Congo gebracht, nota bene onder die lamstraal president Joseph Kasavubu.

Het Indonesische leger heeft de pki thans officieel buiten de wet geplaatst. Het besluit werd bekendgemaakt door generaal Umar Wirahadikusuma, commandant van het district Jakarta. Volgens de Times verzette president Sukarno zich ertegen om de pki te ontbinden. Het ledenaantal van de pki werd op 3,5 miljoen geschat. Het leger van 270.000 man was begonnen met communisten op te pakken. Reeds 5.000 pki'ers zijn gearresteerd. De regering in Peking protesteerde heftig in Jakarta. Op 30 september is het levenswerk van Bungkarno de genadeslag toegediend. Wat krijg je nu? Een honderd dagen durende mars van communisten naar Jakarta? Nu het leger de pki achter de broek zit gaan ze vanzelfsprekend ondergronds. Ze zullen een guerrilla ontketenen zoals elders in de wereld (China, Cuba en Latijns-Amerika). Straks krijg je op Java een herhaling van de Sierra Maestra-truc van Fidel Castro.

20 oktober 1965

De fbi probeert de anti-Vietnamdemonstraties van de studenten in de schoenen van communisten te schuiven.239 J. Edgar Hoover zegt dat in een rapport aan het ministerie van Justitie. Ze zijn gek. Die man heeft veel te lang op zijn plaats gezeten. De tegenstand inzake Vietnam breidt zich als een olievlek uit. Zag in Le Monde van een paar dagen terug het bericht dat de drie regeringspartijen in Den Haag het huwelijk van Beatrix en Claus hadden bekrachtigd. Wat een vertoning!

Sliep in de middag een paar uur en luisterde naar muziek. Kreeg tranen in mijn ogen bij het beeld van mijn vader, die ik achter zijn bureau zag zitten en wiens gezicht verder was verouderd. Ik heb het gevoel of ik hem in dit leven totaal heb gemist, en dus veel te weinig echt van hem weet of ken.

Er kwam een telegram van ambassadeur L. Palar. Hij zal op 24 oktober in het Summit Hotel zijn.

Ging naar een van de fameuze dineetjes van Hella Pick. Het is als met huwelijken en begrafenissen: je ontkomt er niet aan. Mijn Britse collega doet haar uiterste best om prima voedsel te serveren. Maar hoe krijgt ze iedere keer zo veel vervelende mensen bij elkaar? En passant stelde ze opnieuw een huwelijk voor.

21 oktober 1965

Steve Smith (20), student aan de University of Iowa, is de tweede jongeman die zijn draft card heeft verbrand. Ik vind die jongen een held. Hij zei bereid te zijn om vijf jaar naar de gevangenis te gaan indien de overheid daartoe zou besluiten. Jammer dat de voor dienst opgeroepen militairen niet massaal hun oproep verbranden, dan zou Washington niets kunnen beginnen.

Had voor de Gazet van Antwerpen een uitgebreid interview met Pierre de Meulemeester (57), chef protocol van de uno.240

Mora Henskens vertelde blij te zijn dat Sukarno niet langer de scepter zwaait in Indonesië. Ze sprak in detail over de corruptie in het uno-secretariaat. Ze werkt op het bureau van de secretaris-generaal, dus ze kan erover meepraten.

J.N. Alblas uit Amsterdam werd veroordeeld tot een week celstraf voor belediging van H.K.H. prinses Beatrix. Deze 25-jarige student had een tekening van haar met een belediging eronder voor zijn raam gehangen.241

22 oktober 1965

In Vietnam zijn in 1965 reeds 25.000 Vietcong-strijders gesneuveld, wat 8.000 meer is dan in 1964. Er kwamen 830 Amerikanen om het leven, terwijl 4445 man gewond raakte. De cijfers voor Zuid-Vietnamese militairen zijn niet duidelijk.

Om 16.15 uur ontmoette ik - in het bijzijn van Sjef van den Bogaert en de journalisten Person en Tak - minister zonder portefeuille Theo Bot, de man die zich indertijd voor de Papoea's uitsloofde. Later kwamen er nog een paar journalisten bij. Hij behandelt nu Ontwikkelingshulp. Eigenlijk zei hij niets bijzonders. Ik vind het maar een onbetekenend mannetje.

23 oktober 1965

Adela Acevedo-Heath kwam naar mijn flat in Kew Gardens. We hebben een prima contact, maar het zou waanzin zijn om zelfs maar te overwegen haar van Freddy over te nemen. Mora Henskens had gezegd er geen bezwaar tegen te hebben wanneer

haar man veel op reis was. Ik zou er geen bezwaar tegen hebben om te huwen met Mora, of Hella, of Ellen, of Adela, als we maar van tevoren overeenkwamen dat er geen seks in het geding is en dat zij voor zichzelf verantwoordelijk zijn, ook financieel. Dat kan niet. Dus.

Overigens, volgens een rapport dat Mora had gelezen op het kantoor van de secretaris-generaal, is Ben Bella zowel corrupt als homoseksueel.

Bernard Person redeneert als volgt: nadat Sukarno indertijd had gezegd dat een ‘vrije pers’ niet toelaatbaar was in een ontwikkelingsland, had hij opgehouden naar Indonesiërs te luisteren. Hij ging daarom ambassadeur Palar niet ontmoeten. Ik wierp tegen: ‘Maar u zou veel achtergrondinformatie krijgen.’

‘Ja, maar daar zou ik niet over kunnen schrijven, dus dan weet ik het liever helemaal niet.’

Person moet nodig over een vrije pers spreken. Het bericht dat Bernhard de koningin in het zwembad had gesmeten, had hem dermate geshockeerd dat hij er niet over had bericht. Cees Meijer plaatste het bericht niet in De Typhoon. Han Hansen van de Volkskrant schreef er pas ten langen leste over. Ik heb Meijer om opheldering gevraagd.

Vloog naar Washington dc, waar Egbert Kunst me afhaalde. Hij bewoont een heerlijk huis in de bossen. Zijn vrouw Ann speelt weer piano. We dineerden in de International Club met een diplomaat van de persafdeling van de ambassade, Henk Klumper, die ik een absolute zak vond. Ik vroeg of hij dacht dat meneer Van Roijen - die volgens Klumper ‘een topdiplomaat’ was die ‘rampen heeft weten te voorkomen’ - memoires zou schrijven.

‘Daar staat hij boven’, aldus Klumper.

‘U bedoelt dat Van Roijen boven Winston Churchill zou staan? Of heeft hij misschien toch wat te verbergen?’

Ik verwacht dat Klumper een rapportje zal schrijven dat ik communist ben, net zoals Bernard Person reageerde toen ik hem voorspelde dat Fidel Castro aan de macht zou blijven. Dit soort mensen is niet in staat om Mao, Castro en last but not least Sukarno objectief te bediscussiëren. Dat geldt uiteraard niet voor Egbert, die trouwens verwacht naar Tokio te zullen worden overgeplaatst.

24 oktober 1965

Egbert zette me om 11.30 uur af bij restaurant Yenching Palace op Connecticut Avenue, waar ik kolonel Sutikno Lukitodisastra ontmoette.

Generaal Suharto was er levend afgekomen, aldus de militair attaché, omdat de lijfgardesoldaten van Bungkarno per vergissing naar het huis van wijlen generaal Gatot Subroto waren gegaan. Bij alle arrestaties was één officier in uniform van de Tjakrabirawa aanwezig. De arrestanten werden naar een terrein bij Tjililitan gebracht dat doorgaans voor manoeuvres wordt gebruikt. Later bleek dat de Pemuda Rakjat van de pki daar had geoefend, evenals de Gerwani, de vrouwelijke communisten. Het gebied behoort tot de luchtmacht, dus die werd als medeplichtig beschouwd. De generaals werden twee aan twee gebonden teruggevonden: een dode generaal met een levende generaal. Ze waren allemaal spiernaakt en ernstig verminkt. Bij sommigen waren de ogen uitgestoken. En tijdens de slachtpartij werden communistische liederen gezongen. Sutikno: ‘Toen generaal Pandjaitan werd neergeknald in Kemajoran Baru, liep er toevallig een politieagent langs zijn villa, op weg naar huis. Deze werd meegenomen naar Tjililitan en opgesloten in een huis waarnaast zich het hele drama afspeelde. Hij heeft alles gehoord. Ze zijn hem vergeten. Hij wist te ontvluchten en heeft later alles verteld. Suharto heeft direct alles bekend laten maken, en fotografen en de televisie laten komen. Daarop zijn het volk en het leger woest geworden. Generaal Sarbini, ook van de Diponegoro-divisie, was op 30 september naar Surabaja vertrokken. Hij keerde onmiddellijk terug. Toen hij hoorde dat kolonel Untung - ook voormalig lid van de Diponegoro-divisie - de leiding had gehad, begaf hij zich naar het paleis om hem een pak slaag te geven. Een jonge luitenant voegde hem bij aankomst toe: “Pak, u kunt hier beter weggaan, u bent hier niet veilig.”

Generaal Sarbini werd woest en antwoordde: “Wil jij een order geven aan een generaal?”

“Nee, Pak, ik ben zelf van de Diponegoro-divisie, maar ik zeg het voor uw eigen welzijn.”

Sarbini zag toen kans op tijd bij het hoofdkwartier van generaal Suharto te komen. Nasution en Suharto begaven zich direct naar een bataljon paracommando's onder bevel van Suharto. Het eerste doel werd het radiostation. Dat was reeds door de Pemuda Rakjat van de pki ingenomen. Zonder één schot te lossen werd het radiostation ingenomen. De para-boys gooiden slechts met messen voor de final kill. Twee vrachtauto's voerden lijken van communistische jongeren af. Ik ben vier jaar Deputy Chief of Staff van de Jakarta War Administration geweest. Wanneer er geruchten over demonstraties waren, waren we altijd voorbereid. Dan zei ik tegen mijn jongens: “Je kent de

routine”, en dan pakten we een paar honderd van die rooie donders op. In Indonesië kennen we het spreekwoord “Waar suiker zit, zijn mieren.” Bungkarno was lekkere gulah242 voor zwarte, bruine en rooie mieren. De pki had gerekend op de desintegratie van het leger. Bungkarno had enige maanden geleden een speciaal vaandel gegeven aan de Siliwangi-divisie. Ze rekenden op jaloezie bij Diponegoro en Brawidjaja.’

Kolonel Sutikno zinspeelde opnieuw op een rol van Peking. Er waren 650 Indonesische gasten uitgenodigd voor de herdenking van de Oktoberrevolutie. Bij die gelegenheid zou premier Chou En-lai de Indonesiërs hebben toegesproken in de trant van ‘Er is bij jullie in Jakarta iets aan de hand.’ ‘Hoe wist hij dit?’ zei Sutikno. Ik volgde zijn redeneringen, maar raakte niet echt overtuigd. Ik wist al geruime tijd dat het leger naar een gelegenheid zocht om de pki een kopje kleiner te maken. Wanneer Aidit wordt gevonden, zal hij worden vermoord. Untung zal worden geëxecuteerd. Volgens Sutikno heeft Untung bij zijn arrestatie gezegd: ‘Sukarno heeft mij in de steek gelaten.’ Ik vroeg Sutikno of hij dacht dat de president in het complot had gezeten. ‘Dat is belachelijk,’ antwoordde hij, ‘Bungkarno is toch nog altijd aan de leiding?’ Hij hield vol dat op 30 september een pki-coup was mislukt, en dat nu moet worden afgewacht of Subandrio de gebeurtenissen zal overleven, wat er met Aidit zal gebeuren en hoe Peking gaat reageren.

Na de lunch nam ik kolonel Sutikno mee naar Egbert Kunst. Later voegden zich André Spoor, diens vrouw, en Pieter Buwalda van de politieke afdeling van de ambassade zich bij ons. Het werd een intensieve, gezellige avond. Egbert zei later dat hij met Buwalda een memorandum voor Buitenlandse Zaken zou schrijven ‘met een paar puntjes over de gesprekken met Sutikno en Oltmans’. Ik denk trouwens dat Egbert en Ann door een crisis gaan.

25 oktober 1965

Lezing voor de Woman's Club in Richmond, Virginia. Na afloop zei een dame me: ‘You were so refreshing, like a fresh breeze.’ Vloog van Washington naar Chicago.

Egbert Kunst vertelde dat er op de ambassade een filmpje was waarin ambassadeur Van Roijen in Meet the Press de politiek van Luns ten aanzien van Nieuw-Guinea verdedigde. ‘Hij deed het meesterlijk, maar zijn argumenten waren thans grotendeels achterhaald.’

6653 South Drexel

Overnachtte bij Earl Silbar en diens zwarte vriendin, die in verwachting is. Zij bewonen een souterrain waar de vervuiling onvoorstelbaar was. Toen ik arriveerde sliepen ze al. We spraken lange tijd. Ik trachtte in zijn ogen te lezen wat er in hem omging. Hij werd na de anti-Vietnamdemonstratie in Washington tien dagen opgesloten. Ook in Chicago zat hij reeds een paar maal vast. Hij verwacht vroeg of laat een lange gevangenisstraf te zullen krijgen. Hij heeft ongeveer honderd dollar per maand om van te leven. Zijn vriendin heeft een werkloosheidsuitkering. Een van zijn ogen was ontstoken door gebrek aan vitaminen. Er lag overal anti-Vietnamliteratuur, en aan de muur hing een foto van twee negers die in Mississippi werden gelyncht.

26 oktober 1965

Lezing voor de Woman's Athletic Club. Na afloop volgde een lunch. Ik zat naast een Miss Hooper (74), een voormalige ‘advertising executive’. Zij was van mening dat negers weer in slavernij dienden te worden geplaatst. ‘When we bring blacks to our level, we would be lowering ourselves.’ De paus was volgens haar slechts naar de vs gekomen om de invloed van de roomskatholieken te vergroten, ‘who are taking over this country’. Toen een der aanwezigen zich verontschuldigde om naar een begrafenis te gaan, merkte ze op: ‘A pity it isn't Fidel Castro.’

27 oktober 1965

De eerste anti-Subandrio-demonstraties in Jakarta hebben plaatsgevonden. Sutikno heeft zijn zin. Ik kan niet zeggen dat ik er rouwig om ben. Verder zouden communistische guerrilla's in Midden-Java het vuur op regeringstroepen hebben geopend. Dat is slechter nieuws. L.B.J. en Dean Rusk zouden op Johnson's ranch in Texas de situatie in Indonesië hebben besproken, aldus het televisienieuws.

Vloog via Washington terug naar Clarksburg, om morgen te spreken in Elkins, West Virginia, voor het Davis and Elkins College.

28 oktober 1965

Ik gaf om 10.00 uur een eerste lezing. De studenten - met hun geparkeerde mg's en Triumphs - leken ongeïnteresseerd. De werkelijke wereld leek volkomen aan hen voorbij te gaan. Ik deed mijn uiterste best om een toestand van schijnbare apathie te doorbreken. Er volgde een staande ovatie, wat Sidney Tel-

ford, de man die de leiding van de school had, ‘unheard of on this campus’ noemde. Ik werd na afloop bestormd, helaas voornamelijk door meisjes. Het zijn ook de dames die de schoolkrant schijnen te runnen. Hun gemiddelde cijfers zijn hoger dan die van de heren. Ik moest druk op Telford uitoefenen om te kunnen lunchen met de studenten in plaats met leden van de verschillende faculteiten. Het was weer het oude liedje. De studenten beklaagden zich prompt over een totaal gebrek aan communicatie met het docentenkorps. Waarom gaan zulke mensen eigenlijk in het onderwijs? Wanneer er hier al geen communicatie bestaat, hoe denken ze dan ooit te communiceren aan de andere kant van de oceanen die de vs omringen? Zou ik zelf, wanneer ik ouder ben, ook zo worden?243

De journalist Max Beer van de Neue Zürcher is in New York overleden. Hij was een bijzondere man en een prima journalist.

29 oktober 1965

Tijdens mijn tournee heb ik veel nieuws gemist. President Sukarno heeft volgens de Times gezegd dat hij het leger zou opdragen om met scherp te schieten wanneer de demonstraties tegen communisten en de pki niet ophielden. Hij verklaarde dat in een radiotoespraak, na overleg met zijn kabinet en medewerkers. Alles goed en wel, maar de kardinale vraag is: zal het leger naar hem luisteren? Suharto schijnt de demonstraties eveneens te verbieden maar ondertussen oogluikend toe te laten. Bungkarno noemde sommige linkse organisaties ‘het slachtoffer van valse beschuldigingen’. Ik denk nog steeds dat hij gelijk heeft. Er komen echter steeds meer berichten naar buiten over een jacht door het Indonesische leger op vermeende communisten. 3000 mensen die voor het ministerie van Buitenlandse Zaken demonstreerden tegen Subandrio schijnt het leger juist geholpen te hebben. Amerikaanse commentatoren als Joseph Alsop, Tarzie Vittachi, Robert Kleinman en anderen houden zich nu met Indonesië bezig. Au fond kletsen ze anderen na en weten ze - net zomin als ik van hieruit - wat de werkelijke toestand in Indonesië is.

Mijn goede vriend ambassadeur Diallo Telli van Guinea is secretaris-generaal geworden van de Organisatie voor Afrikaanse Eenheid in Addis Abeba. Tijdens een vergadering in Accra (Ghana) heeft hij gewaarschuwd dat de organisatie een schuld van 2,5 miljoen dollar had. Slechts 18 van de 36 Afrikaanse staatshoofden woonden de jaarlijkse bijeenkomst bij.

De Times meldt vandaag dat er keet is ontstaan tussen de Nederlandse regering en het Huis van Oranje, omdat Beatrix in Amsterdam wil trouwen terwijl het kabinet-Cals ertegen is vanwege te verwachten demonstraties.

30 oktober 1965

Schreef een artikel voor De Wereldkroniek over het boek dat Bungkarno met Cindy Adams samenstelde.244

Marguerite Oswald heeft de daad bij het woord gevoegd. Ze zond Loet en Tieneke Kilian een wollen pakje voor hun zoontje.

Voor het eerst dringen gevechten tussen communistische guerrilla's en het Indonesische leger door op pagina's van de New York Times. Nabij Prambanan zouden vijftig pki'ers zijn gesneuveld en bij Klaten zouden 72 arrestaties zijn verricht. Maar wanneer ik me herinner hoe kolonel Sutikno over deze mensen spreekt, lijkt het Indonesische leger te zijn veranderd in een opruimingsdienst van linkse patriotten. Opvallend is ook dat Subandrio niet langer het hoofd van de Indonesische inlichtingendienst is. Hij is vervangen door generaal Sugiarto, voormalig ambassadeur in Birma. Chaerul Saleh heeft de botsingen tussen het leger en patriotten reeds omschreven als ‘het begin van een burgeroorlog’.245

31 oktober 1965

Jonathan Raymond schrijft uit Boulder, Colorado: ‘I sit in my room alone, all the time. It is my existence. I eat here, I listen to music, read and write here. Whether it be good or not, I have come to derive a peculiar strength from my loneliness, for my mind is not distracted by many of the petty realities of relationships. I keep remembering Thomas Wolfe's lines: “And who has known his brother?” They are powerful words which seem to have little or no effect on the human species. Salut, Jono.’246

Over een halve pagina in de Times bericht Seth King over de afgang van en jacht op de pki in Indonesië. ‘Bubarkan pki’, (liquideer de pki) en ‘Gantung Aidit’ (hang Aidit op) luiden de slogans en billboards in de straten. Het leger stimuleert een misdadige heksenjacht op mensen van wie allerminst vaststaat dat zij de moord op de generaals en de luitenant op hun geweten hebben; misschien zijn ze zelfs volkomen onschuldig. Steeds

meer wordt met de vinger in de richting van Peking gewezen. Peking Radio heeft reeds in scherpe bewoordingen gereageerd. Ik kan me maar niet onttrekken aan de gedachte dat noch de pki, noch Peking de aanstichter van de 30 september-arrestaties is geweest, en dat de ware onrustzaaiers moeten worden gezocht in Washington en bij de cia. Misschien heeft kolonel Untung uit patriottistische overwegingen gehandeld, maar werd zijn actie bewust door de vijanden van Sukarno en de pki uitgelokt, teneinde de weg vrij te maken om de macht over te nemen.247

1 november 1965

De Times meldt dat communistische guerrilla's de streken rond Djatimo en Manisrenggo in handen hebben, en dat over Bojolali twijfels bestaan. Alle drie die plaatsen liggen in de omgeving van Jogjakarta. Het leger heeft voor Midden-Java het standrecht afgekondigd. Er worden versterkingen aangevoerd om rebellen te bestrijden.

In de Haagse Post verscheen een reportage over de arrestatie en moord op de zes generaals en luitenant Pierre Tendean (26), de aide de camp van Nasution. Generaal S. Parman (47), plaatsvervangend hoofd van de inlichtingendienst - die mij vorig jaar nog in New York had bezocht en toen naar Verrips vroeg248 - werd om halfvijf uit zijn huis gehaald en naar Halim Perdana Kusumah (het vroegere Tjililitan) gebracht om aldaar te worden vermoord. Zoals de folteringen door jongens en vrouwen van de pki-jongerenorganisatie beschreven wordt is het erbarmelijk geweest. Wat mankeerden die mensen?

Het artikel vermeldt verder dat kolonel Untung aanvankelijk verliefd zou zijn geweest op de Japanse Ratna Sari Dewi (24), die intussen de derde vrouw van Bungkarno was geworden. De Haagse Post schrijft dat Dewi op de avances van Untung inging. Toen zij met president Sukarno huwde, moest de kolonel het onderspit delven, en hij zou uit jaloezie en als wraakneming hebben gehandeld.249

Dat laatste lijkt me volkomen uit de lucht gegrepen. Untung zou later bij zijn executie in een hartenkreet zijn trouw aan Bungkarno bevestigen, en Dewi, die ik sedert 1970 uitstekend zou leren kennen, mag een uitgaanskarakter hebben, maar wat betreft haar rol aan de zijde van president Sukarno bestaat er geen enkele twijfel
over de ernst waarmee zij zich van haar verplichtingen bewust was.

2 november 1965

Mijn vader schreef een brief die mij zeer in verwarring bracht. Hij gaf toe dat hij, na in mei afgetreden te zijn als commissaris bij de nkf- en acf-kininefabrieken last had gehad van zijn worry-nerve. Hij voorzag moeilijker jaren door het wegvallen van tantième en vroeg of ik voortaan mijn eigen financiën via een Nederlandse bankrekening wilde beheren, iets wat hij altijd voor me had gedaan. Ik zag hier geen verband tussen en vroeg me af wat er werkelijk in hem omging.

Lunchte met Harisanto, wat ik altijd als verwarmend ervaar.

Tijdens een ontmoeting met Willebrord en Annelies Nieuwenhuis in de uno liet Annelies zich ontvallen dat alle leden van de Nederlandse Journalistenkring in het bestuur zitten, behalve de bejaarde Vas Dias en ik. Zo kunnen ze zonder mij blijven vergaderen. Waarom doen ze dat? Waar zijn ze bang voor? Liep bij Jan Cremer binnen, die er uitgeput en ongeschoren uitzag. Hij beklaagde zich erover dat hij in Holland hetzelfde gesodemieter als ik ondervond, en dat hij niet voldoende met rust werd gelaten. Bij een bespreking van de Amerikaanse uitgave van Ik Jan Cremer had ik een aantrekkelijke foto van hem gezien, waar hij op stond in een camouflage-uniform met laarzen.250

3 november 1965

De Times meldt dat het communistische verzet tegen het Indonesische leger zich van Midden-Java naar het westen en oosten verspreidde. Een groep van vijfhonderd rebellen had de strijd aangebonden met para's van Suharto.

Norman Morrison (32), vader van drie kinderen, heeft zichzelf met benzine overgoten en voor het Pentagon in brand gestoken uit protest tegen het vernietigen van levens in Vietnam.

4 november 1965

At een sandwich met Leopold Quarles in de unca Club. In verband met de komst van minister Luns had ambassadeur De Beus gezegd: ‘We moeten oppassen met Oltmans.’ Maar Luns zelf had benadrukt: ‘Die zaak is thans voorbij.’ Was het maar waar.

Leopold is ook niet gelukkig met Sjef van den Bogaert als

voorlichtingsman. Hij vindt de Nederlandse missie bij de uno onderbemand. Ik realiseerde me dat ik Quarles al ken sinds 1949, toen ik in Yale studeerde.

Cees Meijer van De Typhoon liet weten dat mijn bericht over prins Bernhard die de koningin in het zwembad flikkerde, was blijven liggen omdat hij afwezig was. Zijn staf werkt dus niet optimaal en kenmerkt zich door aarzeling en bangheid.

Generaal Suharto heeft, na een gesprek met president Sukarno, bevestigd dat Aidit nog op Midden-Java is. Hij is dus nog op vrije voeten. Generaal Sugih Arto volgt de vermoorde generaal S. Parman op bij de militaire inlichtingendienst. Subandrio schijnt toch nog aan het hoofd te staan van de bpi, de Indonesische cia.

Ontmoette Alfonso Matthis, blond haar en een schitterende bruine kleur, op Third Avenue. Hij woont met een yankee samen in een hotel op 50th Street.

Een Zuid-Vietnamese militair heeft een nog niet geëxplodeerde granaat in zijn rug. Amerikaanse chirurgen gaan proberen te opereren.

5 november 1965

Lezing voor het Institute of Arts and Sciences in Manchester, New Hampshire. Sprak een uur, plus een uur vragen beantwoorden.

Ik heb Bungkarno's geautoriseerde biografie uit. Ik voel me nog steeds even verbonden met hem als ooit, en hou nog steeds van hem. Ik ben diep geroerd. Het is het een informatief boek. Het vertelt in ieder geval een deel van het Sukarno-verhaal. Het ligt nu vast, voor de geschiedenis. Maar ik zal alleen nooit ofte nimmer begrijpen waarom hij het heeft geschreven met Cindy Adams, de echtgenote van nachtclubkomiek Joey Adams.

6 november 1965

President Sukarno, zo bericht de Times, heeft in Bogor gezegd dat hij maatregelen zal nemen tegen de pki. Tegelijkertijd waarschuwde hij dat de rechtse reacties tegen de ‘disgraceful coup attempt’ gevaarlijker waren dan de poging om op 30 september een staatsgreep te plegen. Van de 97 ministers woonden 85 leden van het kabinet de vergadering in Bogor bij. Dr. Subandrio deelde de pers mee dat de president naar een politieke oplossing voor de conflicten zocht, en dat hij zijn besluiten zou meedelen zodra de sociale rust in het land enigermate was teruggekeerd. Generaal Nasution en D.N. Aidit schitterden

door afwezigheid, maar generaal Suharto en de top van het leger waren bij de vergadering aanwezig.

De Times maakte er verder melding van dat president Sukarno de vergadering had meegedeeld dat de vs hem een aanzienlijk bedrag in dollars had aangeboden indien hij bereid zou zijn zich meer bij het Westen aan te sluiten. Ook had Washington onlangs een aanbod gedaan om Indonesië bij zijn huidige moeilijkheden te helpen. Beide werden van de hand gewezen. ‘Enkele dagen na de coup van 1 oktober’, aldus de president, ‘kregen we plotseling van Amerikaanse zijde hulp aangeboden. Dezelfde heren die anti-Sukarno en anti-Indonesië waren, veranderden van de ene op de andere dag van toon. Ze waren erg blij om te horen dat ik tegen deze rebellenbeweging was. Ambassadeur Marshall Green kwam naar me toe en zei: “We houden van Indonesië, we willen Indonesië helpen.”’251

Ambassadeur J.G. de Beus stelt zich duidelijk op als een loopjongen van de Amerikanen. De sovjets hadden de secretaris-generaal van de uno, U Thant, bekritiseerd voor diens houding in het conflict om Kashmir. Nederland heeft nu een motie ingediend waarbij de secretaris-generaal, niet alleen in Kashmir maar bij vredesinitiatieven in het algemeen, de vrije hand wordt gelaten en niet om de haverklap naar de Veiligheidsraad behoeft terug te keren om nieuwe instructies te halen. De vs ondersteunde de Nederlandse voorstellen onmiddellijk en publiekelijk, terwijl de sovjetdelegatie aanvoerde dat het plan van De Beus aan deze of een toekomstige secretaris-generaal te veel mogelijkheden bood tot individuele initiatieven.

7 november 1965

Op Union Square in New York hebben vijf jonge mannen hun oproep voor het leger in het openbaar verbrand.

De regering van Lyndon Johnson is met Cuba overeengekomen dat maandelijks 3.000 Cubanen naar de vs mogen emigreren. Ik begrijp deze Cubaanse handelswijze niet. Wat moet Amerika bovendien beginnen met nieuwe hordes Latino's binnen zijn grenzen? Misschien denken ze met hun stomme kop wel dat ze Castro ermee pesten. Het tegendeel is waar: ze bewijzen hem een grote dienst. De onruststokers worden op het vliegtuig gezet. Intussen worden Mexicanen die de grenzen van Texas en Californië overschrijden rücksichtslos teruggezonden.

8 november 1965

Om 15.00 uur begon het fameuze China-debat in de Algemene Vergadering van de uno. Cambodja opende met een rede van Huot Sambath. Arthur Goldberg had de opdracht namens de vs te pleiten tegen toelating van Peking.252 Nikolai Fedorenko (ussr) viel Goldberg natuurlijk aan, terwijl Halim Budo van Albanië weer zijn kans schoon zag om te midden van alle waanzin een lucide verhaal in het Frans af te steken. Je vraagt je af of sommige van de betaalde kletsmajoren in de uno naar zichzelf luisteren.

In de avond heb ik in Madison Square Garden Mstislav Rostropovich cello horen spelen in Variations on a Rococo Theme van Tsjaikovski. Fabelachtige techniek, prachtige toon, zeer muzikaal. Misschien kon mijn moeder me niet de liefde geven die ik van haar verlangde of verwachtte, maar zij is toch degene geweest die mij de liefde voor muziek heeft meegegeven, en die ik nu op afstand met haar deel.

Later, terwijl David Oistrakh - ook onder leiding van Kiril Kondrashin - met het Moskouse Filharmonisch Orkest het vioolconcert van Tsjaikovski speelde, klonk er plotseling in een balkon een knal. Zo demonstreren dus de mensen die geen sovjetmusici in de vs willen toelaten. Ik keek naar Oistrakh. Er ging een schok door hem heen, maar hij bleef doorspelen.

9 november 1965

Vanuit het Davis and Elkins College kreeg ik een hoofdartikel toegezonden over mijn lezing, plus een hele reeks commentaren in het studentenblad The Senator.253 Zulke reacties moedigen me soms aan om door te gaan met lezingen geven.

Anneke Verrips schrijft uit Utrecht ‘erg geschrokken’ te zijn van televisiebeelden van de moord op de Indonesische generaals: ‘Pandjaitan en Parman kende ik persoonlijk heel goed.’ Omdat mevrouw Verrips volkomen geloofwaardig is, kan ik daar met zekerheid uit concluderen dat Verrips' beweringen dat Parman en Pandjaitan persoonlijke vrienden waren, juist zijn geweest. Het laat me overigens niet los dat Verrips, die duidelijk banden had met de cia, dus bevriend was met juist die generaals die door de groep-Untung van cia-contacten werden verdacht.

Jonathan Raymond schrijft dat wanneer ik naar Boulder, Colorado kom, hij met me wil gaan paardrijden.

Willebrord Nieuwenhuis vertelde dat Peter Schroeder bij zijn laatste bezoek aan Holland had geprobeerd om zijn cbs-contacten van hem te verpesten. ‘Het is een nare jongen, maar ik moet hem vanwege de televisie wel in de gaten houden’, aldus Willebrord.

Om 16.00 uur was ik in Hunter College Playhouse om een voorstelling van voordrachtkunstenares Nel Oosthout bij te wonen. Haar optreden was fascinerend. De studenten vonden het prachtig. Vera Roberts, directrice van de Theatre Workshop, noemde het ‘a marvellous performance’. Nel sprak over optredens in India en Israël, en over de ambassadeurs Van Gulik, Beelaerts, Teixeira en Van der Gaag. Ze beklaagde zich erover altijd te zijn gesaboteerd, omdat ze het spel met de hoge pieten niet meespeelde. Ze fulmineerde tegen Max Tak en Sjef van den Bogaert, die niets voor haar wilden doen. Bernard Person wel. Hij interviewt haar.

Omdat het licht in Manhattan uitviel door een storing bij een centrale nabij Niagara Falls, nam ik haar mee naar de uno, waar we in de lounge voor diplomaten bij kaarslicht uren hebben zitten praten. ‘Het is of we elkaar reeds jaren kennen’, zei ze. Ik wandelde met haar mee naar het Pickwick Arms Hotel en liftte zelf via de 59th Street Bridge naar Queens, want alles was uitgevallen, ook de metro.

10 november 1965

Lezing voor de Mother's Club in New Rochelle, New York. Haalde Nel Oosthout in haar hotel af. Loet en Tieneke Kilian hadden als de bliksem mijn appartement in orde gemaakt omdat zij in Kew Gardens kwam dineren. Na de bruine bonen met spek droeg zij ‘Rebel in chains’ van Theun de Vries voor.

11 november 1965

Manhattan komt weer langzaam op gang, maar Con Edison waarschuwt dat de volledige stroomvoorziening nog enkele dagen op zich zal laten wachten. Het pandemonium moet gisteren compleet zijn geweest: een wereldstad zonder stroom!

Roger LaPorte (22) heeft zichzelf uit protest tegen de oorlog in Vietnam voor het uno-gebouw in brand gestoken en is in Bellevue Hospital aan zijn verwondingen bezweken. Ik begrijp niet hoe de huidige generatie ouders die waanzinnige oorlog waarin hun kinderen sneuvelen, vrijwel zonder protest kan gedogen.

President Sukarno is volledig consequent in zijn houding jegens de pki. Hij heeft in Jakarta nog eens benadrukt dat zolang

hij de leiding van het land heeft, er een rol voor de pki zal zijn weggelegd. Hij wilde restricties voor de pki overwegen, maar zei dat het niet mogelijk was het land te besturen zonder gelijkmatige verdeling tussen nationalisten, communisten, de strijdkrachten en religieuze stromingen. ‘Wanneer we op de huidige weg doorgaan,’ aldus Bungkarno, ‘dan zal de revolutie, waar we al die jaren aan hebben gewerkt, falen. Dat is precies wat Necolim254 hebben gehoopt.’ President Sukarno benadrukte dat communisme een onafscheidelijk deel was van Nasakom.

Generaal Nasution had een gesprek van een uur met de president gehad. Nasution benadrukte na afloop dat het noodzakelijk was om de eenheid tussen de strijdkrachten en president Sukarno te bewaren. De standpunten van de president en de strijdkrachten staan in werkelijkheid echter lijnrecht tegenover elkaar. Ik blijf Bungkarno gelijk geven.

12 november 1965

Mijn gedachten zijn bij mijn broer Theo en zijn vrouw in Salisbury, Rhodesië. Premier Ian Smith heeft het land onafhankelijk verklaard en losgemaakt van het moederland in West-Europa. Londen had geweigerd het land los te laten wanneer aan de vier miljoen zwarten - tegenover 220.000 blanken - niet het recht op zelfbeschikking werd verleend.

Minister van Defensie Robert McNamara heeft bekendgemaakt dat meer soldaten en vliegtuigen naar Vietnam zullen worden gezonden. Tegen het einde van het jaar zullen 200.000 militairen zijn vertrokken. Ze krijgen het in Washington nog altijd niet door hun keel dat ze fout zitten en weg moeten gaan uit Azië.

Erik van der Leeden stelt zijn examens verder uit en rijdt momenteel voor koppelbazen op Duitsland. Zijn brief maakte me verdrietig. Anneke Verrips vraagt me of ik al contact heb gezocht met twee Amerikaanse relaties van haar man, de heren McGowan en Coleman.

13 november 1965

Gisteren woonde ik de zitting van de Veiligheidsraad bij - gedeeltelijk met Lilly Marescot en haar moeder - waarin de kwestie-Rhodesië werd behandeld. Afrikaanse afgevaardigden eisten militaire actie tegen de regering van Ian Smith. De raad veroordeelde de putsch tegen Londen met tien tegen nul stem-

men. Alleen Frankrijk onthield zich van stemming. Premier Harold Wilson dreigde ‘the neurotic and fanatically racialistminded rebel regime’ met het zenden van Britse troepen indien ‘law and order’ in de voormalige kolonie in gevaar zouden komen.

Mijn vriend Malcolm Kovacs is nu werkzaam bij de us National Student Association in Washington, hij bemoeit zich in het bijzonder met Afrika. Onze gemeenschappelijke vriend Earl Silbar is voorzitter geworden van het Chicago Committee to End the War in Vietnam. Er wordt op 27 november weer een mars naar Washington georganiseerd.

Werkte rustig aan mijn Sukarno-boek. Hoe komt het toch dat wanneer ik naar muziek luister, mijn gedachten steeds weer bij mijn ouders eindigen, en dat ik triest word en bedenk dat zij er eens niet meer zullen zijn. Wanneer ik een eigen gezin zou hebben gehad, kende ik die gevoelens waarschijnlijk niet.

14 november 1965

Loet vind het tweede hoofdstuk van mijn Sukarno-boek niet zo leesbaar als het eerste en gaf steekhoudend commentaar voor verbetering.

Adela Acevedo-Heath zond me een expresse uit Buenos Aires die me emotioneerde, vooral wanneer ze schrijft over haar zoontje, Santiago. Het is eigenlijk een liefdesbrief. Ik geef toe dat er toen zij hier was, momenten waren dat ik dacht: hoe zou het zijn om met een vrouw als Adela een verhouding te hebben? Maar ze is de gescheiden vrouw van een van mijn beste vrienden. Ik zette de gedachte dan ook even snel uit mijn hoofd als zij was opgekomen. ‘With you, I felt a spark of something’, schreef ze. ‘Your personality, your way of being made me feel very soft and feminizing inside, and that was a marvellous feeling. Very, very few men have made me feel it. Then, through you, I have realized that my wounds are healing very quickly now... I could have made love with you.’ En, verderop: ‘Last night Santiago was sad when I went to kiss him goodnight. I thought it was because I had scolded him, so I talked to him so that he would realize that I loved him anyway. But the expression on his face did not change. I then asked him what was the matter. He answered that he missed Freddy...’ Ik herinner me hoe Freddy in 1948-1949 op Yale vertelde over zijn jeugdjaren en de pijnlijke ervaringen met zijn ouders. Nu gedraagt hij zich jegens Santiago op dezelfde wijze als zijn ouders zich jegens hem opstelden. Santiago verlangt naar hem. Ik dank God dat ik geen zoon heb, en daardoor op geen enkele

wijze hem pijn kan doen of beschadigen, zoals ik als kind heb gevoeld dat men jegens mij tekortschoot.

Tegen middernacht per telefoon een half uur met Jan Cremer gesproken. Hij heeft Willem de Kooning in East-Hampton bezocht.

Volgens de United Press heeft Bungkarno tegen Cindy Adams gezegd dat Amerika en Indonesië nooit zo ver uit elkaar zouden zijn gegroeid indien president Kennedy niet zou zijn doodgeschoten. Ook die mening deel ik volkomen.

15 november 1965

Generaal Suharto heeft vier infanteriebataljons en twee eliteparacommandobataljons ingezet tegen benden communistische jongeren op Midden-Java. De pemuda's moeten strijden met messen, speren van bamboe en oude geweren, ze zijn niet opgewassen tegen het modern uitgeruste leger. Honderden communistische jongeren, die schijnen te opereren zoals de Vietcong in Vietnam doet, zijn door de strijdkrachten gevangengenomen. Uit documenten zou zijn gebleken dat Tjeribon een belangrijke basis van de pki is. D.N. Aidit zou zich met een bende gewapende communisten ophouden in de buurt van de berg Merapi. Hij is sedert 28 september niet meer in het openbaar gezien.255

Dr. J.F.E. Einaar (69), waarnemend gevolmachtigd minister van Suriname, heeft op 10 november 1965 tijdens de debatten in het parlement over het huwelijk van Beatrix en Claus, gepeperde taal gesproken. ‘Als er reden was een hekel aan iemand te hebben, dan zouden wij in Suriname na driehonderd jaar slavernij een hekel aan Nederlanders moeten hebben, en niet u aan Claus. Ik ken de Hollanders door en door, van Groningen tot Maastricht. Waarom mogen die twee meisjes, Irene en Beatrix, niet de man kiezen die zij liefhebben? Men juichte toen Beatrix naar het Lyceum in Baarn ging. Nu gaat ze trouwen als een gewoon kind en nu moet ze ineens kiezen als een prinses. Ze heeft immers niet geleerd als een prinses te kiezen.’ De woorden van de heer Einaar werden via de televisie uitgezonden en veroorzaakten de nodige deining in den lande, en vooral in het Haagse. Over Claus zei hij: ‘Een rustige, sympathieke jongen. Ik mag hem wel. Hij is mijn soort, ook uit de buitenlandse dienst.’256

16 november 1965

Het Parool publiceerde een artikel onder de titel ‘Soekarno's beleid maakte Indonesië stormrijp voor de pki’. Het werd geschreven door Frank Lazitch, medewerker van het anticommunistische tijdschrift Est & Ouest in Parijs. Wat heb je aan zo'n verhaal? Het is geschreven vanuit de kijk door de bril van één bepaalde zuil, om het op z'n Hilversums te zeggen.

Er wordt in Vietnam verwoed gevochten. Net als in de Tweede Wereldoorlog bombarderen de Amerikanen om de haverklap verkeerde of bevriende doelen, want kaartlezen schijnt een zwak punt te blijven.

De cavalerie van weleer is nu vervangen door helikopters, waarvan er duizend in Vietnam actief zijn. De uh-1b (Huey) en ch-47a (Chinook) zijn het populairst. Op Fort Rucker in Alabama wordt dag en nacht geoefend, om met toenemende snelheid piloten af te leveren.

17 november 1965

Ik bekijk de deplorabele show in de Algemene Vergadering, waar vandaag over toelating van China wordt gestemd. Vorig jaar was de stemverhouding 41 voor en 57 tegen. Vandaag was het 47 voor en 47 tegen, bij 20 onthoudingen. Opvallend was dat Frankrijk thans voor stemde. Australië maakte zich volkomen belachelijk door te stellen dat China zich eerst aan regels van het internationale recht dient te houden. De Amerikanen voeren een illegale oorlog in Vietnam, daarbij gesteund door Australiës kanonnenvoer.

Terwijl Chiang Kai-shek nog altijd de zetel van China in de uno bezet houdt - met steun van Canberra - verklaart de generalissimus nota bene zelf in The New York Times dat de Amerikanen en Australiërs de oorlog nooit zullen winnen, ‘no matter how many troops are sent to Vietnam’.257 Japan stemt ook nog altijd tegen Peking, wat onbegrijpelijk is maar veel zegt over de Amerikaanse druk op Tokio. Nederland onthield zich godzijdank van stemming, maar had natuurlijk allang voor behoren te stemmen.

Lezing voor de Savings Bank in Danvers, Massachusetts.

De Christian Science Monitor toont een foto van kolonel Untung in de boeien, kennelijk met gebroken polsen en ondersteund door twee leden van de Militaire Politie. Ik herinner me dat kolonel Sutikno al voorspelde: ‘We zullen Aidit ook nog wel vangen en kapotmaken, een klein beetje maar...’

Eric Sevareid schreef een voortreffelijk artikel in Look Magazine: ‘The final troubled hours of Adlai Stevenson’. Het artikel beschrijft hoe premier Harold Wilson zijn officiële residentie, Chequers, liet zien aan Stevenson. Daarbij toonde de premier een schilderij van Rubens, waarop Winston Churchill indertijd ‘een verbetering’ had aangebracht door er een muis bij te schilderen. ‘Imagine’, aldus Wilson tegen Eric Sevareid, ‘the self-confidence of a man who would alter a Rubens!’

18 november 1965

Ik werd wakker, zette de radio aan, en het eerste wat ik hoorde was dat een volledig bataljon American Air Cavalry door de Vietcong in de pan werd gehakt in het gebied van de Ia Drangvallei. Toen een strijdmacht werd uitgezonden om de verslagen militairen te ontzetten, vond die tientallen gewonden en om hulp schreeuwende soldaten. Die oorlog is krankzinnig en misdadig. Zou je, zoals ik, van jongens moeten kunnen houden om van dergelijke berichten misselijk te worden?

Om 14.00 uur een lezing gegeven voor de Woman's Club in Greenwich, Connecticut. Lunchte vooraf met vijf dames in een restaurant. Een van hen merkte op: ‘I think we could feed the people of China out of American garbage cans.’ ‘I am a golfer, are you?’ vroeg een andere dame. Ik probeerde de conversatie tevergeefs enige substantie te geven. Na afloop werd me gezegd: ‘You took the Greenwich Woman's Club like general Grant took Richmond!’

Van den Bogaert zond me de tekst van de nonsens die ambassadeur De Beus in de uno uitkraamde over China. Nederland kon bijvoorbeeld geen resolutie ondersteunen die het niet tegelijkertijd mogelijk maakte dat Formosa als onafhankelijk lid van de uno zou kunnen worden toegelaten.

19 november 1965

Charles de Gaulle zendt ambassadeur Jean Chauvel258 naar Peking om een Franse industriële expositie aldaar te openen.

De New York Times vraagt vanmorgen in een hoofdartikel: ‘What price victory?’ Overwinning? Geloof er helemaal niets van. De Times zegt dat Hanoi aldus redeneert: ‘To kill 100 Americans is well worth 1.000 North Vietnamese casualties.’ Hoe denken die heren bij de Times in hemelsnaam?

Seth King wijst er in de Times op dat Bungkarno een ‘losing battle’ voert tegen het leger. De president heeft de campagnes

tegen de pki en alles wat links is in de pers veroordeeld als in strijd met de grondbeginselen van de staat. Sukarno waarschuwde tegen het aanzwengelen van sentimenten jegens links en gaf generaal-majoor Achmadi, minister van Voorlichting, opdracht er iets aan te doen. Maar generaal Suharto heeft Antara reeds onder controle. Er wordt niet geluisterd. Het opzwepen van de massa tegen links gaat gewoon door.259

Schreef minister Luns in een brief dat ik niet de indruk had dat alle ambtenaren van zijn ministerie zich hielden aan zijn nieuwe instructie om mij met rust te laten, ook niet op ambassades in den vreemde. Ook wees ik andermaal op de mogelijkheid samen te werken met de overheid door tijdens mijn lezingentournees voor bepaalde Nederlandse belangen te pleiten, zoals de wens van de klm om op Los Angeles te gaan vliegen.260

Na een lang gesprek met Barbara Applegate van het Bureau W. Colston Leigh, besloot ze om in contact te treden met R. Keedick om te onderzoeken of ze voor hem zou kunnen gaan werken. Ik maakte met Bob een lunchafspraak voor haar.

20 november 1965

Hella Pick gaat haar correspondentschap voor The Guardian in New York opgeven.

Ging eten bij Santo. Het is altijd prettig om in zijn nabijheid te zijn.

Vietcong-guerrilla's gebruiken pijl en boog om de wachtposten rond Amerikaanse kampementen uit te schakelen. De pijlen worden gemaakt van de nerf van palmboomtakken. Ze zijn vijftig tot zestig centimeter lang en komen keihard aan. Ze worden in dierenvet gedompeld en veroorzaken stinkende wonden die, wanneer ze niet onmiddellijk worden verzorgd, dodelijk zijn.

In Peking stelt men zich op het standpunt dat, ook al probeert de vs de Chinese Volksrepubliek duizend of tienduizend jaar buiten de uno te houden, de Amerikanen alleen zichzelf schaden. Bovendien, aldus het partijblad Jenmin Jih Pao, blijft China liever buiten de volkerenorganisatie in haar huidige vorm. Peking neemt hier dus hetzelfde standpunt in als president Sukarno.

21 november 1965

President Sukarno sprak op paleis Bogor voor alle militaire commandanten in alle regionen van Indonesië. Hij verklaarde

dat het land zonder mankeren het bondgenootschap met China, Noord-Vietnam, Noord-Korea en Cambodja zou handhaven. ‘Onze strijd tegen het imperialisme zal voortgang vinden binnen de as Jakarta-Pnom Penh-Hanoi-Peking-Pyongyang’, aldus het staatshoofd. Intussen blijft de druk op hem groeien om de pki te ontbinden. Generaal Ibrahim Adjie, de militaire commandant van West-Java, heeft de pki in zijn gebied reeds op eigen houtje ontbonden. Seth King rapporteerde in de Times dat generaal Nasution heeft verklaard dat men de pki niet verplettert omdat men anticommunistisch is, maar omdat onomstotelijk zou zijn bewezen dat de pki op 30 september 1965 ‘verraad’ heeft gepleegd. Nasution gaat dus door met de pki van de aktie van Untung te beschuldigen, iets wat voor mij niet bewezen is. Intussen duurt de jacht op Indonesische patriotten voort.261

22 november 1965

President Sukarno heeft in het Merdeka-paleis in Jakarta een gepassioneerd pleidooi gehouden om een einde te maken aan valse beschuldigingen en daden van terreur, omdat het land bezig was eraan kapot te gaan.262 Hij sprak ter gelegenheid van een islamitische feestdag voor een gehoor van religieuze en militaire leiders en buitenlandse diplomaten. Bungkarno blijft proberen het tij te keren, maar je krijgt de indruk dat het leger, door de moord op de generaals en luitenant Tendean, door het dolle heen is.

Life komt met een reportage van enkele tientallen pagina's over Vietnam, geschreven door Michael Mok. De kleurenfoto's van het strijdtoneel zijn absoluut schokkend. Ik begrijp niet dat dit volk niet massaal tegen deze oorlog rebelleert. Richard Nixon schreeuwt van de daken dat bij de verkiezingscampagne in 1968 de oorlog centraal zal staan. Hij denkt er politiek garen bij te kunnen spinnen.

23 november 1965

De Herald Tribune schrijft deze ochtend over de hele voorpagina: ‘us releases biggest viet casualty list’. Er zijn op één dag 85 Amerikanen gesneuveld. Het aantal doden is nu gestegen tot 1.229.

W. van Wijk, hoofdredacteur van Het Vaderland, schrijft niet bereid te zijn om het gesprek te publiceren dat ik met Nel Oost-

hout maakte. Zij voorspelde dat al: ‘Ik word al mijn hele leven in Nederland geboycot.’ Wat ik haar in Hunter College zag doen was fenomenaal.

24 november 1965

L.B.J. schijnt naar Robert Kennedy te hebben geluisterd. De vs is thans bereid om China toe te laten tot de ontwapeningsgesprekken over atoomwapens in Genève, zoals R.F.K. heeft voorgesteld.263 Het werd de hoogste tijd.

Brandde een kaars in St. Patricks. Liet me knippen door Jan Cremers kapper, een Albanees.

Ik kreeg een brief van Marguerite Oswald.264

25 november 1965

De afgelopen week zijn in Vietnam 240 Amerikanen gesneuveld, 470 zijn er gewond geraakt en 6 vermist. De Times meldt dat ‘Johnson grieves over toll in war’. Een dergelijke bericht is om te kotsen. Vanuit zijn ranch in Texas zond hij ook nog even een schijnheilige Thanksgiving-boodschap aan de manschappen aan het front. ‘Today we raise our voices in a single prayer of thanks for your courage and your dedication. And that is the most powerful voice of all.’ Ja ja, en hoeveel van die jongens betalen voor Johnsons waanzin met hun leven? De Tribune meldt dat L.B.J. de dodencijfers met ‘deep personal anguish’ volgt. Daar hebben de boys wat aan!

26 november 1965

Generaal Joseph Mobutu heeft eindelijk president Joseph Kasavubu in Leopoldville afgezet en de macht overgenomen. Congo heeft nu een eigen Suharto aan de top. Zo ritselen Washington en de cia hun eigen mannetjes in sleutelposities op alle continenten. Er kraait geen haan naar. Mobutu had zelfs het lef om te verklaren dat zijn machtsovername niets met een militaire coup te maken had.

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt schrijft ook al: ‘Over de oorlog in Vietnam ontstaat steeds meer onrust en dat is maar goed ook. Toch is het voor Amerika wel een moeilijke positie. Als ze niets hadden gedaan en rustig de Noord-Vietnamezen de zuidelijke broeders hadden laten overmeesteren en uitmoorden, dan had de hele wereld geschreeuwd dat ze de Zuid-Vietnamezen in de steek lieten. De beste stuurlui staan nu eenmaal altijd aan wal.’ Ze was in Zuid-Duitsland en Zuid-Zwitserland

geweest. ‘Het is gek, maar in Duitsland voel ik me nooit helemaal ontspannen, want je krijgt altijd weer associaties met de oorlogsjaren. Als ik daar niet een oude vriendin had ging ik er bepaald niet naartoe, hoe mooi de natuur ook is. Daarom begrijp ik van sommige categorieën de protesten tegen Claus. Maar die luwen toch al erg, en alles zal nog wel goed worden, want er klinken ook veel waarderende stemmen over zijn persoon.’265

Ontving achttien zeer aardige en dikwijls complimenteuze brieven van studenten van het Davis and Elkins College in West Virginia. Een hartverwarmende gebeurtenis. Jonge mensen gaan bij mij nu eenmaal altijd voor.

Schreef president Lyndon B. Johnson op de ranch in Texas als volgt:

Dear Mr. president,
Some time ago, in an interview with Newsweek, you stated that you had given it a thought when your daughters Luci and Lynda had to be sent to Vietnam to fight in the war there. According to this morning's news dispatches, your daughter Lynda wasn't dispatched as a nurse to Vietnam, but instead flew in the company of George Hamilton to the playboy resort town of Acapulco in mexico. At the time when American boys are giving their lives in Vietnamese jungles, you choose to give a dinner-dance for Princess Margaret and Lord Snowdon. Sir, how serious are you, when you expressed concern in Newsweek for these matters? Are you to be believed?

27 november 1965

Ik ga naar Washington voor de boys in Vietnam. In de vroege ochtend zitten de armste en slechtst betaalde mensen in de metro. De New Yorkse metro's zijn Affenkasten.

Liep van het station naar het Witte Huis. De politie voorkwam dat mensen aan de straatkant langs de woning van L.B.J. konden lopen. Bij het Washington Monument waren tienduizenden mensen bijeengekomen. Er was een stralende zon bij een helderblauwe hemel. Er werden redevoeringen gehouden en ik maakte foto's met Santo's camera. Ik was onder de indruk van Norman Thomas, de 81-jarige socialist. Hij was bleek, oud en had trillende handen. Zijn witte haar woei in de wind. Ik

applaudisseerde slechts eenmaal en dat was toen dr. Benjamin Spock de arrestaties van protesterende jongeren tegen de oorlog in Vietnam veroordeelde. Ik zag ook Hella Pick, maar zij was te veraf om bij haar te kunnen komen.

Op de terugweg naar het station stuitte ik op een demonstratie van de nazi-partij van meneer George Rockwell. De mannen waren in camouflagepakken gekleed en droegen warempel borden bij zich met teksten als: ‘Free Gasoline and Matches for Peace Creeps’.

28 november 1965

Anneke Verrips schrijft dat de memoires van dr. Paul Rijkens zijn verschenen. De Telegraaf had er vier artikelen aan gewijd. ‘Jij kwam er ook twee keer in voor. Ik vond het niet zo best voor je.’266 Ze wilde het boek kopen, kennelijk om na te gaan of Werner Verrips, die immers dermate veel met Rijkens te maken had gehad dat hij zijn jongste zoon naar hem noemde, erin voorkwam.267 Verder schrijft ze: ‘Ik vind het leuk dat je HaraId McGowan hebt gesproken. Je bent niet veel te weten gekomen. Had hij ook niet met de cia te maken? In welk verband had hij contacten met Werner? Het is een vreemde zaak, allemaal. Ik zal wel nooit achter de werkelijkheid komen.’

Deze passage uit Anneke's brief is de enige aanwijzing in mijn dagboek dat ik erin slaagde om te voldoen aan haar verzoek om te spreken met dit duistere contact van W. Verrips. Het bewijst dat spionnen, contraspionnen en agenten van inlichtingendiensten ook hun echtgenote totaal in het ongewisse laten over hun activiteiten.
De heer Verrips was door Paul Rijkens - via Emile van Konijnenburg van de klm - van de cia ‘geleend’ om mijn activiteiten en invloed als journalist te vernietigen. Met mijn openlijke verklaring (in 1957) dat Nieuw-Guinea een verloren zaak was, had ik het ministerie van Buitenlandse Zaken al geïnspireerd tot bezoekjes van de bvd aan mijn kranten (het nrc, het Algemeen Handelsblad en Het Vaderland) met de mededeling dat ik staatsgevaarlijk was. Dat leidde tot ontslag op staande voet als correspondent in Jakarta. Ik belandde bij De Typhoon en de Delftse Courant, als laatste mogelijkheden mijn stem in Nederland te doen horen.
Daarnaast kreeg ik in 1961, met de intrede van W. Verrips in mijn
leven, de smerige manipulaties van de cia op mijn nek. Om één voorbeeld te noemen; Elseviers-publicaties die waren voorgekauwd door kolonel Pandjaitan, de militair attaché in Bonn, werden mij in de schoenen geschoven. Ik had er niets mee uitstaande, en het enige doel ervan was om de vriendschap tussen president Sukarno en mij te vernietigen. Verrips kwam om het leven bij een auto-ongeluk in Sassenheim in 1964. Pandjaitan bij de affaire van 30 september 1965. Anneke Verrips - althans, dat was mijn indruk - beschouwde haar man als een uitstekende echtgenoot en vader, maar ze was teleurgesteld dat hij haar bij zijn plotselinge dood met twee zonen achterliet zonder dat ze in de verste verten wist waar ze aan toe was. Haar jongens zijn nu volwassen. Het gezin maakt het prima, wat mijn respect voor deze bijzondere vrouw afdwingt.

28 november 1965

Tegen middernacht uit Washington teruggekeerd stond Ismail Merchant, mijn Indiase kennis, plotseling voor mijn deur. Ik had hem in geen vijf jaar gezien. De laatste keer was samen met Erwin Aschmoneit. Hij bleef slapen, en er gaat niets boven slapen met een Aziaat. Ze zijn in ieder geval veel tederder, en op een andere manier gevoelig dan Amerikanen, en zeker dan Nederlanders. Hij is filmproducent geworden.268

Schreef een artikel over Arthur Schlesingers boek A Thousand Days, waarin hij zijn medewerkersschap met J.F.K. op het Witte Huis heeft weergegeven. De kwestie Nieuw-Guinea komt in hoofdstuk 20 aan de orde. Op pagina 534 komt Joseph Luns eenmaal ter sprake vanwege diens gênante gedrag. Het gaat om zijn visite aan het Witte Huis in april 1961, waarbij de minister van J.F.K. te horen kreeg: ‘Do you want to fight a war about West New Guinea?’ Luns, door historicus Schlesinger terecht omschreven als ‘een kruisvaarder voor het behoud van de Papoea's onder Nederlandse vlag’ wond zich zo op over de houding van de Amerikaanse president dat hij ‘a flabby forefinger’ in Kennedy's gezicht hield, ‘a gesture Kennedy courteously ignored’. Het Amerikaanse beleid ten aanzien van Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea was 180 graden gedraaid en Luns besefte dat. In zijn onmacht gedroeg hij zich voor de zoveelste maal niet als een diplomaat, maar als een boerenpummel.

29 november 1965

De Daily News meldt dat D.N. Aidit, de secretaris-generaal van de pki, zou zijn opgespoord en geëxecuteerd. Het bekende

smoesje: hij zou nabij Surakarta zijn gepakt en op de vlucht zijn doodgeschoten. Indonesië heeft nu een eigen Patrice Lumumba-martelaar. Ik las dat Justin Bomboko terug is in Leopoldville als minister van Buitenlandse Zaken, wat een slecht teken is. Kamitatu is premier af en nota bene minister voor de Middenklassen geworden.

Robert McNamara wordt steeds gekker. Na een bliksembezoek aan Saigon heeft hij verklaard dat hij 300.000 soldaten in Vietnam wil hebben. Er zijn net weer 800 Zuid-Vietnamese militairen neergemaaid door de Vietcong. ‘Het slagveld was bezaaid met lijken’ berichtten de media. De foto's in de kranten worden voortdurend afschrikwekkender en bloediger.

Brandde een kaars in St. Patricks.

30 november 1965

Dr. Subandrio, First Deputy Premier, heeft voor het eerst de pki veroordeeld, als zijnde de aanstichters van de 30 september-beweging.269 Hij noemde het gedrag van de pki ‘verraderlijk’. In een toespraak tot studenten ging hij zelfs zover te zeggen dat het optreden van de pki ‘het ware gezicht van de partij toonde’. Probeerde Subandrio zijn huid te redden?

Intussen is luchtmaarschalk Omar Dhani officieel vervangen als commandant van de luchtmacht door Sri Muljono Herlambang. Ik herinner me hem als piloot van het toestel dat president Sukarno in 1957 van de Sovjet-Unie ten geschenke kreeg, de Dolok Martimbang. Muljono Herlambang is een Sukarno-man, daar ben ik zeker van. Maar dat was ik vroeger ook van kolonel Sugandhi, en staat hij nog steeds achter de president? Generaal Amir Machmud is commandant van Jakarta geworden.

De Vietcong heeft twee Amerikaanse piloten vrijgelaten, sergeant George Smith en soldaat-vlieger Claude McClure, een neger. Ze hebben onmiddellijk op een persconferentie verklaard dat ze ontslag uit dienst zullen nemen om zich te wijden aan de campagne tegen de oorlog. President Charles de Gaulle heeft in een toespraak gezegd dat de oorlog ‘absurd’ was. De Fransen, die tenslotte zelf Indo-China verloren, kunnen erover meepraten. In Peking is gezegd dat de hulp aan Hanoi zal worden opgevoerd. De Amerikanen redden het nooit.

Om 20.00 uur gaven de Marescots270 een formal dinner in hun schitterende flat op 988 Fifth Avenue. De vice-presidenten van Japan Airlines, Eastern Airlines en Trans World Airlines zaten aan, evenals een assistent van Generaal de Gaulle, Franse notabelen, en de Japanse pianiste Miyoko Yamane, een leerlinge van Rudolf Serkin. Vond haar niet aardig, te veel verwesterd. Sprak uitvoerig met de heer Tamao Kitamura van Japan Airlines. Ik noemde Japan een modern doorgangshuis voor Amerikaanse politieke besluiten. Steeds wierp hij tegen: ‘But from a political-economic point of view...’

Ik verloor mijn geduld en zei: ‘To hell met economie en geld, waarom stemde Japan tegen China?’

Hij benadrukte dat het in de wereld uiteindelijk om macht en de economie ging. Het duurde heel lang voor het Romeinse keizerrijk eindelijk ten onder ging. Er zou zeker nog enige tijd overheen gaan voor de vs in elkaar klapte, maar de tekenen waren reeds aanwezig. Japan lag na de Tweede Wereldoorlog op de rug en had tijd nodig om op te krabbelen. ‘After we will have restored our power, we will take revenge for losing the war and for Hiroshima and Nagasaki.’ Dit klonk als het Kremlin: eerst economische macht opbouwen en daarna zullen we jullie wel krijgen. Het verschil is dat de sovjets het proberen te winnen met marxisme-leninisme, terwijl Japan de vs in de tang wil nemen aan de hand van een gelijkwaardig kapitalistisch systeem.

‘Toch denk ik dat Azië geen respect voor Japan zal opbrengen, en ik ook niet, zolang uw land door de Amerikanen wordt gemanipuleerd’, zei ik. Het werd tijd met iemand anders een gesprek aan te knopen, want Tamao Kitamura en ik zaten dicht tegen een botsing aan.

Lilly Marescot - perfecte gastvrouw als ze is - was regal and beautiful.

Bertie Hilverdink schrijft vanuit Parijs dat hij me ‘tweehonderd procent zeker’ had verwacht en daarom een tijdje niet had geschreven. Hij is weer op de been maar heeft nog veel pijn als gevolg van zijn operatie. Zijn brief roerde me.

1 december 1965

Tijdens de lunch in de uno met de Poolse diplomaat A. Czarkowski ontdekte ik opeens mijn oude vriend Bhaskar, de Indiase danser, aan een andere tafel. Hij zag er precies even geil en

aantrekkelijk uit als toen ik hem voor het laatst zag, zes jaar geleden.271 We voerden een vluchtig gesprek. Hij is nog steeds samen met zijn vriend, Mark. Hij had over de hele wereld rondgereisd met zijn dansgroep. Hij hij had in Amsterdam gelogeerd in Hotel Unique in de Kerkstraat en was op het dok geweest: ‘The boys in Amsterdam went wild’, zei hij. De uno had hem voor een dansoptreden uitgenodigd. Het kon daar niet, maar ik zou hem het liefst een zoen hebben gegeven. Ik verlangde ernaar om, als vroeger, naast hem te liggen, to make love. Andrei Gromyko heeft de Britse minister van Buitenlandse Zaken, Michael Stewart, in Moskou duidelijk gemaakt dat de oorlog in Vietnam niet zal kunnen worden beëindigd voordat de Amerikanen hun bombardementen op het noorden hebben gestaakt.

De London Times beweert dat ‘de rebel’ D.N. Aidit (42) nabij de berg Merapi werd gevonden en gedood. Het Japanse blad Ashai Shimbun heeft het bericht als primeur gebracht. Dat is toch ongehoord. Aidit een rebel?

2 december 1965

Sprak van 11.00 tot 11:35 uur met dr. J.G. de Beus, onze man bij de uno. Hij was duidelijk niet op zijn gemak. Er waren van die pauzes dat er een dominee voorbijkwam. Ik kwam binnen en zei: ‘Hier is dan de gevaarlijke Willem Oltmans.’ We gingen niet op details in. Ik vroeg of hij aan richtlijnen was gebonden om niet on the record met journalisten te spreken. Sjef van den Bogaert had me namelijk uitvoerig geïnstrueerd: De Beus zou vrijuit praten, maar ik mocht in mijn artikel absoluut niet laten blijken dat ik de ambassadeur had geïnterviewd. De schijtlaarzen. Wat is er dan veranderd nadat Luns die ‘Oltmans vermijden’-instructie zogenaamd heeft ingetrokken? Ik vroeg De Beus bijvoorbeeld waarom ze alleen kamerleden toevoegden aan de Nederlandse delegatie naar de Algemene Vergadering van de uno, en bijvoorbeeld geen studenten en jongeren. Die vraag shockeerde hem zichtbaar. Dat zou nooit kunnen, zei hij, want het ging in de uno immers uitsluitend om politici. Ik antwoordde dat de wereld om mensen draaide, en dat het de studenten waren die dienden te overleven in de wereld die wij voor hen achterlaten. Het enige wat hij van me verwachtte was dat ik zou benadrukken dat de uno te weinig publiciteit in de pers thuis ontving. Ik flanste een reportage in elkaar. W. van

Wijk zette er - uiteraard, de lafaard - niet mijn naam boven, maar ‘van een correspondent’.272

Ging 's avonds naar de Everades-sauna aan de 28th Street.

3 december 1965

Had het ontwerp van mijn artikel over De Beus aan Van den Bogaert gegeven. In de uno nam de ambassadeur me terzijde en toonde enkele suggesties die hij in de kantlijn had geschreven.

Santo heeft drie omslagontwerpen gemaakt voor het boekje dat ik aan het schrijven ben over de Nieuw-Guinea-affaire. Vanavond had ik Loet Kilian, Santo, Alex van Maarseveen, Jan Cremer, Guus Albergts en Chris Mena in huis voor een zuurkoolmaaltijd.

4 december 1965

Handel en Wandel, nagelaten gedenkschriften 1888-1965 van Paul Rijkens is gearriveerd. Andermaal een voormalig invloedrijk man die na zijn dood herinneringen publiceert, zodat niemand hem er meer op kan ondervragen. Hij onderneemt verwoede pogingen de geschiedenis waar mogelijk grondig te vervalsen. Hoofdstuk 10 behandelt de kwestie Nieuw-Guinea. Op de pagina's 171-177 geeft hij een voorstelling van zaken, ook mij betreffende, die op zijn zachtst gezegd van geheugenverlies blijk geeft. Er ontbreken dermate veel belangrijke gegevens en medespelers in het Papoea-drama in - zoals W. Verrips - dat men deze herinneringen niet serieus kan nemen.

Joseph Mobutu gaat Congo per decreet regeren. De wereld zwijgt natuurlijk, althans de westerse wereld, want dit is precies wat ze altijd hebben gewild. Een Congolese Suharto om het Westen in deze belangrijke Afrikaanse staat in de kaart te spelen.

5 december 1965

Uitvoerig met mijn ouders in Huis ter Heide getelefoneerd. De Kilians deponeerden een Sint-Nicolaassurprise en een gedicht.

De hele dag aan mijn boek gewerkt.

6 december 1965

Seth King beschrijft de huidige legpuzzel in Jakarta fraai. Hij sprak met een gezaghebbende, niet nader aangeduide Indonesi-

sche autoriteit. De vraag die velen bezighoudt - of Sukarno feitelijk door een militaire junta is vervangen - werd als volgt beantwoord: ‘lt is always difficult to define Indonesia's political structure in Western terms. Sukarno is still the great unifying force in our scattered land. The military leaders and the religious groups still need him. He still has great authority. Let me try it this way. In the past, Sukarno has been a constitutional monarch in your sense of the word. At other times he has been prime minister. Right now he is more a constitutional monarch than prime minister.’273

Bij de presidentiële verkiezingen die gisteren werden gehouden, behaalde Charles de Gaulle 43,9 procent van de stemmen, tegen François Mitterand 32 procent. De communisten stemden op Mitterand. Voor De Gaulle was dit een teleurstellende nederlaag. Op 19 december moet er opnieuw worden gestemd. Wandelde een uur in de koude wind. De maan stond aan de hemel. De bomen stonden er treurig bij in de tuinen, maar ze overleven ons.

7 december 1965

Nu wordt er in Washington gesproken over het zenden van nog eens 350.000 tot 400.000 soldaten naar Vietnam.274 Ze willen de realiteit maar niet onder ogen zien.

Het is merkwaardig, maar zoals Verrips al voorspelde gaat het Reindert Zwolsman niet meer voor de wind. Het vertrouwen in aandelen van de Exploitatie Maatschappij Scheveningen (ems) is ernstig geschaad. Mededirecteur D. de Rooij en de laatste twee overgebleven commissarissen (professor W.C.L. van der Grinten en notaris W.C. Treurniet) zijn teruggetreden, zodat Zwolsman en zijn zuster alleen in de ems-top zijn overgebleven. Zwolsman heeft nu een ruil van aandelen in obligaties aangeboden om het geschokte vertrouwen een nieuwe impuls te geven.275

Een Amsterdamse stenograaf en boekhouder staan terecht omdat ze tijdens een rondvaart van Beatrix en Claus een papier voor hun raam hadden gehangen waarop het uitroepen van een republiek werd bepleit. De heren willen prins Claus als getuige oproepen. Ik betwijfel of dat lukt.276

President Sukarno heeft in een rede tot cadetten gezegd dat de confrontatiepolitiek met Maleisië gehandhaafd blijft, ondanks de gebeurtenissen op 30 september en 1 oktober. ‘Once again,’ aldus het staatshoofd, ‘I stress that we do not want to be encircled or contained by Necolim.’ Generaal Suharto rapporteerde dezer dagen aan de president dat een Britse helikopter met vijf militairen aan boord bij de grens van West-Kalimantan was neergehaald.277

In een andere toespraak, voor de tiende bijeenkomst van de mprs (Provisional Peoples Congress), benadrukte Bungkarno dat de integriteit van Indonesië en de revolutie bewaard diende te blijven. Refererend aan de heksenjacht op de pki zei hij: ‘Those who intend to punish the rats are burning the house.’ Hij was ervoor dat de ratten zouden worden opgespoord en gevangen, en hij, Sukarno, zou hen straffen. Hij had opdracht gegeven om een buitengewoon militair tribunaal op te richten, teneinde degenen te straffen die een staatsgreep tegen hem hadden willen uitvoeren. De president lanceerde tevens een uitdaging om hem af te zetten. ‘If you don't like me, then discharge me. I will withdraw if you are not satisfied.’ Hij vervolgde: ‘God knows I have done well for this nation. Fourty years of my life I have served this land. If you approve of me, thank God. If not, never mind, you may discharge me. People say: “They leave the political settlement of the revolution to the president”, but at the same time they push me and they irritate me. I ask you to leave the matter to me.’ Ik vergelijk de verslagen in de Times met die in de Indonesian Herald. De Herald zegt dat Bungkarno over ‘een muis’ sprak. De Times maakte van de muis een rat, wat vervelender klinkt, vooral wanneer het pki'ers betreft.

Ik zag foto's van Bungkarno in Life.278 De president straalt voor mij onzekerheid en inner turmoil uit die ik nooit eerder van hem heb gezien.

8 december 1965

Wim Klinkenberg schreef in een artikel dat prins Claus in zijn jeugd, toen hij in Tanganjika woonde, lid is geweest van de Hitler Jugend. Ook zijn ouders hadden tot de buitenlandse afdeling van de nsdap behoord. Het artikel was uitermate gedetailleerd en Gerard Vermeulen van Panorama besloot het op 11 december te publiceren. Blijkbaar kreeg men er van hogerhand

lucht van en is professor Jan de Quay ingeschakeld, de president-commissaris van uitgeverij De Spaarnestad. Nu zijn 380.000 exemplaren van Panorama uit de roulatie genomen. Wim kennende neem ik aan dat de essentie van het artikel juist is en voldoende met feiten onderbouwd om publicatie te rechtvaardigen. Maar zo gaan deze zaken in het brave vaderland.

Woonde een lunch bij in het Waldorf Astoria Hotel, waar de Belgische ambassadeur baron Louis Scheyven een verhaal hield over de economische toekomst van zijn land. Het werd een melig en langdradig verhaal, in streepjesbroek afgestoken, eigenlijk niet om te doen.

Later introduceerde ik Jan Cremer en Jan Asselbergs bij Sjef van den Bogaert. Ze hadden zich in het pak gestoken. Van den Bogaert nam me apart en zei dat zowel ambassadeur De Beus als hijzelf zeer ingenomen was met het door mij geschreven artikel over de ambassadeur bij de uno. ‘We hebben tegen elkaar gezegd: “Waren alle journalisten maar zo”’, aldus Van den Bogaert. ‘U wist wat u wilde vragen. U had zich geprepareerd. Het was journalistiek gesproken een uitstekend stuk.’ Ik vond zijn éloge overstelpend, maar ik antwoordde: ‘Ik ben niet veranderd. Ik ben altijd zo geweest!’ Daarna wandelde Jerome Heldring bij Van den Bogaert binnen.

Brandde een kaars in St. Patricks.

9 december 1965

Op 7 december werd meegedeeld dat L.B.J. op zijn ranch in Texas Dean Rusk, Robert McNamara, McGeorge Bundy, en diens assistent Robert Komer voor dringende besprekingen had ontvangen. Vandaag wordt bekend dat McGeorge Bundy, L.B.J.'s persoonlijke adviseur voor het buitenlandbeleid, is afgetreden. Hij gaat de Ford Foundation leiden.279

wqxr meldt dat 144 oorlogsvliegtuigen ‘the most savage attack’ hebben uitgevoerd die ooit op Noord-Vietnam werd gehouden. De killers kondigen een dergelijk bericht met trots aan. Sick!

10 december 1965

Duizend studenten en professoren van Yale University hebben in een paginagrote advertentie in The New York Times gevraagd om herziening van de Amerikaanse politiek ten aanzien van het Verre Oosten. Onder meer wordt opgeroepen tot toelating van China tot de uno. Senator Robert Kennedy heeft opnieuw

opgeroepen om het kerstbestand dat door de Vietcong is voorgesteld, te verlengen, en alles in het werk te stellen een permanent staakt-het-vuren in Vietnam te initiëren.

G.H. ter Stege, hoofdredacteur van de Emmer Courant, meldt dat ‘verschillende overwegingen’ ertoe hebben geleid mijn Amerikaanse correspondentschap stop te zetten, de lul. Loet moedigde me aan om me niet door dit soort futiele tegenslagen te laten beïnvloeden.

11 december 1965

President Sukarno heeft opnieuw gewaarschuwd dat het leger de communisten zou kunnen ontbinden of buiten de wet stellen, maar dat dit niets oploste. ‘It is their tactics’, zei hij in een rede voor het National Defense Institute. ‘The communists will emerge again some time in the future. They use guerrilla tactics. If attacked, they flee. The ideology of socialism - call it communism or marxism - is an objective reality. We cannot stop it. It is the same as we cannot eliminate the different races of Indonesia. If I eliminate nationalism, or religion, or socialism - or what is called communism - there will be no more Indonesia.’

Ik stel vast dat president Sukarno, volgend op wat hij de ‘G-30-S-affaire’ noemde (die werd gevolgd door de staatsgreep van generaal Suharto op 1 oktober 1965) duidelijk aan zijn oorspronkelijke Nasakom-concept vasthield. Hij wilde het delicate evenwicht tussen nationalistische, socialistische, religieuze én militaire stromingen niet verstoord zien. Dat was voor hem de enige voorwaarde waarop een volwassen en volwaardige democratische samenleving tot ontwikkeling en bloei zou kunnen komen.
Als opperbevelhebber van de strijdkrachten zou hij juist met het leger de minste moeite moeten hebben gehad. Maar juist uit die hoek weigerde men hem langzamerhand te gehoorzamen. Door de moord op de generaals en de luitenant schaarde het leger zich - zelfs de progressieve en links georiënteerde officieren - achter generaal Suharto. Die legde, zonder er enige ruchtbaarheid aan te geven, politieke richtlijnen en militaire bevelen van de president naast zich neer, en pleegde in feite hoogverraad.
Sedert 30 september 1965 ontwikkelde zich een wajangspel tussen de president en de groep rond Suharto. Men eiste van Sukarno dat hij de pki als schuldige van de G-30-S-affaire zou aanwijzen, maar hun schuld stond voor de president allerminst vast. Bungkarno wist dat een groep rechtse en pro-Amerikaanse generaals al geruime tijd met plannen rondliep om hem af te zetten. Zijn verden-
kingen gingen eerder in de richting van een Dewan General en de cia dan in de richting van de pki. Hij kon het niet met zijn geweten in overeenstemming brengen om - zonder spijkerharde bewijzen en uitsluitend op het woord van dezelfde generaals die het reeds geruime tijd op hem en de linkse krachten in het land hadden gemunt - eenzijdig de pki te veroordelen. Hij vreesde terecht dat een dergelijke stap het bloedbad jegens ‘communisten’ zou vertienvoudigen.

12 december 1965

Om 14.00 uur ontmoette ik de voormalige premier van België, Theo Lefèbre, in kamer 1108 van het Waldorf Astoria Hotel. Ik maak zijn pleidooi dat te veel Europees intellect naar de vs wordt weggekocht, het pièce de résistance van mijn artikel.280 De voor mij interessantste gedeelten van ons gesprek waren off the record. Op mijn vraag waarom België terughoudend was bij de erkenning van Peking verklaarde Lefèbre bijvoorbeeld: ‘Toen wij onze moeilijkheden in de Congo hadden, hadden we de Amerikanen nodig en wilden geen koploper zijn bij de China-kwestie. Nu moest men eigenlijk maar eens met Washington overleggen.’ Voor mij onderstreepte dat andermaal de feitelijke onderworpenheid van West-Europa aan de Amerikanen, die in de internationale arena dikwijls als irrationele cowboys optreden. ‘Ik zou China sneller erkend hebben dan mijn vriend Henri Spaak,’ zei Lefèbre, ‘maar toen De Gaulle met zijn anti-Amerikaanse gebaar naar China toe kwam, was het voor ons helemaal onmogelijk hetzelfde te doen zonder dat we voor anti-Amerikaans zouden zijn uitgemaakt. Maar ik vind de uno een “lieu de recontre” waar Peking bij behoort te zijn. De Amerikanen kunnen zich nu nog zoveel vergissingen veroorloven als ze willen. Maar de tragiek, die men in de geschiedenis terugvindt, is dat men op zijn hoogtepunt, zoals de vs nu, beslissingen neemt die eerst ongestraft blijven, maar men betaalt drie generaties verderop het gelag. De vraag is: wat zal er over twintig jaar gebeuren? Ik denk bijvoorbeeld niet dat de Amerikanen in Vietnam als Frankrijk een Dien Bien Phu zullen lijden. Ze zijn te sterk om in Vietnam te verliezen.’

De door het Indonesische leger geautoriseerde Djakarta Daily Mail publiceert een schokkend verslag van de arrestatie van generaal S. Parman door de mannen van kolonel Untung. In de nacht van 30 september op 1 oktober en onder aanvoering van eerste luitenant Dul Arief, begaven enkele Tjakrabirawe-militairen zich naar het huis van de generaal. Volgens de G-30-S-

beweging zou generaal Parman een van de hoge officieren zijn die samenzweren om president Sukarno af te zetten en te vermoorden.

De militairen arriveerden met busje B-1840-R aan Djalan Serang 32. Het peloton stond onder aanvoering van de militair Serma Satar, die met enkele soldaten het huis binnenging. Generaal Parman was zelf wakker geworden en uit bed gekomen. Hij zag de militairen in de tuin en vroeg hun wat zij er deden. ‘The president - the supreme commander in chief - has ordered you to come.’

‘Is it urgent?’

‘Most urgent, most urgent, general.’

‘Let me put my clothes on.’

‘No need, general, just come along as you are.’

‘No, I have to put on my uniform’, zei generaal Parman terwijl hij zich terugtrok in zijn slaapkamer, bewaakt door Serma Satar en de soldaten Chairuman, Praka Susanto and Kasimo, allen met getrokken bajonet.

Intussen was ook mevrouw Parman wakker geworden. Zij was meteen achterdochtig. Ze vroeg de militairen om hun opdracht te tonen. Die hadden ze niet. Ze noemden een codenummer waar een cijfer aan ontbrak. Dat vergrootte haar achterdocht. Generaal Parman waste zijn gezicht terwijl de vier militairen toekeken. Bij het vertrek nam de generaal geen afscheid van zijn vrouw en riep haar toe direct generaal Yani te telefoneren. Maar Serma Satar had inmiddels het telefoontoestel uit de muur getrokken en meegenomen.

‘Why disconnect my phone? Have I been blackmailed and am I now being arrested ?’ vroeg de generaal.

‘No General, there is nothing wrong!’

Generaal S. Parman had zich helemaal in uniform gestoken en werd opgedragen om in de bus te stappen. Hij vroeg hoe laat het was. De soldaten zeiden geen horloge te hebben. Hij hoorde dat er opdracht werd gegeven om naar Lubang Buaja te rijden, maar algauw merkte hij dat er een andere route werd genomen. Bij aankomst op de vliegbasis Halim kreeg de militair Atanasius Buang opdracht om generaal Parman dood te schieten, wat hij deed met een Thompson .45 door hem tweemaal door de linkerzijde van zijn rug te schieten. De generaal viel neer en zei met zwakke stem: ‘Fire again.’ Dat gebeurde nog driemaal en generaal Parman was dood.281

13 december 1965

Ruslan Abdulgani heeft in een gesprek met jonge Indonesische wetenschappers gewezen op een zwakke plek in de revolutie. Aan kennis alleen heeft Indonesië niet genoeg. Leiderschap en kaders zijn onmisbaar. De geschiedenis herhaalt zich ook in Jakarta. Grote leiders schijnen nooit voor getrainde opvolging te zorgen. Abdulgani sprak over het piramidevormige leiderschap van Bungkarno, waarbij de staatsfilosofie van de pantjasila282 de basisideologie diende te blijven. ‘Wie deze principes niet aanvaardt zal niet tot het kader van de revolutie kunnen toetreden, laat staan tot de kaders van Bungkarno.’ Abdulgani, nu minister for Public Relations Affairs, omschreef een patriot als ‘de man die Indonesië als zijn enige moederland erkent, die consciëntieus religieus is ingesteld en in woord en daad strijdt voor een rechtvaardige en welvarende vrije Indonesische samenleving, vrij van uitbuiting door de ene groep van de andere’.

14 december 1965

President Sukarno heeft als zijn drie naaste medewerkers benoemd: de minister van Defensie generaal A.H. Nasution, de sultan Hamengku Buwono ix, en Ruslan Abdulgani. Dr. Subandrio werd ontheven van zijn post als commandant van het Operational Command en is nu nog slechts minister van Buitenlandse Zaken. Mijns inziens is dat een positieve ontwikkeling, omdat dit driemanschap, direct onder het staatshoofd, een belangrijk tegenwicht vormt voor de groeiende macht en invloed van militairen rond generaal Suharto.

Intussen is er een milde paniek uitgebroken omdat de roepia is gedevalueerd met duizend tegen één. Officieel kon men voor een dollar 45 roepia's krijgen, maar toeristen wisselden een dollar voor 8000 roepia's. De zwarte markt ging zelfs tot 20.000 roepia's voor een dollar. Er moest dus duidelijk iets gebeuren. Zag in de Apollo een film over Duitse concentratiekampen. Ik werd er compleet misselijk van. Waarom blijven ze zulke films vertonen? ik liep eruit. Op straat ontmoette ik een danser, Jacob Cohen (23), met een grote, grijze poedel, Beau. Jacob had prachtige ogen, mooi zwart haar, fonkelende witte tanden en een heerlijk lijf. Hij ontdekte op een dag dat zijn ouders niet zijn echte ouders waren. Zij hadden hem in 1942 in Jeruzalem gevonden. Hij kleedde zich butch. Hij houdt kennelijk van wilde seks en vergeet het 't liefst meteen weer. We eindigden dan

ook in bed. Hij was bang dat ik in zijn nek zou bijten. Hij wilde zijn penis in mijn mond stoppen en dat was het moment dat de show stopte. We zaten nog tot 01.00 uur te praten. Zeer aantrekkelijke jongen.

Somerset Maugham (91) ligt in coma. Ik beleef dat bericht alsof het om een bekende gaat.

Robin Moore, de auteur van de bestseller Green Berets - een verheerlijking van de oorlog en de heldendaden van de ‘groene baretten’ - is in Vietnam en schrijft reportages voor de New York Journal American. Trouwens, de hele Amerikaanse pers staat nu in het teken van oorlogsberichtgeving, verlucht met de meest wrede foto's. Ik lees een van de vele schetsen, geschreven door Hanson Baldwin, de militaire medewerker van de Times die zich in Dian (Zuid-Vietnam) aan het front bevindt. In die buurt ligt een complex van ondergrondse Vietcong-tunnels en -bunkers over niet minder dan vier tot zes vierkante mijl uitgestrekt. Amerikaanse mariniers en para's vallen deze vesting voortdurend aan en lijden de meest verschrikkelijke verliezen.

Sergeant Pedro Crisostomo (25) uit Guam van het Second Batalion of the 18th Regiment of the First Division bevond zich aan de zijkant van een bunker toen plotseling een mijn achter hem explodeerde. Hij kreeg scherven in zijn rug, terwijl zijn squad leader op slag werd gedood. Even later kreeg hij een kogel in zijn schouder en kon hij zijn rechterarm niet meer gebruiken. Hij probeerde uit de vuurlinie te komen. Een soldaat wilde hem helpen, maar ook hij werd getroffen. De commandant van de compagnie vroeg per radio om hulp van een nabijgelegen peloton, maar ook hij werd geraakt. Inmiddels was ook de soldaat die naast hem lag gesneuveld. Bij het donker worden werd hij gevonden door Vietcong-militairen, die hem de bunker in sleepten. Twee daarvan bleven hem bewaken. Ze spraken Vietnamees. Pedro was er zeker van dat ze hem zouden doodschieten.

Een van hen viel in slaap. De andere wacht had zijn geweer tegen de muur gezet. Na een uur zag hij zijn kans. Op de grond lag een schoffel met een breed blad, die werd gebruikt om tunnels te graven. Plotseling greep Pedro de schoffel en sloeg de wacht ermee op zijn voorhoofd. Hij sloeg de man knock-out, of misschien zelfs dood. Het kostte de sergeant de rest van de nacht om, schuifelend over de grond, zijn bataljon te bereiken. Hanson Baldwin bezocht Pedro Crisostomo in het 93rd Evacuation Hospital nabij Dian. Zijn luitenant vertelde dat de Vietcong op de gewonden was blijven schieten. Zelf brak hij beide

benen, maar hij had kans gezien de helikopter te bereiken, die hem evacueerde.283

De pers staat bol van dit soort onthutsende verhalen. Het lijkt wel of het publiek ze beleeft als indianenavonturen uit Hollywood, waarbij de afschuwelijke realiteit van de oorlog gewoon niet doordringt. Beleven wij die een oorlog aan den lijve ondervonden, dat anders?

15 december 1965

Betekenisvolle brief van Jonathan Raymond. ‘What you write about my not discussing matters other than intellectual, is true. It is because I do not consider my personal feelings to be worth anyone's time. Of course, it is more complex than this, but generally, it is true. I can't help feeling that whatever is personal to me isn't much more than the banality everybody experiences.’ Hij vervolgde: ‘I am trying to make myself believe that I will never know a friend, a woman, a father. So, I will be quit of the grief trying. I shall probably never do it. I realize it is just a reaction in me to the misunderstandings that arise between men. If everybody were to try a little harder to understand the other before passing judgement, we should find far, far less dissension. I even realize how childish what I am saying sounds, but I am a child and can talk no other way. Perhaps I shall learn to resign, but I can't imagine it... Salut, Jonathan.’284

Anneke Verrips schrijft het boek van Paul Rijkens gelezen te hebben. ‘Ik vond het niet denderend. Ik hoop dat jouw boek beter wordt... Werner wordt er niet in genoemd en een heleboel dingen geloof ik niet.’ Ik had haar gemeld dat ik een brief aan de heer Coleman, een Amerikaanse relatie van W. Verrips, had teruggekregen. Dat bevreemdde haar. Ze heeft kennelijk het gevoel de cia-connecties van haar man toch nooit meer te kunnen achterhalen, en schijnt bereid er een streep onder te zetten en op eigen kracht met haar twee zonen verder te gaan. ‘Ik heb geen zin om mijn verdere leven te verpieteren, want daar ben ik nog te jong voor.’

Robert McNamara wordt steeds gekker. De radio meldt dat hij op een navo-conferentie in Parijs heeft gezegd dat Peking in staat is om binnen tien jaar met langeafstandsraketten zowel San Francisco als Berlijn plat te gooien. Hij denkt zeker dat hij op die manier West-Europa kan afhouden van het aanknopen van banden met China.

Somerset Maugham is overleden.

16 december 1965

Vier Amerikaanse astronauten - Walter Schirra en Thomas Stafford in Gemini 6 en Frank Borman en James Lovell in Gemini 7 - hebben een rendez-vous in de ruimte gehad, waarbij de capsules zo dicht bij elkaar kwamen dat men in elkaars cabine kon kijken. Dat is inderdaad uniek.

In Nederland schijnt veel gedonder te zijn geweest rond het voorgenomen huwelijk van Beatrix en Claus.285 In het paternalistische vaderland is nog altijd tot het dertigste jaar toestemming van de ouders vereist. Prins Bernhard heeft in een gesprek met de Londonse Daily Mail ongezouten taal gebruikt. Het is hem nauwelijks kwalijk te nemen. Hij verzekerde de interviewer dat koningin Juliana, Beatrix en hijzelf ‘altijd heel hard hebben gewerkt’. ‘Men kan dit onbescheiden van mij noemen, maar het is een feit.’ Op de vraag hoe op hem de ingezonden brieven in kranten overkwamen die een republiek bepleitten, zei hij: ‘Wij worden erin behandeld als drie domme, onverantwoordelijke, waardeloze schepsels die niet dachten aan land, volk of positie.’ Over prins Claus zei Bernhard dat hij geschikt was om aan de zijde van de kroonprinses te staan. ‘Hij zal het uitstekend doen... Indien ik tot de conclusie zou zijn gekomen dat mijn toekomstige schoonzoon niet iemand was om het land en mijn dochter gelukkig te maken, zou ik zeker hebben geprobeerd haar van mening te doen veranderen.’

Over de monarchie zei de prins dat de leden van het Koninklijk Huis ‘persoonlijk respect’ moeten genieten bij het volk. Geen koning heeft automatisch recht op voortduring van zijn koningschap. Prins Bernhard had ook steeds bepleit dat zijn dochters vrij waren om te trouwen met wie ze wilden. Het had hem geroerd om Beatrix hand in hand met Claus een televisie-interview te zien geven. ‘Mijn oudste dochter is altijd zo gereserveerd geweest. Bijna te gereserveerd, wat betreft het uiting geven aan haar emoties. Ik vond het fantastisch dat zij, niettegenstaande het feit dat zij zo verliefd waren, zich kalm hielden en niet geïrriteerd werden. Zelfs door de moeilijkste vragen, waarop ze eventueel ongelukkig hadden kunnen antwoorden.’286 Dit beeld van een ingetogen Beatrix strookt allerminst met beschrijvingen die ik dikwijls van mejuffrouw Büringh Boekhoudt krijg. Zij is meer bezorgd dat de kroonprinses - ‘een flapuit’ - op zeer temperamentvolle wijze te snel reageert. Ze heeft wel eens gezegd dat Beatrix en ik daarin hetzelfde zijn.

De kneuters aan het Binnenhof hebben, vanaf het moment van de fatale foto in de bosjes van Drakensteyn, aan één stuk door geblunderd met Claus. Het huwelijk van Beatrix hoort grondwettelijk bij het kabinet thuis. Premier Cals is de verantwoordelijke man. Wim Klinkenberg schijnt meer research te hebben gedaan dan de regering: Claus von Amsberg was na de oorlog in dienst bij een joodse advocaat. Hij zou geprobeerd hebben om tewerkgesteld te worden op de Duitse ambassade in Israël. Later schijnt hij zijn chefs attent te hebben gemaakt op de anti-joodse mentaliteit van een ambassadelid in een Afrikaans land. De fracties van de kvp (onder leiding van drs. W.K.N. Schmelzer) en de PvdA (onder leiding van drs. G.M. Nederhorst) botsten voortdurend, zelfs zo dat Jacques Fahrenfort schreef: ‘Door verkeerde beleidsbeslissingen, blunders, nalatigheid en onhandigheid is er de afgelopen maanden genoeg buskruit aangedragen om het kabinet en wellicht zelfs de hele monarchie te doen ontploffen.’287 Fahrenfort verwachtte dat, nu het voortbestaan van het koningshuis op het spel stond, men geen breuk zou laten ontstaan in de rooms-rode coalitie, ‘wat overigens een koud kunstje zou zijn’. Eén verkeerd woord was voldoende om ‘het lont in het kruitvat te steken’. De vvd'er Harm van Riel veroorzaakte een kolossale rel door voor vvd-jongeren in Scheveningen te spreken over ‘een anti-Oranjegezind proletariaat’ en over ‘de republikeinse gezindheid van met name het Amsterdamse hooglerarenkorps’.288 Hoe zou Claus von Amsberg dit soort rellen ervaren? Hoe beïnvloedt dit geklets de relatie tussen het kroonprinselijk paar?

17 december 1965

President Lyndon Johnson heeft het bestaan om officieel bekend te laten maken dat er ‘maar’ 1.496 Amerikanen in Vietnam zijn gesneuveld. Dat cijfer lag immers beneden de in juli gemaakte prognose! Er waren 6.863 Amerikaanse soldaten gewond geraakt, maar niemand vertelde welk onderscheid er gemaakt kon worden tussen permanent invaliden en licht gewonden die na herstel weer naar het front werden gezonden. Precies als de Duitsers in de oorlog deden, werden de verliezen van de Vietcong natuurlijk voorgesteld als astronomisch: 15.588 doden, tegen 3.507 voor het Zuid-Vietnamese leger. Intussen staan er in de kranten plaatjes van de Jonhsons en hun dochters bij een gigantische kerstboom in het Witte Huis.

Radio wqxr van de Times begint de dag weer met waanzin te melden. Amerika heeft Noord-Vietnam opnieuw met bommen bezaaid, maar ook met een miljoen pamfletten waarin de bevolking werd gevraagd of ze akkoord ging met een Vietcong-aanval in het hartje van Saigon, waarbij acht burgers om het leven kwamen. Het is onbegrijpelijk. Dezelfde mensen (Amerikanen) die kans zien om twee Gemini-capsules elkaar ergens in het heelal op een paar meter afstand te laten ontmoeten, zijn niet in staat de oorlogsgevoelens van de tegenpartij in Vietnam te evalueren.

Newsweek noemt Jan Cremer ‘Kid Prometheus’ en noemt de Amerikaanse editie van Ik Jan Cremer geschreven voor ‘the impressionable set, which includes kids from 14 to 35’. Na een aantal passages te hebben aangehaald concludeert het blad: ‘Hopefully, he is not in the mainstream of American adolescence. The water there, like his narrative, is fast and muddy but not very deep.’289

Ik belde Jan erover op. Hij vertelde dat in Stockholm twee jongens een derde hadden vermoord, waarna ze de politie hadden verteld volgens het recept van Ik Jan Cremer te werk te zijn gegaan. ‘Fantastische publiciteit, jongen’, zei Jan.290 De Haagse Post wijdde een omslagverhaal aan hem.

19 december 1965

Om 10.30 uur arriveerde Jan Cremer in mijn flat in Kew Gardens. Hij had zijn vriendin (‘Ik ben verliefd, weet je wel’) Melanie Hampshire op een vliegtuig naar Londen gezet. Ze had honderd kilo overwicht. Jan betaalde. Zij gaf hem een antiek horloge. Hij had zijn gouden boek naar de lommerd gebracht. ‘Ik ben te trots om geld van mensen te lenen.’ Hij keek in mijn plakboeken en las een stuk van mijn manuscript. ‘Je schrijft te ouderwets. Niemand zegt meer “hij zeide met luide stem”. Je moet gewoon feiten achter elkaar noemen en dan laat je het bewerken.’ Bill Bast belde op. Hij zat bij Murray Drucker, samen met Sybil Burton, de eigenares van discotheek Arthur. We gingen erheen. Een boudoirachtig appartement. We gingen met z'n allen eten in The Cookery op 8th Street. Jan vertelde dat zijn Amerikaanse uitgever Shorecrest hem aan boord van de Nieuw Amsterdam, midden op de oceaan, had getelegrafeerd om zijn toestemming te krijgen de filmrechten van Ik Jan Cremer te verkopen. Hij werd voor honderdduizenden

dollars tekortgedaan. Bill adviseerde hem dringend om een advocaat te nemen. We gingen voor koffie naar de Village. Bill vond het de eerste waardevolle avond in New York, want de meeste mensen die hij ontmoette verveelden hem.

20 december 1965

The New York Times noemt L.B.J. eindelijk ‘onoprecht’. Dat heb ik al weken geleden over de bastard geschreven.

Kerstkaart uit Fort Worth, Texas, van mevrouw Marguerite Oswald.

President Sukarno heeft in een toespraak tot islamitische studenten gezegd dat het in strijd met de koran was dat vermoorde communisten en patriotten in Midden- en Oost-Java ‘were mutilated and left decaying in the streets, under trees or floating in rivers. Those people who want to do something about these bodies are also threatened with death.’ Het verontachtzamen van een overledene is in strijd met islamitische wetten. Wat is er op Java aan de hand? Onder generaal Jani - of zelfs generaal Nasution - zou een dergelijk optreden van het leger ondenkbaar zijn geweest. Suharto doet maar raak.

Charles de Gaulle heeft met 12.645.315 tegen 10.557.483 stemmen van François Mitterand gewonnen. Gelukkig.

Ik begrijp nu pas dat drs. G.M. Nederhorst van de PvdA heeft geschreven dat koningin Juliana niet en prinses Beatrix in het geheel niet geschikt zijn voor hun koninklijke taak. Willem Drees schijnt te zijn ingesprongen. Bij het Kamerdebat over het huwelijk van Beatrix en Claus heeft diezelfde Nederhorst Beatrix plotsklaps ‘een krachtige persoonlijkheid, intelligent, wilskrachtig en idealistisch’ genoemd, ‘iemand die recht op haar doel afgaat’. Bij de PvdA zijn ze soms toch werkelijk niet wijs.291

21 december 1965

De Amerikanen zijn in Vietnam begonnen om de rijstvelden die in handen van de Vietcong zijn, met gevaarlijke gifmiddelen te bestrooien. Dit nieuwe programma is een verlengstuk van het zogenaamde ‘ontbladeringsprogramma’ waarmee in 1961 is begonnen. Daarbij hadden Amerikaanse genieën bedacht dat chemicaliën ervoor zouden kunnen zorgen dat bladeren van de bomen vallen, waardoor de Vietcong gemakkelijker op te sporen zou zijn. Er is naar schatting meer dan drie miljoen hectare landbouwgrond in Vietnam. De eerste 30.000

hectare is al naar de knoppen geholpen. Hoe bedenken ze zoiets? Verder hebben Amerikaanse commandanten te velde aangekondigd dat wanneer Vietcong-soldaten zich op Cambodjaans grondgebied terugtrekken, Amerikaanse militairen geen rekening zullen houden met de grenzen van Zuidoost-Azië, en fris en vrolijk verder zullen vechten op Cambodjaans grondgebied. Dit is nu precies de mentaliteit waartegen president Sukarno, prins Sihanouk, en de leiders van China, Noord-Korea en Noord-Vietnam zich verzetten.

Prins Bernhard is op fazanten gaan jagen op Spetsopula, een Grieks eilandje dat aan scheepsmagnaat Stavros Niarchos toebehoort.

22 december 1965

Kardinaal Spellman (77) is weer naar Vietnam vertrokken om met Kerstmis bij de militairen te zijn. Hij zal wel weer een verzekering hebben afgesloten bij Lloyds in London.292

The New York Times is van mening dat het Indonesische leger ‘de tijdbom van de pki in Indonesië’ heeft gedemonteerd. In een hoofdartikel wordt gesproken van een totale breuk met Peking en het afketsen van de confrontatie met Maleisië sedert de coup van generaal Suharto op 1 oktober 1965. De Times vermeldt dat Sukarno's bevelen worden genegeerd en zijn toespraken gecensureerd. Toch beschouwt het leger, aldus de Times, het prestige van Sukarno, als vader van de staat, vooralsnog als te waardevol om hem publiekelijk af te zetten.

23 december 1965

Mijn moeder schrijft het familienieuws. Mijn grootmoeder Poslavsky is redelijk goed en men zal op 5 januari 1966 haar negentigste verjaardag vieren.

24 december 1965

Een brief van Erik van der Leeden maakt me zeer verdrietig. ‘Je had indertijd gelijk toen je zei dat je bang was dat ik zou veranderen. I changed. Ik kan de rust niet meer opbrengen je te schrijven. Het zou toch geen eerlijke brief worden. Het spijt me. Ik hoop dat je het kunt begrijpen. No change of feelings towards you, merely a lack of ways to express them. Poot, Erik.’

Martin Portier schrijft vanuit dienst in Zeven, West-Duitsland, dat wanneer hij artikelen van me leest, zoals in De Wereldkro-

niek, hij terugdenkt aan de dagen in 1952, toen we samen sliepen in het huis van mijn grootvader en diens vrouw Sima Sastro Pawiro te Amsterdam.

Generaal A.H. Nasution zit uiteindelijk meer op de lijn van Sukarno dan zijn junior colleague Suharto, die waarschijnlijk niets van internationale betrekkingen of wereldpolitiek weet of begrijpt. Generaal Nasution hield een redevoering waarin hij de omsingeling van Indonesië door de vs en Engeland besprak, en hij sprak zich daarbij duidelijk uit tegen de Britse invloed in de Federatie van Maleisië. Nasution zei dat de Zevende Vloot van de Amerikanen ‘was running amok’ langs de kusten van Vietnam, en dat Londen van plan was om een permanente vlooteenheid in de Indische Oceaan te stationeren. Hij had het vervolgens over Bungkarno's Necolim-concept. ‘The recent formation of Malaysia was the straw that broke the camel's back.’ Hij vervolgde: ‘To neutralize this encirclement, we had to launch the confrontation policy against Malaysia.’ Een duidelijker ondersteuning van president Sukarno in dezen, drie maanden na de 1 oktober-coup, is nauwelijks denkbaar.

President Sukarno zelf heeft in een toespraak tot 10.000 studenten in Jakarta gezegd dat het communisme en de pki een rol moeten blijven spelen in de Indonesische politiek. ‘I wrote the Nasakom concept when I was 25 years old, in 1926. I will stick to it until I enter my grave’, aldus Bungkarno. Het Parool meldde dat Ratna Sari Dewi Sukarno een communistische spionne zou zijn, die momenteel bemiddelt tussen de pki en Sukarno. Het Japanse persbureau Kyodo zegt te weten dat van de negen leden van het pki-politbureau alleen Sudisman nog in leven is. De anderen werden botweg gefusilleerd.293

Na diner bij de Marescots ontmoette ik Bill Bast en Jan Cremer in discotheek Arthur. Roddy McDowall zat aan onze tafel. Sophia Loren kwam binnen, evenals Geraldine Chaplin. De ambiance was super: het kaarslicht, de gezichten, de stijlen, kapsels, outfirs, de band The Wild Ones, tot en met de jongens in de garderobe. Om middernacht gingen we naar een preview van The Mad Show, een musical gebaseerd op Mad Magazine, in The New Theatre op 54th Street. Om 02.30 uur wilde Jan nog teruggaan naar de Village. lk was tegen 05.00 uur thuis.

Vanmorgen belde Jan om te vertellen dat een Nederlandse, Monique van Cleef, koningin van een seks- en sadismeorganisatie, was gearresteerd. De politie had een inval gedaan in haar villa in New Jersey en had veel zwarte leren laarzen, jurken,

broeken en jassen gevonden, evenals belangrijke hoeveelheden pornografisch materiaal.

25 december 1965

Er is een bestand van dertig uur voor Vietnam afgekondigd. Bob Hope is bij de troepen en liet zich ontvallen dat de bombardementen op Noord-Vietnam tenminste één goed doel dienden, namelijk ‘the best slum clearing project in the world yet’. Wat is dat voor een man? Die is niet goed bij zijn hoofd. Er werd natuurlijk smakelijk om gelachen.

Bij de bushalte in Kew Gardens stond ineens een student van Keystone College voor me. Hij herkende me en groette dermate enthousiast dat hij me op de mond zoende. Dat overviel me. Ik kon niet meer op zijn naam komen. Hij ging een vriend van het vliegveld afhalen. Gezonde jongen.

26 december 1965

Washington heeft het bestand in Vietnam willen verlengen - wordt gezegd - maar de Vietcong begon na de dertig uur stilte weer te schieten, aldus het State Department.

Dineerde bij Santo en ontmoette later Bill Bast en Jan Cremer. Jan is het niet eens met de inhoud van zijn behaalde publiciteit en zegt ook dat de vertalingen niet kloppen. Bill wil hem voorstellen aan de advocaat van Richard Burton en Elizabeth Taylor, Aaron Frosch.

27 december 1965

Hanson Baldwin meldt vanuit Saigon dat de Amerikaanse generaals van mening zijn dat ze niet langer aan de verliezende hand zijn tegen de Vietcong, ‘but we are not yet winning either’. Men verwacht voor 1966 verhevigde gevechten. De oorlog zou wel eens vijf jaar kunnen duren, denken de militairen. Voor het eerst wordt openlijk gezegd dat naast het Zuid-Vietnamese leger misschien 350.000 of zelfs 400.000 tot een half miljoen Amerikaanse militairen nodig zullen zijn. R.W. Apple rapporteerde intussen vanuit Danang dat de mariniers, van Jan Soldaat tot en met de hoogste officieren, zeer ontevreden waren over het zogenaamde bestand. Gedurende dertig uur ‘vrede’ werd een marinier op patrouille gedood en velen raakten gewond. ‘Either you fight or you don't fight. You don't stop fighting because it is December 25’, aldus een pelotonscommandant aan het front.294

In de jaren vijftig, nadat de Fransen - volgend op de nederlaag in Dien Bien Phu in 1954 - zich uit Indo-China hadden teruggetrokken, stelden minister John Foster Dulles, generaal Nathan Twining en admiraal Arthur Radford aan president Dwight D. Eisenhower voor om een militaire invasie in Vietnam te organiseren. Alle betrokken partijen, behalve de vs, hadden de Geneefse akkoorden van 1954 ondertekend, waarbij het land langs de zeventiende breedtegraad in tweeën werd verdeeld, tot er ooit eens verkiezingen zouden worden gehouden. Eisenhower schrapte het snode plan, omdat hij als militair van mening was dat het plaatsen van Amerikaanse soldaten op Aziatisch grondgebied een hopeloze missie zou zijn. Maar de cia begon in weerwil van dit besluit ‘adviseurs’ naar Saigon te zenden teneinde het wankele regime van Zuid-Vietnam te helpen redden. Tenslotte werd de cia in 1945 opgericht met het doel om het communisme in de wereld te bestrijden.
John F. Kennedy erfde deze situatie in 1961. De medewerkers van J.F.K. hebben unaniem getuigd dat de president om te beginnen nooit dienstplichtigen naar Vietnam wilde sturen en een maand voor de moord in Dallas zelfs opdracht had gegeven aan minister Robert McNamara om 1000 van de 2500 in Vietnam aanwezige ‘adviseurs’ terug te trekken. J.F.K. had immers het besluit genomen de vs niet verder bij de oorlog in Vietnam te betrekken. Dat betekende een frontale botsing met de cia, dat de Koude Oorlog juist opgevoerd wilde zien. De cia zag in president Kennedy dan ook een directe vijand. De moord in Dallas maakte het mogelijk dat reeds twee jaar later openlijk werd gesproken over het zenden van een half miljoen soldaten naar Saigon. Hiermee is minstens één reden genoemd waarom de cia - of elementen binnen de cia - er belang bij hadden dat J.F.K. zou worden uitgeschakeld.

28 december 1965

Amintore Fanfani, de minister van Buitenslanse Zaken van Italië die een vredesmissie naar Hanoi had ondersteund en een serieuze bemiddelingspoging heeft ondernomen tussen Washington en de Vietcong, is afgetreden. De waanzin wint het nog steeds van de rationaliteit.

Werkte aan mijn manuscript. Het is erg stil vanuit Huis ter Heide, wat me bevreemdt en zorgen baart. De kerstkaart van Liao Ho-shu, tweede secretaris van de Zaakgelastigde van de Volksrepubliek China in Den Haag, is van een subtiele kwaliteit. Geen enkele kerstkaart van hier is ermee vergelijkbaar.

Sergeant George Smith en Claude McClure, de beide Amerikaanse militairen die door de Vietcong werden vrijgelaten, zul-

len voor een rechtbank moeten verschijnen vanwege ‘hulp aan de vijand’. De maximumstraf is de dood. De mannen hebben nota bene twee jaar in een Vietcong-gevangenis in de jungle gezeten. Nu dit.

De Telegraaf meldt dat Nederland met ingang van 1967 tien atoombommen zou kunnen maken. De kernreactoren in Petten en Delft zouden daar nauwelijks hun hand voor hoeven om te draaien. Wat betekent dat nu weer?

29 december 1965

Frits van Eeden schrijft dat hij regelmatig Lot Jolles ontmoet.295 Ze gaan samen in de Wassenaarse dierentuin apen tekenen. ‘Ik begin haar werk geweldig te vinden. Zij is een der weinigen in mijn kennissenkring waar je mieters mee kan praten, en niet alleen over beelden.’ Hij ontvangt veel opdrachten, onder andere voor een beeld voor een gemeentehuis. Hij heeft een (mysterieuze) vriend die hem de rust schijnt te geven om te kunnen werken. Alleen schijnt het leeftijdsverschil tussen hen aanzienlijk te zijn. Tijdens het schrijven van zijn brief was een poes bezig haar liefde jegens hem te betuigen. ‘Ze zit met haar kopje tegen mijn kin te vrijen, en wanneer blijkt dat ik gewoon doorschrijf en dus niet reageer, probeert ze aandacht te trekken door haar achterste onder mijn neus te houden, wat meer succes heeft. Ik ben niet vies van haar, maar op die ontluchtingskoker heb ik het niet zo erg gemunt.’ In een tweede brief weidt hij uit over de verliefdheid van een schouwburgdirecteur die hij wel aardig vindt maar voor wie hij niets voelt.

Jan Cremer heeft bezoek gehad van Friso Endt met een filmteam. Hij zei Endt zeer te mogen. Ik antwoordde: ‘Ik absoluut niet. Ik vertrouw hem voor geen cent.’ Bill Bast merkte op dat Jan Cremer eigenlijk zijn hoogtepunt had bereikt door zich tegen de samenleving af te zetten. Nu omhelsde die samenleving hem en wist hij er eigenlijk niet goed raad mee.

Ik denk dat L.B.J. inderdaad een ernstige poging onderneemt om het bestand in Vietnam tot een soort permanente vrede om te bouwen. Ambassadeur Arthur Goldberg zit bij de paus in Rome. Ambassadeur Averell Harriman spreekt in Warschau met de Poolse minister Adam Rapacki. Vice-president Herbert Humphrey is in Tokio. Een hoge sovjetdelegatie onder leiding van Aleksandr Shelepin is in Hanoi. In Washington is bekendgemaakt dat er geen bombardementsvluchten boven Noord-

Vietnam zullen worden uitgevoerd, om Hanoi de gelegenheid te geven belangstelling te tonen in vredesonderhandelingen. Bovendien is een professor van Yale University, Staughton Lynd, in Hanoi, samen met Tom Hayden van de Democratic Society-studentenbeweging en Herbert Aptheker, directeur van het Amerikaanse instituut voor Marxist Studies. Er hangt iets in de lucht.

30 december 1965

Ho Chi Minh heeft een boodschap naar paus Paulus vi gezonden met als strekking dat Washington helemaal geen vrede wil. Ho beschuldigde de Amerikanen van barbarisme. Tussen de Geneefse akkoorden van 1954 en 1960 alleen al, voerden Zuid-Vietnamezen en Amerikanen 160.000 aanvallen op het noorden uit, doodden 170.000 mensen, verwondden en veroorzaakten ze invaliditeit bij 800.000 personen, hebben ze 400.000 Vietnamezen geïnterneerd en vijf miljoen mensen in zogenaamde ‘strategic hamlets’ bijeengedreven, ‘a kind of concentration camp’, aldus Ho. Sinds 1961 heeft de vs de oorlog opgevoerd met de meest barbaarse middelen van moderne oorlogvoering. ‘Er worden giftige chemicaliën, gassen, napalm en fosforbommen tegen ons gebruikt, die oude mensen, vrouwen en kinderen doden, en waarbij gehele dorpen, pagoden, kerken, hospitalen, scholen, vee en landbouwgrond worden vernietigd.’ Hij vervolgde: ‘The crimes of the us imperialists, comparable with those of Hitler, have aroused profound indignation among the whole of peace and justice loving mankind... Let the us put an end to its aggression, and peace will immediately be restored in Vietnam.’

31 december 1965

Joel Grill sliep hier gisteravond. Hij belde vanmiddag om te zeggen dat toen hij thuiskwam en voor de spiegel stond, hij dacht dat er een heel leger over zijn lichaam was getrokken.

Louis Meerts van de Gazet van Antwerpen schrijft dat nog te veel van mijn artikelen ‘met het eigen karakter van ons blad ten dele in tegenspraak zijn’. Hij besluit: ‘We staan absoluut nog niet op dezelfde diapason en dat is in elk geval toch nodig.’ Ik zal mijn langste tijd voor die krant wel weer hebben geschreven. ‘Een uitstekend stuk was ongetwijfeld datgene over de protocolchef van de uno, afkomstig uit Brugge’, aldus Meerts.

In Amsterdam heeft Gerard Kreuger (27) verklaard dat niet Jan Cremer maar hij de eigenlijke auteur van Ik Jan Cremer is. Hij wil

250.000 gulden schadevergoeding en zal aan de hand van getuigen het bewijs voor de rechter leveren. Hij heeft intussen een klacht tegen Jan ingediend wegens plagiaat. Kreuger is al eerder gearresteerd wegens valse kredietwaardigheid, en het is natuurlijk een smerig zaakje. Jan verwacht dat Kreuger opnieuw de bak in zal draaien.

1 januari 1966

The New York Times begint het nieuwe jaar met een reportage (op de voorpagina) over Reindert Zwolsman.296 Hoe krijgt zo'n man dit toch altijd weer voor elkaar?

Zag samen met Bill Bast Frederico Fellini's Julliet of the spirits. Prachtige fotografie, zalige lichamen, maar je houdt er eigenlijk weinig aan over. We leven in een wereld in steady decline. Bill vindt verveling het vreselijkste wat er is en hij gelooft dat je in werkelijkheid ‘could be bored to death’.

De metrostaking is begonnen en ik zit in Kew Gardens volkomen geïsoleerd. Wandelde naar homobar The Kew, waar nu een ‘raided premises’-papier297 op zat. Ontmoette Reid (21). Hij had een splinternieuwe Thunderbird. Via het ontwerpen van McGregor-zwembroekjes was hij in Hollywood terechtgekomen. Hij hield van wat oudere mannen en was nu verwikkeld in een affaire met een directeur van mgm, die voor zaken in Londen was. mgm had een flat in Forrest Hills voor hem gehuurd. We gingen onmiddellijk naar bed. Hij bleek een marvellous, sensual, lean, sexy animal te zijn. Hij fluisterde dat hij gezogen wilde worden, maar dat bracht ik niet op, nog altijd niet.

2 januari 1966

American Airlines vlucht 213, New York - Detroit

Reid had welgestelde ouders. Zij hadden hem in contact gebracht met een psycholoog, die hen er echter van had weten te overtuigen dat hij echt homoseksueel was. Hij woonde in het appartement in Forrest Hills om zijn lover uit de Hollywood-sfeer te halen, ‘want er lopen daar duizenden mooie jongens rond’. Hij wil zich op kunst en psychologie gaan toeleggen. Uiteindelijk kwamen we in een 69-stand terecht, we namen elkaars penis in de mond en bleven ermee bezig. Ik legde hem later uit dat ik hoopte ooit nog eens een vriend te krijgen waar ik in alles verder mee zou gaan. Reids ogen stonden triest, maar waren toch lovable and sincere. Ik verlangde met hem alleen te

zijn en dat lukte dus. Hij mag een vrouwelijke indruk maken, en hij geurde naar parfum, maar toch was hij in bed jongensachtig. Op het vliegveld trof ik de bekende scène van ouders die afscheid van kinderen namen na het kerstfeest thuis. Een jongen zoende zijn vader vaarwel. Paps reageerde volkomen mechanisch en ongeroerd. Hij droeg een goedkope winterjas met een kraag van imitatiebont. Ook zag ik een student in een jack van Brooklyn Tech, en ik dacht: wat hebben deze studenten toch uitdrukkingsloze gezichten, melig en verveeld. Ik bestudeer dit afscheid nemen. Details fascineren me.

ymca, Toledo, Ohio

Liet de deur van mijn kamer op een kier staan. Vrijwel onmiddellijk begon een man van ongeveer veertig jaar heen en weer te lopen, als een leeuw voor zijn prooi. Ik lag op bed toen hij binnenkwam. Hij ging in de enige stoel zitten. Hij vroeg herhaaldelijk of ik mijn jeans uit wilde trekken. Ik vroeg hem waarom. ‘I would like to know what is in them.’ Ten slotte stond hij op, maakte mijn broek open, en wist van geen ophouden. Hij was al twintig jaar getrouwd en had drie kinderen, de oudste jongen was negen jaar. Zijn vrouw vond zijn ontmoetingen met jongens niet prettig. ‘But when I go home to Chicago, I enjoy sex with her as much as with you’, zei hij.

3 januari 1966

Gaf een lezing voor de Rotary Club van Toledo. De nonsensatmosfeer irriteerde me in hoge mate. Ik zat bij de lunch vooraf naast de voorzitter, de grote baas van Owens Corning Fiber Glass Europe sa. Hij was bij Luik een fabriek aan het opzetten ter waarde van twintig miljoen dollar.

‘Waarom bouwt u geen fabrieken in de vs?’ vroeg ik. ‘Er zijn hier zeven miljoen werklozen.’

Hij werd op een nette manier boos. ‘You are becoming emotional’, zei hij.

‘What about life without emotions? What's a marriage without love? True life is all emotion’, antwoordde ik.

‘Yes, but you have to be logical too.’

‘Of course, to practice logic how to make the most money and profit from the lowest pay to the workers!’

Jack Grubb van Dupont Industrials reed me naar het vliegveld. Hij beklaagde zich erover dat steeds meer zwarten zich in voorsteden vestigden, waardoor de waarde van de huizen in elkaar stortte. ‘It's simply horrible’, zei hij een aantal malen.

Ik moet iets veranderen aan mijn dagboek. Ik zou een afzon-

derlijk notitieboek moeten maken met de werkelijk noodzakelijke aantekeningen. Ik bladerde dezer dagen door mijn mappen van 1962. Hoe kan ik er met zo veel krantenknipsels ooit een Gide-achtig dagboek van maken? Ik zal nooit de tijd hebben om al die informatie door te werken, en vooral, veel ervan op te nemen. Ik kies de voornaamste knipsels uit de stroom van internationaal nieuws. Het Keesings Historisch Archief zal in alle opzichten vollediger zijn. Ik moet het aantal knipsels dat ik bewaar drastisch inkorten. Maar hoe te kiezen?

Wat ik hier in 1965 constateerde is ook de daaropvolgende jaren een constant probleem gebleven. In de jaren zeventig en tachtig heb ik de gelezen en onderstreepte knipsels in dozen opgeslagen, die nu op planken in de garage opeengepakt staan. Dat zal steeds meer keuzeproblemen opleveren. Er zal weinig anders overblijven dan tienduizenden bij mijn dagboek behorende knipsels te vernietigen.

4 januari 1966

Droomde dat president Sukarno op 2 februari in Nederland zou aankomen. Zijn langgekoesterde wens was in vervulling gegaan. Een ontmoeting op Soestdijk zou op televisie worden uitgezonden.

In werkelijkheid heeft Bungkarno gezegd nog steeds bezig te zijn informatie te verzamelen over wat er op 30 september en 1 oktober 1965 is gebeurd. Daarbij bestudeert hij ook informatie over activiteiten van de cia. In een radiorede heeft hij onder meer gezegd: ‘Toen ik van de staatsgreep hoorde, heb ik gehuild en God gevraagd om leiding. Ik heb het mij sterk aangetrokken dat Indonesiërs elkaar vermoordden.’ Hij riep op om de slachting onder landgenoten te staken. De afgelopen maanden zijn op Java meer dan 100.000 mensen een kopje kleiner gemaakt. De autoriteiten op Bali hebben toegegeven dat er alleen daar al 15.000 executies hebben plaatsgevonden. Op Sumatra zou het aantal doden de 60.000 hebben bereikt. Bungkarno zou psychologen hebben gevraagd mee te werken door verdachten te helpen ondervragen. Brigadegeneraal Sutarto is met deze uitzonderlijke operatie belast.298

Marguerite Higgins, de bekende journaliste van de New York Herald Tribune, is overleden aan een ziekte die ze in Vietnam zou hebben opgelopen.299

Reid kwam naar mijn flat. Hij had hairspray op zijn kop gedaan en zag er helaas verwijfd uit. De veertiende zou hij met een ‘champagnevlucht’ voor een vakantie naar Puerto Rico vertrekken, ‘want ik ben aan een vakantie toe’. Ik dacht: man, het wordt tijd dat je de handen uit de mouwen steekt en wat gaat doen. Hij wilde me meenemen naar een openluchtbioscoop, omdat je daarbij zo lekker achter in de auto kunt flikflooien. Hij blijft aantrekkelijk, maar ik moet oppassen. Hij bracht me naar het vliegveld voor mijn vlucht naar Detroit.

Bij de gate bracht een moeder haar zoon weg die terug naar college ging. De jongen zoende zijn moeder en liep weg zonder om te kijken. Ma bleef naar het toestel staren. Ze stond daar zo beangstigend ontroostbaar en alleen. Ze veegde tranen achter haar bril weg. Daarna snoot ze haar neus en liep langzaam weg. Haar neus was helemaal rood. Ik keek haar na. Het kan haar enige kind zijn. Mogelijk is ze gescheiden. Die arme vrouw was zo intens verdrietig. Ik vind zoiets vreselijk om te zien.

Ik nam kamer 604 in de ymca. wanneer je hier je raam openzet komt er prompt kolendamp naar binnen.

5 januari 1966

Dit is mijn grootmoeder Poslavsky's negentigste verjaardag. Nauwelijks te begrijpen dat ze al zo oud is. Hoe lang zal ze nog leven? Hoe zal mam het ervaren wanneer zij overlijdt?

Nam een taxi naar de Detroit Town Hall Club, waar ik om 11.00 uur in het Fisher Theatre moet spreken. Men had keurige programma's gedrukt. Onderwerp: ‘Troublespots in focus’. Honorarium: driehonderd dollar. Nog altijd te weinig, precies als bij W. Colston Leigh. Honderden dames waren gekomen om hun woensdagochtend te vullen. Ik was geïrriteerd en de voordracht kwam niet echt van de grond. Tijdens de lunch werd me gevraagd: ‘Is Sukarno nog altijd zo'n immorele man?’ Men vertelde dat hij er - volgens de kranten - bij een bezoek aan Detroit van uit was gegaan dat de gemeentelijke politie hem van enkele aantrekkelijke dames zou voorzien. ‘The lack of finesse is what people shocked most’, vertelde Frank Harris, een lokale radioberoemdheid.

6 januari 1965

Jan Cremer telefoneerde om te zeggen dat fotograaf John de Rooy300 drie weken bij hem logeerde. Ondanks de impopulari-

teit van De Rooy bij het Oranjehuis hadden prinses Irene en prins Carlos Hugo hem en journalist Jan van Beek in twee maanden tijd zesmaal ontvangen om een uitvoerig vraaggesprek te laten schrijven en illustreren. De Rooy vond het typisch voor de bekrompen Nederlandse mentaliteit dat de Vereniging van Fotojournalisten hem voor de Drakensteyn-foto niet de Zilveren Camera had toegekend. Deze wordt namelijk door prins Bernhard uitgereikt, en men had Z.K.H. de blamage willen besparen de prijs te moeten overhandigen aan de man die de kroonprinses had beloerd. Het was natuurlijk inderdaad de belangrijkste foto van 1965. John de Rooy had zijn walging over deze gang van zaken over een hele pagina in De Telegraaf mogen spuien.301

7 januari 1966

President Lyndon Johnson heeft bekendgemaakt dat hij 477.000 adhesiebetuigingen heeft ontvangen van collega's en van studenten afkomstig van 322 universiteiten. Zij vinden allemaal dat zijn beleid in Vietnam het juiste is.

Jonathan Raymond telefoneerde vanuit Colorado in verband met mijn komst. Ik hou van zijn stem. Alles aan die jongen vind ik passen. Ik vroeg hem een motel te reserveren. Dat was schijnheilig, want ik zou natuurlijk het liefste in zijn armen willen slapen.

Schreef mijn ouders.

8 januari 1966

Mijn vader zond een artikel uit Elsevier, geschreven door de fameuze Martin Duyzings. Er stond in dat Bungkarno volgens specialisten in Peking nog hoogstens één jaar zou leven.302 Het zou mijn liefste wens zijn de president nog eenmaal te kunnen ontmoeten.303

 

15.20 uur. We vliegen boven de besneeuwde Rocky Mountains.

Om 18.00 uur nam ik een kamer in het Clift Hotel in San Francisco. De man die meeging naar mijn kamer stak vijf lampen aan en was verbaasd geen fooi te krijgen. Ik had niets kleiner dan een biljet van vijf dollar.

Zag een oorlogsfilm met Steve McQueen op Market Street.

De pornowinkels hier zijn niet te geloven. Kocht een boekje over gay life op Fire Island, The Gay Rebels. Op 132 Turk Street vond ik een Turks bad. Vergeleken bij de Everards in Manhattan was dit een Hilton. Luxueus, brandschoon, dikke tapijten, betegelde douches en honderden cabines om je in terug te trekken. Op alle deuren staat de instructie dat ze gesloten moeten worden, maar iedereen laat ze openstaan, zodat er op de gangen een ongekende tippelpartij plaatsheeft. Er zijn leeskamers met gemakkelijke stoelen en er kan televisie worden gekeken. Er is een snackbar. Op de bovenste verdieping is een soort ronde torenkamer met een gigantisch waterbed. Erboven hangt een schemerachtige Arabisch lamp, die het geheel een kashbasfeer geeft. Letterlijk tientallen jongens liggen daar - piemelnaakt natuurlijk - met elkaar te spelen. Soms wordt een knaap door drie anderen bewerkt. Het lijkt op een slangenkuil met glanzende, transpirerende lichamen, die elkaar belikken, neuken, zuigen en omstrengelen, om zich totaal uit te leven. Zaterdagavond was in de roos, want het was hartstikke vol. Na middernacht draaide de tent op volle toeren. Overal gebeurde iets. Aanvankelijk liep ik rond als een vreemde eend in de bijt, maar ik moet zeggen, ik voelde me er sneller thuis dan ik had verwacht.

10 januari 1966

Lunch en lezing voor de Woman's Club in Carmel, een soort Wassenaar aan de zee, net buiten San Francisco. Mrs. Rhea Diveley nam me na afloop mee voor een rit die ze de ‘17 miles drive’ noemde. We stopten in de miljonairsclub Delmonte Lodge. Er ligt een golfbaan bij met achttien holes. Bij de rotsen lagen zeehonden en zeeleeuwen. Later liet ze me Cannery Row zien, waar de sardientjes aan land worden gebracht. Deze streek inspireerde John Steinbeck om te schrijven.

's Avonds ging ik voor de derde maal naar Turk Street. Na een lang stoombad ging ik op het bed in mijn cabine liggen. Een voor een kwamen jongens binnen. Ze bleven wat praten, begonnen soms te flikflooien, en probeerden erachter te komen of ik seks met ze wilde hebben. Soms raakte ik in gesprek. Er bleken veel militairen bij te zijn, ook negers, die op het punt stonden om naar Vietnam verscheept te worden en in San Francisco nog eens de bloemetjes buiten gingen zetten. Pas later, in de televisiekamer (waar trouwens na middernacht meestal groepsseks aan de gang is terwijl men tegelijkertijd ook nog naar het tv-beeld kijkt), zag ik de jongen die me aantrok. Ken,

26 jaar, blond, hagelwitte tanden, slank lijf met een fraai ontwikkelde torso, zachte uitstraling. Hij kwam achter me aan, na enig ogenwerk. We sloten de deur. We hebben zeker twee uur de liefde bedreven. Het was heerlijk om naast hem te liggen. Je ontdekt een ander lichaam, een ander mens. Je betast elkaar. Ik drukte hem tegen me aan. Hij was kennelijk in need of affection, net als ik. Door de intensiteit waarmee we ons op elkaar uitleefden spraken we niet veel. Hij had een Air Force-tatoeage op zijn arm. Hij woonde en werkte in Oakland en kwam af en toe naar Turk Street om te rotzooien. Hij zoende, zoende en zoende, en er scheen geen eind aan te komen. Er gaat dan zo veel tegelijk in je om dat zelfs duizend woorden onvoldoende zijn om zo'n frontale seksbotsing te beschrijven.

Later realiseerde ik me dat ik sinds de ontmoeting met Frits van Eeden geleidelijk aan heb ontdekt hoe gevarieerd en intens love-making kan zijn. Hier ben ik, veertig jaar oud, en lig op mijn rug in een Turks bad in San Francisco. Na elkaar komen de jongens in de schemer van mijn cabine binnen, betasten mijn lichaam en ontdekken the merchandise. Een meerderheid van hen is cock-orientated. Dat staat voor mij vast. Ze kunnen er wat van in dit land. Vreemd eigenlijk dat ik deze mogelijkheden niet eerder ontdekte, bijvoorbeeld op mijn vijfentwintigste.

Dineerde in de Red Room met gebakken lever. De ober stelde zich aan en sprak voortdurend Frans. Wilde ik azijn op de spinazie? Geërgerd zei ik: ‘Look man, millions of people don't eat at all today. Give it to me any way it comes.’

11 januari 1966

Premier Lal Bahadur Shastri van India is in Tashkent aan een hartaanval overleden. Hij was 61. Enkele uren tevoren had hij met president Mohammed Ayub Khan van Pakistan een pact getekend waarin beide landen beloofden om hun troepen uit omstreden gebieden terug te trekken. India heeft het moeilijk, met zo snel na de dood van Nehru een nieuw sterfgeval. Staatslieden van formaat liggen niet voor het oprapen.

Ratna Sari Dewi (25) arriveerde in Tokio om een overeenkomst te tekenen waarmee Japan 3,7 miljoen dollar schenkt voor de bouw van een ziekenhuis in Jakarta. Journalisten vroegen waarom Bungkarno niet was meegekomen. ‘President Sukarno is in fine health, but he is so busy that he will not be able to leave the country for some time.’ Later bracht Dewi premier Sato een brief van president Sukarno.

Om 11.00 uur sprak ik voor de Woman's City Club van San Francisco, gevolgd door een lunch. Ik had J.A. van Houten, de consul-generaal, drie maanden van tevoren keurig uitgenodigd. Hij liet weten door een vergadering verhinderd te zijn. Zond een kaart aan Henk Hofland.

In het vliegtuig naar Denver, Colorado zat ik naast een parachutist. Hij was kennelijk heelhuids uit Vietnam teruggekomen. Hij had rijen lintjes op zijn uniform. We raakten in gesprek. ‘I am too nervous to think of work when I get home. It is one thing to hear and read about war. It is another to see some of your buddies killed. I am getting out. I was seven months in Nam. They wanted me to extend my service.’

‘Heb je familie?’ vroeg ik.

‘I have my mother, and brothers and sisters. I want to surprise her. She doesn't know I am coming home.’ Hij was de oudste zoon. Hij was nerveus. Zijn stem was gedempt. Ik keek hem op het vliegveld van Denver na en dacht: may God bless you, kid. Ik probeerde me zijn moeder voor te stellen wanneer hij het huis zou binnenwandelen.

12 januari 1966

Bereikte in de avond het ‘kelderappartement’ van Jonathan Raymond aan 1140 10th street in Boulder, Colorado. Er zat met een mes een briefje op de deur geprikt: ‘I will be back no later than 11 p.m. Come in and make yourself at home. Jonathan.’ De troep binnen was compleet. Ik ging wandelen en liep prompt tegen hem aan. Hij kwam aanrijden op een zware motorfiets met een blonde griet achterop. Opnieuw herinnerde hij me helemaal aan Frits. Blote voeten in loafers, grijze corduroy Levi's, en een shirt over een sweatshirt, met scheuren erin. Zijn handen zijn kolenschoppen, vol met schrammen en helende wonden. Zijn lichaam is in excellent shape, zijn haar - ik denk vandaag niet gewassen - is lang tot in zijn nek, en zijn groenachtige ogen spreken me erg aan.

We aten wat in de Hubble en gingen daarna naar de Buff Room, waar Beatle-muziek werd gebracht door muzikanten met zeer lange haren. We bleven tot halftwee praten. Daarna bracht hij me naar de Travel Lodge, waar ik sliep. Zijn ouders betalen zijn collegegeld, maar hij werkt als schoonmaker voor 1 dollar 75 per uur, precies zoals ik in 1948-1949 op Yale schoonmaker was voor 1 dollar per uur. Hij benadrukte dat het blonde meisje een kennis was, niet zijn vriendin. ‘I fuck any woman for money. I am a born gigolo’, zei hij gekscherend. Zijn opvattingen zouden de laatste tijd behoorlijk zijn veran-

derd. Het leek me een opmerking die voortkwam uit onzekerheid.

Hij droeg een olijfkleurig militair jack, wat ik ook altijd heb willen aanschaffen. Ik vroeg of hij wel eens laarzen droeg. ‘No, never. They are heavy and make my brains sink into my feet. I often wear the desert boots you gave me. They have holes in them now, but for sentimental reasons...’

Hij beschreef hoe eenzaam hij zich in Mexico had gevoeld, ook omdat hij geen Spaans sprak. ‘I became quite neurotic. I started to talk to myself. I wanted anybody to speak to me. I would at times cry myself to sleep. Coming from a protective environment in Connecticut, I never knew one could be as lonely as I was the first month in Mexico.’ Hij noemde twee goede filosofiedocenten. Ik vroeg of hij ook buiten de colleges contact had met hen. Hij antwoordde dat er 20.000 studenten in Boulder waren en ‘it would be considered too presumptious on my part to do such a thing’. Ik dacht: als deze twee docenten werkelijk bijzonder zijn, dan zouden ze uit zichzelf contact zoeken met bepaalde studenten. Wanneer ik Jonathan Raymond uit een Greyhound-bus kan vissen, waarom zouden filosofiedocenten hem dan niet kunnen ontdekken in een collegezaal? Zijn leraren wel begaan met hun leerlingen? Misschien alleen de homoseksuele docenten.

I love Jonathan. Ik omarmde hem en voelde zijn rug. Hij was niet kietelig. Ik had best verder willen gaan, hem bijvoorbeeld een zoen willen geven, en dat zei ik ook. Toch komt seks in dit stadium op de tweede plaats. De fysieke aantrekking is er, maar voor een authentiek liefdesgevoel is seks niet bepalend.

Vanmorgen wekte Jonathan me om 07.50 uur. We ontbeten in de Hubble. Hij droeg geen jack, wat waanzin was, want het was behoorlijk koud. Er zat olie op zijn broek. Hij zag er slordig uit, maar leuk. ‘Thanks Willem, for being here’, zei hij op die speciale Jonathan-manier. Het afscheid was nogal abrupt. Dat zijn momenten, hoe vreemd het ook mag klinken, dat ik een kaars zou willen aansteken.

Loet Kilian haalde me van het vliegveld af. Ik luister naar de State of the Union van L.B.J, maar Jonathans stem klinkt nog in mijn hoofd. President Johnson probeert zijn publiek ervan te overtuigen dat de vs in Azië is om het gebied tegen communistische agressie te verdedigen. ‘We will stay until aggression is stopped.’ Amerika is in de ogen van de president ‘a just nation’ die het volk van Vietnam niet in de steek kan laten, zeker niet nu Vietnam ‘the cruelty’ van Hanoi moet ondergaan. Meneer Johnson zou in Boulder filosofie moeten studeren,

misschien dat hij dan op zijn oude dag leert om zijn denken een beetje te ordenen en de onzin in zijn redevoeringen te onderkennen. Noch L.B.J., noch de groep om hem heen, is in staat zich zelfs maar één ogenblik in de positie van Hanoi te verplaatsen. Noord-Vietnam is ‘an unjust nation’, dus wij, Amerikanen, beschermheren van ‘just nations’, hebben het recht om met 300 vliegtuigen per dag 1000 ton bommen en raketten op het noorden te laten vallen. De president vermijdt zogenaamd om de Vietcong een ultimatum te stellen, maar in zijn rede zegt hij dat ze de keuze hebben tussen vrede of in puin gebombardeerd te worden.304 Dat is het ‘denkwerk’ van het Witte Huis anno 1966.

13 januari 1966

Anthony Lewis waarschuwt dat doodseskaders van het Indonesische leger - hij laat gemakshalve weg dat deze mannen opereren in opdracht van generaal Suharto - sedert 1 oktober 1965 100.000 en misschien zelfs 150.000 ‘communists and their sympathizers’ hebben vermoord. Lewis zegt dat dit bloedbad, dat buiten Indonesië nauwelijks opgemerkt of besproken schijnt te zijn, meer slachtoffers heeft geëist dan de oorlog in Vietnam de afgelopen vijf jaar. In de dorpen op Java hebben comité's van rechtse gelovige islamieten bepaald wie er communist of communistisch gezind was. De jacht op deze mensen is door Suharto vrijgegeven.305

De zwarte afgevaardigde Julian Bond (25) is uit het parlement van Georgia weggestemd omdat hij zich heeft uitgesproken tegen de oorlog in Vietnam. In Washington zijn 23 Congresleden in het geweer gekomen om deze absurde, ondemocratische maatregel ongedaan gemaakt te krijgen.

Er wachtte me een brief van vier kantjes van mejuffrouw G. Büringh Boekhoudt. Zij antwoordde op een brief van mij ‘die uitgroeide tot een essay over Vietnam’.

‘Denk nu alsjeblieft niet’, schreef ze, ‘dat ik een oorlog toejuich. Allerminst. Ik vind het altijd weer weerzinwekkend en onbegrijpelijk hoeveel tijd en geld gespendeerd wordt aan opleidingen waarbij men moet leren medemensen te doden. Dit zal pas eindigen wanneer er massaal dienst geweigerd wordt. Tot nu toe is hier nog nooit sprake van geweest, omdat daar meer heldenmoed voor nodig is dan op het slagveld te sneuvelen. Waarschijnlijk was het van Amerika verstandiger geweest

zich niet met de Vietnamezen te bemoeien en ze rustig elkaar te laten vermoorden. (Zoiets als op Java, dacht ik.) Dit heeft Engeland in voormalig Brits-India gedaan, waar de onafhankelijkheid ook is ingezet met een enorm bloedbad dat hindoes en moslims onder elkaar aanrichtten, en dat nu voortgezet lijkt te worden door India en Pakistan. In Indonesië schijnen ook na de laatste opstanden enorme slachtingen onder de communisten plaats te vinden.’ Vervolgens releveerde zij het aanvankelijk niet optreden van het Westen tegen de agressie van Adolf Hitler. Het bleef dus moeilijk voor het Westen om te besluiten wat er in dergelijke gevallen dient te worden gedaan. ‘Daarbij heb ik een vaag gevoel dat Amerika niet uitsluitend uit eigenbelang optreedt - al speelt dat natuurlijk ook wel ergens mee - maar ook handelt uit een soort - misschien wel verkeerd - idealisme. En dat vind ik min of meer tragisch.’

Ook schreef ze: ‘En nu nog iets over de kroonprinses. Ik begrijp in jouw brief niet dat je daar plotseling ook een paar felle woorden over schrijft, terwijl je na de ontmoeting en interview op Soestdijk nogal enthousiast was. Er zijn twee bevolkingsgroepen waarvan ik volkomen begrijp dat ze bezwaren hebben: de joden en de mensen die hun leven waagden in het verzet. Maar er schreeuwen een heleboel mensen moord en brand die in de oorlog rustig de jodenverklaring hebben getekend om hun baantje en hun girorekening te redden (waarbij ook ondergetekende) en dan heb je ook mee schuld. Dan mag je het een jongen van 18 jaar als Claus niet kwalijk nemen dat hij onder dienst ging in het leger van zijn eigen land. Nu, ik zal maar blij zijn als het huwelijk achter de rug is zonder incidenten. Ik neem het de regering een beetje kwalijk dat ze blijft staan op de voltrekking in Amsterdam. Ik heb erg te doen met deze jonge mensen, voor wie al deze oppositie groot leed betekent.’ Mejuffrouw Boekhoudt vervolgde: ‘Maar nu genoeg over algemene dingen. Wat me in je brief het meest verontrustte was de grote bitterheid die eruit sprak, en je zeer negatieve instelling tegenover je persoonlijk leven. Dit vind ik veel belangrijker dan je visie op de wereldpolitiek. De mens als persoon gaat voor mij ver boven de collectiviteit. Over de wereldgebeurtenissen ben ik zeker even somber als jij. Maar ik vind telkens troost en hoop in de mens als persoon. Altijd weer ontroert en verheugt het me, wanneer je ziet hoeveel zelfverloochening, idealisme, hulpvaardigheid de enkeling op de meest onverwachte momenten opbrengt. Maar je moet dit ook willen zien. En dit zul je in New York evengoed vinden als in Baarn, alleen komen deze gevallen niet in de courant. Je hebt het moeilijk,

omdat je in de grond een zeer eenzaam mens bent. Ik kan je daar niet overheen helpen. Niemand kan dat. Dit te overwinnen, moet op één of andere manier uit jezelf voortkomen. Soms komt het pas op latere leeftijd. Goethe schreef: “Was man sich in der Jugend gewunscht hat, hat man im Alter die Fulle.” De waarheid hiervan ben ik bezig zelf soms te ervaren. Intussen helpt het misschien nog een heel klein beetje dat er op Steynlaan nummer 12 in Baarn een oudje zit dat vaak met bezorgdheid en genegenheid aan je denkt.’306

Jan Cremer belde: ‘Ik had naar je moeten luisteren. Friso Endt heeft me verneukt. Ik ben zaterdagavond maar twaalf minuten op de vara-televisie bij Mies Bouwman geweest. Endt heeft gezegd dat ik me in moeilijkheden bevond en mijn boek alleen maar in pornografische boekwinkeltjes lag.’ Jan schijnt intussen in zee te zijn gegaan met advocaat Aaron Frosch, en hij heeft hem gevraagd om zijn geldzaken te behartigen. Hij heeft een plan om een dag op stap te gaan met Jane Mansfield. John de Rooy zal foto's maken. Hij kletste maar door en ik kan niet anders dan met hem ingenomen zijn.

14 januari 1966

Penny Hedinah schrijft altijd weer even lief en trouw uit Jakarta. Maar ze vermijdt iedere referentie aan politiek. Ik had haar verzocht uit te zoeken waar kolonel Sugandhi uithing, de indertijd trouwe adjudant van Bungkarno. Hij is nu brigadier-generaal. Hij was nog steeds via het paleis te bereiken.307

Vice-president Hubert Humphrey heeft in New Delhi gesproken met Aleksei Kosygin, de sovietpremier. Minister van Buitenlandse Zaken Dean Rusk en Chester Bowles maakten deel uit van de Amerikaanse delegatie. Het onderwerp: Vietnam.

Santo vindt New York ‘not a healthy place’. Hij wil zijn studie architectuur in Europa afmaken, om daarna naar Indonesië terug te keren. Ik legde hem uit dat de huidige problemen in Jakarta niet een kwestie van twee of drie jaren waren maar van decennia, en dat hij beter weer naar de vs zou kunnen terugkeren.308 Ik at bij hem, altijd plezierig.

Werkte aan mijn manuscript. De Casadesussen spelen Mozart voor drie piano's.

15 januari 1966

De Times meldt dat president Sukarno tijdens een kabinetsvergadering in Bogor - ‘his voice was barely a whisper’ - heeft bekendgemaakt dat tot dusverre 87.000 mensen door het leger werden afgeslacht. ‘Should the death of the six generals be repaid at this price?’ vroeg het staatshoofd. Hij waarschuwde dat hij de machtsstrijd niet zou kunnen winnen wanneer zijn politieke medestanders zich niet zouden aaneensluiten. ‘I do not want to be toppled through illegal pamphlets and posters. Now, those who like me and support me stand behind me. Form your strength and wait for my order.’ De president scheen te reageren op de eerste ernstige demonstraties van studenten, vooral in Bandung. Het leger schijnt de jongeren te willen gebruiken om tegen Bungkarno in verzet te komen. Zelfs tijdens de kabinetsvergadering moesten soldaten van het Tjakrabirawa-regiment waarschuwingsschoten lossen, omdat enkele honderden studenten dreigden door de hekken te breken en de kabinetsvergadering te verstoren. Ze waren in een konvooi van zeventig vrachtwagens naar paleis Bogor gekomen. Generaal Suharto kwam naar buiten en wist hen te kalmeren. Het leger voert een openlijke heilige oorlog tegen alles wat links en communistisch is, maar dat zijn dikwijls ook juist de aanhangers van president Sukarno.

Volgens een artikel in De Telegraaf zou generaal Nasution nu reeds de feitelijke heerser in Indonesië zijn, zoals het oorspronkelijke plan in coupkringen van het leger steeds is geweest.309 Maar het blad meldt ook dat Bungkarno - met diens naaste bondgenoten dr. Subandrio, Johannes Leimena en Chaerul Saleh - enkele belangrijke maatregelen nam om zijn positie te versterken. Hij legde de macht over de Centrale Inlichtingendienst in handen van Subandrio. Hij verbond vertrouwde mannen aan het opperbevel dat zich bezighoudt met de binnenlandse veiligheid. Hij gaf zijn kabinet, bestaande uit honderd leden, opdracht om economische en andere maatregelen te nemen zonder goedkeuring van het leger. En hij benoemde op invloedrijke posten enkele personen die niet uitgesproken anti-pki waren.310

16 januari 1966

Het ziet er naar uit dat Indira Gandhi na de onverwachte dood

van premier Shastri de leiding van India op zich gaat nemen. Dat is een bijzondere ontwikkeling. In Nigeria heeft een coup plaatsgehad. Abubakar Tafawa Balewa is door het leger afgezet. De Times komt op de voorpagina met niet minder dan vijf foto's en de kop ‘Military Spending Benefits Wide Area of us Industry’. Het blad benadrukte hier een dikwijls over het hoofd gezien aspect van de Vietnamoorlog. L.B.J. kondigde in zijn State of the Union immers aan dat vanwege die oorlog 58,3 miljard dollar voor Defensie diende te worden uitgetrokken. Zeker honderd industrieën draaien op oorlogssterkte, met de Lockheed Aircraft Corporation voorop, gevolgd door General Dynamics, McDonnell Aircraft Corporation, General Electric, North American Aviation, American Telephone and Telegraph, Boeing Company, Martin Marietta Corporation, Sperry Rand Corporation en vele anderen. De frische fröhliche Krieg dreigt de vs in één gigantische Krupp-fabriek te veranderen.

17 januari 1966

Op 15 juni 1965 had ik minister Luns om een onderhoud gevraagd. Particulier secretaris S.J.J. van Voorst tot Voorst antwoordde op 23 juni 1965 dat een ontmoeting ‘wegens een drukbezette agenda’ niet mogelijk was. Op 19 november 1965 had ik een nieuw verzoek tot een gesprek ingediend. Op 24 november 1965 antwoordde Van Voorst dat hij mijn verzoek na terugkomst van de minister uit Parijs en Brussel aan hem zou voorleggen. Ditmaal had ik namelijk het opzeggen van mijn correspondentschap door Het Binnenhof in Den Haag ter sprake gebracht, en geïnformeerd of Buitenlandse Zaken zich wellicht opnieuw met mijn optreden als journalist in het buitenland had bemoeid.

Nu ontvang ik een brief van C.W. van Boetzelaer, chef der directie Voorlichting Buitenland. Hij schrijft dat Luns kennisnam van mijn brief van 19 november, en dat over mijn medewerking aan Het Binnenhof en het verlies van het correspondentschap niets bekend is bij Buitenlandse Zaken. Van Boetzelaer: ‘U zult met mij eens zijn dat van ambtelijke instanties niet verwacht mag worden dat zij invloed uitoefenen bij redacties op het nemen van een beslissing inzake het aanstellen van een correspondent, en zeker niet ongevraagd.’311 Ik neem maar aan dat deze Van Boetzelaer niet beter wist. Wie eerdere van deze herinneringen heeft gelezen, weet - om één voorbeeld te noemen - van de herhaalde pogingen van Buitenlandse Zaken om

hoofdredacteur P.M. Smedts van Vrij Nederland over te halen om mij als correspondent in New York te ontslaan, onder andere door hem voor lunches uit te nodigen.

Generaal Johnson Aguiyi-Ironsi, commandant van het leger, heeft de macht in Nigeria overgenomen.

Loet Kilian had me geadviseerd kranten op Curaçao aan te schrijven. Warempel, de Amigoe di Curaçao is geïnteresseerd. Begin meteen artikelen in te zenden.

18 januari 1966

Godfried Bomans is een ‘vriend’ sedert ik in de oorlog Erik of het klein insektenboek las. Met daarin als spreuk vooraf: ‘Wij zijn allen ballingen, levend binnen de lijsten van een vreemd schilderij. Wie dit weet, leeft groot. De overigen zijn insekten.’ (Leonardo da Vinci.) Nu wijdt Bomans in de Volkskrant een stukje aan het koningschap. Hij acht het koningshuis niet discutabel: ‘Men aanvaardt het en draagt het een zeker respect en zelfs genegenheid toe. Dat is de ene houding. Dit standpunt is toevallig het mijne. Men kan ook de Bastille bestormen en op de puinhopen de vlag van de republiek hijsen. Dat is de andere zienswijze.’ Ik vind dat een bespottelijk geformuleerd alternatief. Hij vervolgt: ‘Men kan niet, zo meen ik, de monarchie als instelling tot voorwerp van ingezonden stukken maken, omdat het hier een mythe betreft. Men gelooft er in of men verwerpt het. Discutabel, in de zin zoals er over het nut van een president-commissaris kan worden gesproken, is de instelling niet.’ Volgens Bomans is het koningschap een symbool, en onttrekt het zich als zodanig aan de maatstaf van aanwijsbaar nut. ‘Het louter aanleggen van die maat wordt door een koningsgezinde reeds als een ontmythologisering gevoeld en dat is het ook.’312 Bomans valt me tegen. Hij denkt niet door, of niet verder dan zijn neus lang is. Hij schijnt automatisch de mythe te willen accepteren dat een monarchie het eeuwige leven zou zijn beschoren. Ik geloof er niets van. De wereld, het leven, de mensen, alles verandert. Er vindt juist constant demythologisering plaats. Waarom juist niet inzake het koningschap?

Droomde uitvoerig van Frits van Eeden. Hij was koel. We aten samen. Zijn zus Inez was er ook. Later kwam er een aantrekkelijke jongen, die me achterna kwam en op wie ik uiteraard reageerde. Hij stak me met een injectienaald. Ik schrok wakker omdat ik dacht dat hij me wilde vermoorden.

Minister Robert McNamara gaat 113.000 nieuwe soldaten

voor Vietnam vragen. Schandelijk. Moskou zegt Hanoi intussen meer steun toe. Minister Dean Rusk en ambassadeur W. Averell Harriman zijn in Saigon om de zogenaamde regering in Saigon ertoe te bewegen eveneens meer kanonnenvlees in de strijd te werpen. En de foto's in de media worden steeds maar schokkender en wreder.

Na al het gedonder neemt de inflatie in Indonesië toe. Er verschijnen nu in Jakarta slogans als ‘Hang the ministers’ op muren en gebouwen. Bedoeld worden de ministers van president Sukarno. Intussen bestaat er veel kritiek over de obelisk, vervaardigd met een laag van goud, die in het centrum van Jakarta in aanbouw is en die een symbolische vlam in de top zal hebben.

Den Haag heeft honderd studiebeurzen voor Indonesische studenten beschikbaar gesteld. Beter 25 jaar te laat dan nooit.

19 januari 1966

Time bericht dat president Sukarno zich tijdens de installatie-plechtigheid van de nieuwe Indonesische ambassadeur in Syrië onverwachts tot de aanwezige buitenlandse journalisten keerde. ‘I told you before’, zei hij, ‘that I would kick all foreign correspondents out who report lies. To hell with your lies! All correspondents out!’ Onmiddellijk werden enkele Amerikaanse journalisten uitgewezen, waaronder Antoine Yared van de Associated Press, Raymond Stannard van upi en een stringer, Donald Kirk, van The New York Times. Via generaal Suhardjo Hardjowardojo schreef ik opnieuw een brief aan president Sukarno. Ik stuurde kopieën naar Ruslan Abdulgani en generaal Sugandhi, nu werkzaam bij de Daily Mail, het legerblad. Ik vroeg onder meer of ik nu eindelijk naar Jakarta kon komen. In een essay van twee pagina's, The Homosexual in America, wordt aandacht besteed aan de wijdere acceptatie van ‘anders gericht zijn’. Naast de bekende opvattingen over geneesbaarheid en de vraag of homoseksualiteit een afwijking is of niet, komen twee van mijn speciale ‘vrienden’ ter sprake: Somerset Maugham en André Gide. Maugham wordt als volgt geciteerd: ‘The homosexual, however subtly he sees life, cannot see it whole, and lacks the deep seriousness over certain things that normal men take seriously. (...) The homosexual has small power of invention, but a wonderful gift for delightful embroidery. He has vitality, brilliance, but seldom strength.’ Wie kan the whole of life zien? Somerset Maugham? Hetero's? Wat is zijn concept voor ‘normal men’? Het spijt me voor Maugham, maar hij kletste in de ruimte.

André Gide wordt zinvoller aangehaald: ‘Gide pointed out long ago from personal experience, there are several varieties of homosexuals that the heterosexual world lumps together but that feel an irrepressible loathing for one another.’ Deze uitspraak is herkenbaar. Time noemt enige varianten op. ‘Today in the us there are “mixed” bars where all homosexuals, male and female, are persona grata. Then there are “cuff-linky” bars that cater to college students and junior-executive types. There are “swish” bars for the effeminates and “hair fairies” with their careful coiffures. There are “tv” bars, which cater not to television fans but to transvestites. There are “leather” bars for the tough-guy types with their fondness of chains and belts. In San Francisco are new “Topless Boys” discotheques, featuring bare-chested entertainers.’ Volgens Time is ‘San Francisco the us capital of the gay world.’313 Ik kan er nu enigszins over meespreken, vooral na mijn laatste bezoek.

Bezocht Jan Cremer en John de Rooy. Enige tijd nadat hij de foto van Beatrix en Claus had gepubliceerd, werd hij opgebeld door een kolonel De Vries uit Heemstede. Dat moet dezelfde figuur van de inlichtingendienst zijn over wie Pierre Claessens heeft gesproken. De Vries vertelde de fotograaf dat Beatrix onlangs op Sint-Maarten een affaire met een man had gehad. De Rooij zou die zaak moeten gaan onderzoeken. De oude truc van slimjakken van de bvd, die overigens Verrips ook met mij wilde uithalen betreffende Joseph Luns. Wanneer John een dergelijk verhaal zou publiceren zou hij permanent gediscrediteerd zijn, omdat het natuurlijk onwaar was. Dit soort praktijken worden volkomen ongecontroleerd en ongestraft in naam van het koninkrijk bedreven.

John de Rooy is nu van zijn vrouw gescheiden. Hij zou zich het liefst in New York vestigen. Jan en John lieten me een interview van Bibeb met de moeder van Jan Cremer lezen. Uitstekend. De moeder las, net als ik, zijn boeken niet.

Jan toonde mij de correspondentie met advocaat Aaron Frosch, evenals brieven van Frosch aan De Bezige Bij. We werkten samen aan een brief gericht aan Frosch, alsmede aan een briefje voor Jane Mansfield. Jan schijnt in Holland 40.000 gulden rood te staan. Hij heeft een schuld van 2.000 dollar aan het Chelsea Hotel. Ik zou niet graag in zijn schoenen staan. Er is ook geklier met zijn uitgever Shorecrest, over de uitgave van een volgend boek. We gingen om 22.30 uur dineren in El Quijote, maar daarna wilde ik naar huis.

20 januari 1966

Anne Barrett, redactrice van Houghton Mifflin Company in Boston, schrijft dat zij en collega Wylie mijn nieuwe outline van het Sukarno-boek ‘provocative and interesting’ vonden, ‘but we wonder whether it will be your story or Sukarno's. We would rather have your views, since Sukarno's autobiography is already on the market.’ Ze vraagt me vijftig of zestig pagina's toe te zenden.

Indira Gandhi is premier van India geworden.

Premier Nguyen Cao Ky heeft in Saigon laten doorschemeren dat er pogingen werden ondernomen de regering omver te werpen. Het is met dit bewind te lang ‘normaal’ gegaan. De Times bericht dat een aantal jonge officieren werd gearresteerd. De krant spreekt van tien tot vijftig arrestaties, waaronder een generaal.

John de Rooy vertelde dat hij gedurende de maanden dat hij de kroonprinses volgde, dermate geobsedeerd raakte door haar dat hij zelfs droomde dat hij haar neukte. Nadat hij de gewraakte foto had genomen wist hij absoluut niet wie er aan de arm van Beatrix liep. Hij was onmiddellijk naar Duitsland gegaan en had aan iedereen om opheldering gevraagd, tot eindelijk de Fürstin von Wied hem vertelde dat het Claus von Amsberg was. De dame had gezegd hem slechts bij naam te kennen, ‘want hij werd nooit aan mij voorgesteld’. Ze scheen hem als niet-adellijke man ook niet te willen kennen.

De Rooy had een vriendin op bezoek. Ik vroeg haar: ‘Denk je wel eens aan baby's?’

‘Oh, yes,’ antwoordde ze, ‘I would like to have some as long as they are weaker. I then would like to tie them up and beat them.’ Ik dacht dat ik het in Keulen hoorde donderen. Jan zei tegen John: ‘Why don't you beat her up sometimes?’

Jan liet me een afrekening van Shorecrest zien. Er waren voor 27.500 dollar boeken verkocht en zijn honorarium was slechts 3.000 dollar. Dat is inderdaad erg weinig.

Om 23.45 uur belde hij in alle staten op. Er was een schandaalstuk in De Telegraaf verschenen. Na het interview met Bibeb in Vrij Nederland waren zijn twee zonen door zijn ex-vrouw Hester bij zijn moeder weggehaald, wat haar zeer zou hebben aangegrepen. Jan is zeer op zijn moeder gesteld en wil een advocaat nemen in Amsterdam. Ik dacht aan mr. J.C.S. Warendorf.

21 januari 1966

President Johnson heeft in een rede gezegd nog steeds over Vietnam te willen onderhandelen, maar terzelfdertijd was hij

vastbesloten om communistische agressie te blokkeren. Secretaris-generaal U Thant van de uno stelde voor dat de Vietcong zou deelnemen aan een nieuw te vormen regering in Saigon. Intussen pleitte minister McNamara bij het Congres ook voor het vergroten van de Amerikaanse vuurkracht in Vietnam.314

President Sukarno hield een rede op de trappen van zijn paleis. Hij verklaarde in het bezit te zijn van bewijzen dat ‘men’ complotteerde om hem af te zetten. Hij noemde de samenzweerders ‘werktuigen van het neokolonialisme en imperialisme’. Intussen zijn ook pro-Sukarno-studenten in het geweer gekomen en hebben Partindo-studenten plakkaten op auto's aangebracht met ‘Hidup Sukarno’ (‘lang leve Sukarno’).

Om 13.00 uur zou ik Jan Cremer, John de Rooy, en Jane Mansfield ontmoeten bij de ingang van de uno. Toen ze er om 13.15 uur nog niet waren, ben ik met Santo gaan lunchen. Santo was lief. I love him. Hij bracht een collega mee, Dick. De journalist Jacov Baal-Shevuba voegde zich bij ons.

Ambassadeur Achkar Marof van Guinea vertelde dat de ambassadeurs van vijftien Afrikaanse landen de zwarte Julian Bond, uit Georgia, hadden uitgenodigd voor een lunch in de uno. Martin Luther King, Harry Belafonte en Lena Horne waren ook aanwezig. De Amerikanen staan in hun hemd met de rassenvraagstukken.

Op dit moment zijn er 190.000 militairen in Vietnam. Het land wordt psychologisch voorbereid op veel grotere aantallen. Senator Richard Russell van Georgia voorspelt dat er een half miljoen soldaten naar Zuidoost-Azië gezonden zullen moeten worden.315

Jan Cremer telefoneerde en zei dat het plan met Jane Mansfield niet was doorgegaan. Ondertussen wandelde mijn vriend Reid mijn flat binnen, vrijwel rechtstreeks na aankomst uit Puerto Rico en de Maagdeneilanden. Hij zag er absoluut uit om op te eten, bruingebrand. Later, toen we in elkaars armen lagen, vroeg ik hem naar zijn geboortedatum. Hij is nota bene jarig op dezelfde dag als ik, 10 juni. Hij vertelde dat, toen hij met een eenmotorig vliegtuigje vanuit Miami naar het eiland vloog waar zijn grootouders wonen, de piloot van het toestel hem had proberen te versieren. Ik hoop dat hij morgen weer komt.

22 januari 1966

Reid belde dat hij het weekeinde naar zijn ouders in Westchester gaat. Hij komt de 24ste. Maar dan ben ik weg. Het kleine

verwende sadistje houdt ervan nee te zeggen. Maar laat ik oppassen voor een André Gide-reactie. Laat ik maar aannemen dat hij bang is om in een nieuwe affaire verwikkeld te raken. Wat kost meer moeite, to be fair or to be truly honest? Ik denk het eerste, althans voor mij. Misschien is Reid jong en verwend omdat hij mooi is en ook aardig, welopgevoed en bien placé wat milieu betreft. Waarom dus mijn agressiviteit? Omdat ik teleurgesteld was? Het is op zulke momenten zaak om kalm te blijven en objectiviteit te betrachten.

23 januari 1966

De oorlog in Vietnam is back to normal. De kerst- en nieuwjaarsgevechtspauze is voorbij. Kill, kill, kill is opnieuw het motto. Crazy. Peking zendt nu mig-21's naar Hanoi. Minister Dean Rusk heeft meegedeeld dat hij het zou verwelkomen indien West-Europese landen troepen naar het Vietnamese moeras zouden sturen.316

24 januari 1966

Werk aan mijn zestig pagina's voor Houghton Mifflin. Ik luister naar een pianotrio van Ravel, nooit eerder gehoord, en naar Sjostakovitsj' pianoconcert no 1.

Na een dag van gedane arbeid een wandeling in Forrest Hills gemaakt. Heerlijk is dat, met dit crisp, cold weather. Ik liep te denken of ik ooit werkelijk een boek zou schrijven en uitgeven. Zou twee denkbeeldige boekjes willen maken: ‘Brieven van een vader aan diens zoon, deel 1’, brieven alsof de zoon werkelijk bestaat. En dan in deel 2 de biecht van de vader, die zichzelf nooit leerde kennen, die zich afvraagt of hij een vader, een echtgenoot of een homo is, of had moeten zijn. Vraag me af of dit moeilijk is.

25 januari 1966

Jan Cremer wil 25.000 gulden van De Bezige Bij hebben, die ze blijkbaar weigeren te sturen.

Werkte vandaag aan mijn boek, tot om 20.00 uur onverwacht Reid voor mijn deur stond. Heerlijke verrassing. Hij leek ontspannen, ging zitten en begon te praten. Hij was gaan werken als kapper, voor tweehonderd dollar per week. Hij ging om 23.00 uur naar huis. Ik begin het coup de foudre-aspect van de ontmoeting met Reid te verliezen en gewoon op hem gesteld te raken.

J. William Fulbright is een senator die me interesseert. Ik vroeg al enige tijd geleden een rendez-vous met hem aan. In 1959 werd hij voorzitter van de Foreign Relations Committee. Hij informeerde Dean Rusk dat zijn comité beslist van tevoren wilde weten wanneer de regering de bombardementen op Noord-Vietnam zou hervatten. Hij is duidelijk voorstander van een verlengde gevechtspauze en wil ook dat de Vietcong bij een oplossing zal worden betrokken. Intussen is de oorlog op de grond in Vietnam weer in alle hevigheid opgelaaid. Het regent doden aan alle kanten. Een C-123-toestel voor troepentransport stortte neer met 46 man aan boord.

26 januari 1966

Interviewde de Belgische ambassadeur bij de uno, Constant Schuurmans, voor de Gazet van Antwerpen.317

Gisteravond, nadat Reid was vertrokken, bedacht ik me hoe gevaarlijk L.B.J. eigenlijk is, zowel voor hemzelf als voor de vs. President Lyndon Johnson heeft natuurlijk ook nooit geleerd zijn hoofd te gebruiken. Denken, behoorlijk nadenken is niet zijn sterkste kant. Er wordt nu in Washington met een stalen gezicht verklaard dat Hanoi de pauze in de gevechten gebruikte om de Vietcong in het zuiden verder te versterken. Wat deden de damn Yankees zelf? Volgens hun eigen persberichten zetten ze vorige week nog 7000 nieuwe soldaten op het strand van Vietnam af.

James Reston komt vanmorgen tot soortgelijke conclusies in het artikel ‘Washington: Johnson and Fulbright’. L.B.J. en zijn vrouw Ladybird zijn persoonlijke vrienden van de Fulbrights. De president kan en wil niet begrijpen dat Fulbright, als voorzitter van de Senaatscommissie, de regering scherp bekritiseert, wat overigens vorig jaar is begonnen met het zenden van mariniers naar de Dominicaanse Republiek. Sedert dat moment bestaat de vete tussen beide heren. Reston: ‘What the president has done is to transfer to the White House the personal attitudes and political techniques he used as majority leader in the Senate cloakroom. He operated on Capitol Hill through a system of punishments and rewards and highly personal arrangements, and his system worked.’ Reston onderstreept dat het buitenlandse beleid zich niet leent voor ‘personal manipulation’.318 Ik denk dat het rampzalige beleid van Lyndon Johnson op de eerste plaats voortkomt uit het vaststaande feit dat zijn brein werd gevormd door de partijpolitiek van Texas en daarbij is

blijven stilstaan. L.B.J. is een provinciaaltje dat namens het machtigste land ter wereld de internationale politiek probeert te runnen. Dat gaat dus duidelijk niet.

Robert McNamara, dikwijls voorgesteld als ‘the bright manager’, maakt de ene krankzinnige opmerking na de andere. Nu heeft hij gezegd dat de rakettenvloot die het Pentagon aanlegt ‘meer dan voldoende is om tegelijkertijd een voor zowel de ussr als China onaanvaardbare graad van vernieling in beide superstaten aan te brengen’. Wanneer je op de kaart kijkt zie je dat dit wel een flinke lap van de aarde bestrijkt. Wat denkt McNamara? Dat de Sovjets en Chinezen stilzitten en niets kunnen terugdoen?

Laat op de avond belde John de Rooy weer. Hij heeft geen cent meer op zak en smeekte me min of meer hem te helpen. Ik kon niet anders dan hem adviseren naar het consulaat-generaal te gaan. Hoe heeft hij het zover kunnen laten komen? Trouwens, Jan Cremer heeft eveneens duidelijk geldproblemen.

27 januari 1966

Cindy Adams is door Bob Keedick gecontracteerd om lezingen te geven. Interessant.

Ambassadeur Schuurmans haalde veel uit ons interview weg. Bijvoorbeeld dat hij geen belangstelling had voor de post van secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken in Brussel. Waarom zeggen zulke mensen dat dan eerst tijdens een interview?

Met G.H. ter Stege van de Emmer Courant heb ik vier brieven uitgewisseld over de vraag of mijn achterstallige honorarium nou 660 of 440 gulden is. Ik word van zulke hoofdredacteurkruideniers echt niet goed.

L.B.J. is met de noorderzon vertrokken omdat, zo schrijft de Times, hij een ‘excruciating decision’ moet nemen: wel of geen hervatting van bombardementen boven Noord-Vietnam. Het ministerie van Justitie en de procureur-generaal Nicholas Katzenbach hebben besloten om Robert Thompson, een gedecoreerde veteraan uit de oorlog, niet bij te zetten op begraafplaats Arlington omdat hij later werd veroordeeld wegens ‘een communistische samenzwering’. Bij de moord op J.F.K. was Lee Harvey Oswald zogenaamd ook een communist. Dus wat betekent een dergelijke bewering in dit land?

28 januari 1966

De hele dag aan mijn boek gewerkt. De tekst moet nu in het Engels worden geschreven.

Nu zeurt zelfs persattaché Sjef van den Bogaert om een gift voor een huwelijksgeschenk aan Beatrix en Claus. Nooit. Die vertoning is een farce. Het is nationale fopperij. De kudde trapt er nog steeds in.

29 januari 1966

Bezocht samen met Jan Cremer de advocaat Aaron Frosch. De heer Levi, een assistent, woonde het gesprek bij. Jans zakenbelangen werden in detail besproken. Er zullen zeker geen visumproblemen zijn nu Frosch zich ermee bemoeit. We waren het erover eens dat Geert Lubberhuizen van De Bezige Bij een amateuristische zak was die Jans financiële belangen gewoon slecht heeft geregeld. Frosch dicteerde ter plekke een absoluut perfecte brief aan Lubberhuizen. Hij vond dat De Bezige Bij best een deel van de fondsen die Jan tegoed had kon ‘ontdooien’. Ik vond Jan zelf wonderlijk beheersd en aangepast aan het gezelschap.

Later dineerde ik met Bill Bast en andere vrienden. Bill is van mening dat het succes Jan boven het hoofd is gegroeid. ‘Hij stelt zich buitengewoon flink en macho op, maar inwendig is hij een radeloos en angstig dier.’ Hij denkt ook dat Jan nooit tot een tweede uitgave in de vs zal komen.

Mijn vader schreef dat grootmoeder Poslavsky een rustige negentigste verjaardag vierde. Ze werd bij het opstaan gelukgewenst door de dame van de huishouding, mevrouw Narda, evenals door de dienstbode, mevrouw Pauw. Grootmama wilde niet geloven dat ze negentig was en antwoordde: ‘Welnee, ik ben maar hooguit tachtig, kijk de kronieken maar na.’

Mevrouw Narda zei toen: ‘U maakte altijd het grapje dat Konrad Adenauer uw tweelingbroertje was. Vanmorgen staat in de krant dat hij negentig jaar is geworden.’

Grootmama antwoordde: ‘Hij misschien wel, maar ik niet.’

Mijn vader schreef dat alle gasten werden ingelicht en niemand het getal negentig noemde.

Jonathan Raymond liet weten zijn laatste examens met succes te hebben afgelegd. ‘I feel quite relieved. As a matter of fact, I feel as though I had just finished taking a laxative after being constipated for three years...’

Dr. Subandrio heeft in een toespraak tot de ambtenaren van het Kementrian Luar Negeri (ministerie van Buitenlandse Zaken) een opmerking gemaakt die hout snijdt: ‘A leader must be the reflection of the people as constituted in the individual areas of a nation.’ Hij zei ook dat Bungkarno er als ‘nation-builder’ in was geslaagd om de eenheid van Indonesië te bestendi-

gen, van Sabang tot Merauke. Nu de president op 15 januari 1966 in een toespraak tot het voltallige Dwikora-kabinet op hen die hem steunden een beroep had gedaan om zich te verenigen, was de minister verheugd dat thans het ‘Sukarno Front’ werd gevormd om aan de wens van de president tegemoet te komen. Je kunt Bungkarno, de belichaming van het Indonesische volk, met geen mogelijkheid vergelijken met Nasution of Suharto. De oude mij bekende senator Wayne Morse wil dat de senaat zijn stem uitbrengt over de macht en de ‘war-powers’ van president Lyndon Johnson, ‘to do whatever he likes in Vietnam without consultation of the Congres’.319

Van een compagnie van 160 man luchtmobiele brigade zijn nog slechts acht soldaten in leven, aldus de Times. Intussen laat de regering uitlekken dat de oorlog in Vietnam nog wel eens zes of zeven jaar langer kan duren, en dat het zeer goed mogelijk is dat nog een half miljoen soldaten naar het front zullen moeten worden gezonden.320

Paus Paulus vi heeft voorgesteld dat de uno gaat bemiddelen in het conflict met Hanoi, Moskou en Peking.

30 januari 1966

In Ik Jan Cremer staat op pagina 101: ‘Hij schreeuwde van pijn toen het venijnige staal zijn arm raakte en greep met de ander in het vlees. Ik wrong hem met z'n rug naar me toe. Hield hem weer in een wurggreep en stompte met mijn knie in zijn rugholte. De scherpe punt van de kris stootte in zijn strottehoofd. Bloed spoot op mijn hand. Hij rochelde. Ik stak door, tot het lijf slap werd en ik het voorover liet vallen...’ Het waren dit soort passages die Johan Duchateau (21) en Johan van 't Hoff (18) ertoe brachten hun landgenoot Henk Drost (28) op beestachtige wijze in Stockholm te vermoordden. Op 4 december 1965 werd in de bouwval van de Vattugatan het lijk gevonden van de blonde Henk Drost, vastgebonden aan een pilaar. De sectie duidde op wrede martelingen aan hand, borst en gezicht, en de rug was verminkt met minstens twintig messteken, waarvan enkele dwars door het lichaam heen waren gegaan. De beide moordenaars hadden na het lezen van de bestseller van Cremer een slachtoffer gezocht. De Haagse Post schreef dat de jongens dit tegenover de Zweedse politie verklaarden. Op bladzijde 291 wordt een homoseksueel overhoopgestoken: ‘Toen het mes, koud geworden, opeens in het vel bleef steken en ik het met een ruk dwars door het vlees trok, gaf Henri een harde

krijs.’ De Haagse Post zette Henk Drost levensgroot op de omslag. Jans spontane reactie was: ‘Fantastische publiciteit, jongen’ (zie 17 december 1965). Jan voelt zich niet voor het gedrag van die twee moordenaars verantwoordelijk. Nadat Goethe Die Leiden des jungen Werthers publiceerde ging er onder jongeren een golf van zelfmoorden door Duitsland. Was Goethe daar verantwoordelijk voor? Maar misschien heeft Goethe niet primair aan verkoopcijfers gedacht.

Hein ten Harmsen van der Beek is getrouwd en geeft als adres Henk Hoflands huis op.

31 januari 1966

President Sukarno heeft een afvaardiging van de kami (Studenten Actiefront), die door het leger op alle mogelijke manieren wordt opgezweept om te demonstreren, op het Merdeka-paleis ontvangen. Minister Ruslan Abdulgani was bij het gesprek aanwezig. De president begreep de gevoelens die bij de studenten leefden, maar keurde hun methoden af. Op 18 januari maakte het presidium van de kami vooralsnog bekend dat de protesterende studenten nog altijd president Sukarno als leider van de revolutie erkenden. Dezelfde dag pleitte ook generaal Suharto ervoor om de leiding van het land in Sukarno's handen te laten en hem te volgen tot de revolutie voltooid zou zijn. Intussen bevorderde Bungkarno legercommandant Suharto van generaal-majoor tot luitenant-generaal.

Mr. J.A. Jonkman heeft de leiding genomen van de inzameling voor een huwelijkscadeau voor Beatrix en Claus. Beatrix vraagt serviesgoed, tafelzilver en glaswerk, liefst van Nederlandse makelij. ‘Deze huishoudelijke artikelen, die wij hard nodig hebben, zullen ons dagelijks herinneren aan de band die tussen een groot deel van het volk en ons bestaat’, aldus de prinses.

1 februari 1966

Gisteravond ontmoette ik in de Empire-bioscoop de Peruviaan Carlos (21), donkere ogen, donker haar, ringbaardje, nogal wild. Hij zat naast me en kneep een kwartier lang in mijn been. Hij ging mee naar Kew Gardens. Ik beleefde de wildste nacht ooit. Hij beet me overal, vooral in mijn billen. Met de vlakke hand sloeg hij erop. Daarop haalde hij een brede riem uit zijn corduroy broek en begon zachtjes te slaan. Niet omdat ik me gemaltraiteerd voelde, maar voornamelijk vanwege mogelijk burengerucht vroeg ik hem ermee op te houden. Anderzijds was hij intens affectionate. Ik wandelde 's nachts met hem door een sneeuwstorm naar Long Island Bridge.

L.B.J.'s kogel is door de kerk. Hij heeft de hervatting van de bombardementen op Noord-Vietnam bekendgemaakt. Zevenendertig dagen heeft de luchtoorlog stilgestaan. Het is afschuwelijk weer en de eskaders kunnen niet meteen al opstijgen. Tegelijkertijd lijkt het Witte Huis het advies van het Vaticaan te hebben opgevolgd: Washington roept de Veiligheidsraad bijeen en vraagt bemiddeling in de oorlog op basis van de Geneefse akkoorden van 1954.321 Hanoi zegt dat het hervatten van de strijd de hypocrisie van de Amerikanen illustreert.322

UNO, 11.10 uur

De Japanse ambassadeur Akira Matsui opent in vloeiend Frans het debat. Leopold Quarles bezet de Nederlandse bank. Nikolai Fedorenko, de permanent vertegenwoordiger van de ussr, vindt dat Washington de Veiligheidsraad met een nieuwe farce opzadelt. Ambassadeur Apollo Kironde van Oeganda steekt een indrukwekkende speech af. Hij maakt kristalhelder duidelijk dat elke bemiddeling waar Peking en Hanoi niet aan deelnemen, zinloos is.

Ambassadeur J.G. de Beus is minder gemakkelijk te volgen. Hij probeert de raad uit te leggen waarom Nederland zich onthield van stemming over het toekennen van de zetel van China aan Peking, terwijl Den Haag thans een debat over Vietnam steunt en van mening is dat Peking daarbij dient te worden uitgenodigd. De Beus verklaart klip en klaar dat ‘we will have no objection’ dat Peking gaat meedoen. Die uitspraak klinkt eigenlijk belachelijk, komend van Hare Majesteits vertegenwoordiger, ook al mogen in een kletscollege als dit de lilliputters meespreken.

Ik ben weggegaan, want het gezwam was niet te harden. Ik begrijp dat L.B.J. zich in alle mogelijke bochten wringt om een excuus voor een nederlaag in Vietnam te vinden en nu zijn probleem op de Veiligheidsraad probeert af te wentelen, maar het blijft uitstel van executie. Intussen komen duizenden en nog eens duizenden mensen in Azië om, verliezen armen en benen of zijn voor hun verdere leven verminkt of psychisch vernield. Hij is met een in hoge mate misdadig karwei bezig, daarin nog altijd gesteund door een belangrijk deel van de Amerikaanse politiek en het publiek.

Intussen zegt Washington zich toenemende zorgen te maken over de H-bom die een Amerikaans oorlogsvliegtuig in de buurt van Spanje - of misschien wel op Spanje - zomaar heeft

verloren.323 Het blijven infantiele cowboys, met levensgevaarlijk ‘speelgoed’.

2 februari 1966

Het Vaticaan en Paus Paulus vi zijn geïrriteerd door de hervatting van de bombardementen. Generaal Dwight Eisenhower verklaarde vanuit zijn winterverblijf in Desert City, Californië dat L.B.J. ‘ontegenzeggelijk gelijk had om de oorlog voort te zetten’. Dat was de president die indertijd van de daken schreeuwde dat de vs nooit ofte nimmer één soldaat in de jungles van Azië moest plaatsen. Hij herhaalde: ‘We are in South Vietnam at the invitation of the government.’324 Welke regering? Wat voor regering? Een regering van door Washington gefinancierde, constant onder elkaar kibbelende generaals. Moeten Amerikaanse jongens voor die ongedisciplineerde, uitzichtloze bende sneuvelen?

Ellen Thomassen vond mijn reportage over W. Verrips in De Wereldkroniek ‘een snertverhaal’. Je kunt zien dat ze de dochter van een politicus (de rode burgemeester van Rotterdam) is, want ze vermaande: ‘Bepaalde zaken moeten nu eenmaal sub rosa blijven.’ Ze vergat blijkbaar dat ik journalist ben.

Bij het huwelijk van prinses Juliana knoopten de vrouwen van Rotterdam een kleed. Ellens moeder is nu erevoorzitster van het comité om iets voor Beatrix te doen, ‘Maar de Rotterdamse wijven verdommen het om te komen knopen’, zei Ellen.

Reid kwam vanavond langs. Hij verbrak zijn relatie met de meneer van mgm in Hollywood. Hij lijkt er plezier in te scheppen ‘nee’ tegen de man te zeggen wanneer hij met Reid naar bed wil. Eine alte Geschichte aber immer wieder neu. Hij denkt erover in de zomer naar Europa te komen. Zijn haar is bezig donker te worden. Ik heb niet in de gaten gehad dat hij geblondeerd was.

Laat nog belde Jan Cremer. Hij vroeg voor het eerst of hij geld kon lenen. Op het moment komt het me niet uit, misschien later. Hij was opnieuw bij Aaron Frosch geweest om documenten te tekenen. Hij zei niet welke of wat.

De H-bom is langs de kust van Spanje gevonden.

In Vietnam is het aantal doden en gewonden sterk opgelopen. Er zijn in één maand tijd 176 soldaten gesneuveld, 1.049 gewond geraakt en 17 vermist, een recordaantal. Ik zond L.B.J. op het Witte Huis het volgende telegram via Western Union:

Sir, permit me to respectfully suggest as an observer of the political scene in Asia for many years and a working journalist from that area that the moment has come for you to publicly declare your willingness to meet with chairman Mao Tse-tung and president Ho Chiminh if it were to further the cause of peace - - stop - - in view of possible demarches by the Vatican and since the pope has already publicly stated if it were to serve the cause of peace he would go to Peking. I respectfully submit to you, sir, that no time should be lost in announcing your willingness to meet at the summit with all leaders of Asia, including Mao and Ho, while mentioning them specifically by name - - stop - - Willem Oltmans, Dutch journalist, Kew Gardens, New York.

Voor de tweede maal schrijft senator Robert F. Kennedy me dat hij geen tijd kan vrijmaken voor een interview. H.J. van der Jagt zegt dat hij door de klm wordt teruggeroepen van zijn post in New York. ‘Ik zal je nog wel eens vertellen waarom, niet als persman maar als vriend. Het is een heel vies verhaaltje.’ Ik ontmoette hem later. Zijn manager had in een brief geschreven dat hij niet voldeed aan de vereisten van een afdelingschef - nadat hij twaalf jaar prima had gefunctioneerd. Hij krijgt drie maanden salaris uitbetaald en is blijkbaar niet pensioengerechtigd. Hij wist zelfs niet hoe hij nu de benodigde 2500 dollar voor het laatste jaar van zijn studerende zoon bij elkaar moest schrapen. Zo zijn klm-manieren in werkelijkheid.

In de Veiligheidsraad behaalde Washington een technische overwinning, want met negen tegen twee en met vier onthoudingen werd besloten om de oorlog in Vietnam op de agenda te plaatsen. Nederland stemde natuurlijk met de vs mee. De ussr en Bulgarije waren tegen; Frankrijk, Mali, Oeganda en Nigeria onthielden zich van stemming. Ik woonde het gesprek bij van ambassadeur Arthur Goldberg met de pers, waarin Goldberg natuurlijk over ‘een overwinning’ sprak. Hij stond in voortdurend telefonisch contact met L.B.J. Hij wist zeker dat de Veiligheidsraad een positieve rol zou gaan spelen.

Op de Holland Club vertelde John de Rooy dat hij nog maar drie dollar op zak had. Hoe krijgt hij het voor elkaar? Tegen Max Tak zei ik: ‘U hebt me, alhoewel ik voor mijn lidmaatschap betaalde, gedurende 1965 geen enkele communicatie van de Dutch Correspondent's Circle gezonden. U kunt doorgaan mij voor een “sucker” te verslijten...’

‘Mijnheer Oltmans,’ antwoordde Tak, ‘ik neem uw klacht in hoge mate ernstig op. Ik zal u uw geld restitueren.’

Ik antwoordde: ‘Zelfs dat zal u niet doen, want u hebt geen greintje fatsoen in uw bast.’

Met stemverheffing zei hij: ‘Dat is een belediging!’

‘Nee, meneer Tak, het is een constatering van een naakt feit.’ Ook Sjef van den Bogaert was in de uno aanwezig. ‘Wat is Nederland weer braaf pro-Amerika geweest’, zei ik.

‘Het is mijn persoonlijke mening,’ aldus Van den Bogaert, ‘dat de zaak van Vietnam in de Veiligheidsraad als een nachtkaars uit zal gaan, vooral ook door druk van de niet-gebonden landen en Afrika.’

3 februari 1966

Lezing voor vijfhonderd studenten in het State College in Mansfield, Pennsylvania.

Johan Fabricius schrijft over De Eeuw van de Puber?: ‘Wij leven in een tijd dat er met de taboes in onze samenleving grondig wordt afgerekend. Geen weldenkend mens kan daar bezwaar tegen hebben zolang het om het opruimen van huichelarij en kinderachtige preutsheid gaat, om het licht en lucht brengen in een door stilstand bedompt geworden atmosfeer. Helaas lijkt het er veel op dat met al dit opruimingswerk de atmosfeer er beslist niet frisser op wordt. Bezorgde lieden vragen zich af of er bij dit geestdriftig schrobben en boenen misschien ook iets waardevols weggespoeld wordt.’ Fabricius noemt de Jannen Cremers en Wolkers als ‘de voormannen’ van de eeuw van de puber: ‘Jonge schrijvers, waarbij er velen zijn die ondanks hun mannelijke baarden en hun volwassenheid in jaren nog een onverwerkt stuk puberteit met zich meedragen en desnoods heilige huisjes zouden scheppen alleen ter wille van het plezier ertegen aan te kunnen schoppen.’

Jan Cremer telefoneerde na middernacht en zei dat hij anderhalf uur op de radio zou zijn. I couldn't care less. Ik hoop dat hij er boeken door verkoopt.

5 februari 1966

Minister Robert McNamara wil alleen achter gesloten deuren voor de Senaatscommissie voor Buitenlandse Zaken verschijnen, zoals senator J. William Fulbright heeft geëist. Als enige is senator Wayne Morse fel uitgevaren tegen de verlakkerij van het Amerikaanse volk, dat de soldaten zal moeten leveren om de waanzin van de regeerders uit te voeren.

Wat me ook woedend maakt is dat de regering in Washington

miljoenen dollars leent aan de regering van Zuid-Korea, opdat Seoul een tweede divisie kanonnenvlees naar Vietnam kan sturen. Hoe durven ze zulke dingen te doen?

6 februari 1966

Het begint duidelijk te worden hoe Bungkarno de coup van 1965 interpreteert. Op 20 januari 1966 hebben 92 leden van het Dwikora-kabinet verklaard dat de pantjasila (de vijf grondbeginselen van de staat, door Bungkarno ontworpen) als staatsfilosofie gehandhaafd wordt. De zitting vond plaats onder voorzitterschap van de president, waarbij de namen van de aanwezigen - waaronder Nasution en Suharto - een voor een werden afgeroepen. Ook betuigde iedereen zijn trouw en onderworpenheid aan de president en opperste bevelhebber van de strijdkrachten. De 30 september-beweging van vorig jaar wordt ‘Gestok’ genoemd, terwijl de Suharto-tegencoup wordt omschreven met ‘Gestapu’. De 92 aanwezigen spraken zich uit voor Barisan Sukarno (het Sukarno Front) en zegden bereid te zijn om de revolutie en Bungkarno te verdedigen. Ze zeiden bereid te zijn de politieke tegenstanders van Bungkarno te helpen verpletteren, zowel in het buitenland als in Indonesië zelf, zowel publiekelijk als zich verschuilend achter valse trouw. Men zou deze idealen in loyaliteit nastreven, ongeacht eigenbelangen of belangen van bepaalde groepen. Deze verklaring zond de Indonesische ambassade in Washington me toe. Bungkarno lijkt thans weer stevig in het zadel te zitten. Is dit werkelijk zo of zitten er nog bataljons judassen in Jakarta, die aap wat heb je mooie jongen zitten te spelen en intussen de kat in het donker knijpen? Vooral generaal Suharto geeft voortdurend verklaringen uit die gericht zijn op het berechten van ‘de schuldigen’ van de G-30-S-affaire. Officieel schaart de meute zich echter vooralsnog achter de president. Ik wil ernaartoe.

Het Indonesische leger blijft de G-30-S-affaire in de schoenen van de pki schuiven. Men baseert de beschuldiging op getuigenverklaringen van pki'ers. Maar net als met Oswald na de moord op J.F.K., is de hele pki-top geëxecuteerd - op Njoto na, die nog in een militaire gevangenis zit - dus wie is er over om te vertellen wat op 30 september gebeurde? Generaal A.J. Mokoginta stelde een onderzoek in op Sumatra. Op dat eiland werden 1 generaal, 14 hoge officieren, 14 lagere officieren, 64 officieren buiten dienst en 27 ambtenaren gearresteerd op beschuldiging van betrokkenheid bij de omwenteling van 30 september, welke op 1 oktober 1965 door generaal Suharto met een tegencoup ongedaan werd gemaakt.

Minister van Defensie generaal Nasution heeft in een verklaring, mede ondertekend door de commandanten van de vier takken der gewapende strijdkrachten, op 16 januari 1966 de voortdurende trouw aan president Sukarno bekrachtigd. Op 23 januari heeft de president gesproken op een massabijeenkomst in een stadion in Jakarta, ter gelegenheid van de veertigste verjaardag van de Nahdlatul Ulama partij. Naar schatting 150.000 mensen waren samengestroomd. ‘De buitenlandse pers’, aldus de president, ‘voorspelde al dat ik in 1965 zou sterven. Maar hier ben ik, gezond en recht van lijf en leden.’ Hij beschimpte de stroom van geruchten dat hij van plan was om met Dewi naar Japan te vluchten, waar ze reeds een huis zouden hebben gekocht, of dat hij deze dag niet in het stadion zou zijn. Twee dagen later, op 18 januari, bracht generaal Nasution de stroom van wilde geruchten ter sprake tijdens het wekelijks beraad van het opperbevel van de strijdkrachten. Tien dagen later, op 28 januari, riep ook generaal Suharto op tot waakzaamheid jegens onrust veroorzakende geruchten. Hij noemde als voorbeeld dat die dagen het praatje circuleerde dat de soldaten van het presidentiële Tjakrabirawa-regiment minister Nasution zouden hebben vermoord. Het lijkt of het leger, inbegrepen Nasution en Suharto, nog steeds één lijn trekken met president Sukarno, maar is dat een feit?

John de Rooy belde opnieuw om een lening te krijgen. Hij lanceerde ook een paar grappen over zijn vriend Cremer: ‘Het is een schat van een jongen, maar het enige wat hij kan is wijven neuken...’ Hij zegt Jan geld te hebben geleend, maar omgekeerd rept Jan nooit met een woord over John de Rooij. Ik belde Cremer, die vertelde gisteren veel tijd met Bob Dylan te hebben doorgebracht. Hij noemde ook andere beroemdheden die hij had ontmoet. Ik weet niet of ik alles moet geloven. Toch heb ik, in tegenstelling tot John de Rooij, een zwak voor Cremer, voor zijn gedachten, zijn stem, zijn beschaving. Jan wil ik niet loslaten. Ik zal hem binnen mijn mogelijkheden helpen. Jan loopt rond met de gedachte een boek te schrijven over de vs, Made in the usa. Prima idee. Dat brengt bovendien fondsen.

7 februari 1966

Lezing voor het Technical Institute in Erie, Pennsylvania, in een sporthal met slechts honderd studenten. De voordracht was dus een ramp.

President Lyndon Johnson is met zijn naaste medewerkers naar Honolulu gevlogen om te overleggen met de Saigon-mario-

netten, generaal Nguyen Van Thieu en staatshoofd en luchtmaarschalk Nguyen Cao Ky. Men tracht met het reizende circus van L.B.J. het enthousiasme en geloof in de oorlog op te peppen. Je zult zien dat de Amerikaanse kudde erin trapt. Waar het werkelijk op neerkomt is dat Washington wil proberen de Zuid-Vietnamese ‘leiders’ aan te sporen de guerrillaoorlog te intensiveren. ‘We are on the winning track in Vietnam’, constateert commentator Roscoe Drummond in de Herald Tribune. J.C. Maas van de Amigoe di Curaçao vraagt om me reportages te zenden die de vs, Curaçao, de Antillen en het Caribisch gebied betreffen en geen artikelen meer van algemene strekking. Intussen blijkt uit de knipsels dat ze alles hebben geplaatst.

Milovan Djilas (54) begint aan zijn negende jaar gevangenisstraf van een veroordeling tot dertien jaar voor onder andere het schrijven van het boek Conversations with Stalin.

8 februari 1966

Het consulaat-generaal heeft John de Rooy financieel niet willen bijspringen. Jan Cremer gaf hem opnieuw honderd dollar. Jan is aan een filmscript bezig.

Loet Kilian belde van J.F.K. Airport. Ben hem onmiddellijk in zijn eigen auto gaan halen. Tieneke en de baby zijn nog in Holland. Hij zag eruit om te zoenen. Een vliegersjack met bontkraag, Ray-Ban, super. Hij had met mijn vader gesproken, die erop had aangedrongen dat ik zou doorwerken aan mijn boek. Loets eerste vraag was dan ook hoe het daarmee stond. Mrs. Anne Barrett van Houghton Mifflin had geschreven: ‘I have read the chapters you sent with great interest. You are modest about the quality of your writing but to me it has clarity and freshness, and the occasional mistake in syntax would be easy enough to fix.’ Ze zei dat ook andere redacteuren het voorlopige manuscript moesten lezen en dat zij de beslissing over publicatie niet alleen nam. Het klonk bemoedigend.

Loet bleef de hele avond kletsen. Ik prepareerde zuurkool met worst. Voor het eerst sinds een jaar was hij weer zoals ik hem altijd heb gekend. Tieneke is er niet en we zijn meteen close again.

9 februari 1966

L.B.J. is terug uit Honolulu en probeert de goegemeente wijs te maken dat zijn gesprek met de Vietnamese warlords de vs en de wereld een stap dichter bij de vrede heeft gebracht. Hij zou op Hawai bovendien hebben ontdekt dat generaal William Westmoreland ‘een staatsman van formaat’ is. Het oordeel van meneer Johnson is natuurlijk waardeloos.

Een woordvoerder van het Amerikaanse leger deelde in Saigon mee dat de Vietcong en Noord-Vietnam vijf keer zoveel doden hadden te incasseren dan Zuid-Vietnam en de Amerikanen. De afgelopen week waren 1.541 Vietcong-soldaten gesneuveld, tegen 294 geallieerden. De luchtaanvallen worden opgevoerd. Vandaag vlogen 437 Amerikaanse toestellen naar Hanoi.

Voor het eerst verschijnen in de media verontrustende cijfers over het bloedbad dat het Indonesische leger - onder verantwoordelijkheid van Nasution en Suharto - heeft aangericht onder de plattelandsbevolking op Java onder het mom van ‘communistenjacht’. De Associated Press zegt dat het slachtofferaantal de 200.000 benadert. Maar zoveel linkse doden in Indonesië brengt in Nederland niemand op de been. Als de pki in Jakarta aan de macht was gekomen, zou de Westerse wereld te klein zijn geweest. Nu gebeuren deze moorden vrijwel geruisloos. Loretta Reidy van R. Keedick Lecture Bureau schrijft dat ze door de voorzitster van de Woman's Club in New Rochelle werd opgebeld met de mededeling: ‘Willem Oltmans was absolutely fantastic, the ladies are still talking about him. He was very different from most speakers, who are afraid to express themselves for one reason or another. He has different views from most people, he really discussed the fear of the world which most are afraid to talk about. He is a very gifted man.’

10 februari 1966

De protesten tegen het geklets van L.B.J. nemen na Honolulu toe. Senator J. William Fulbright noemde de conferentie op Hawaï ‘een nieuw obstakel voor de vrede’. Zowel ambassadeur George Kennan als generaal James Gavin heeft in de Senaatscommissie voor Buitenlandse Zaken krachtig gewaarschuwd voor een verdere escalatie van de oorlog. Hanoi heeft de Honolulu-bijeenkomst afgedaan als een ‘eentonige farce’ die duidelijk heeft bewezen dat de vs absoluut geen vrede nastreeft in Zuidoost-Azië.

12 februari 1966

The New York Times heeft midden op de voorpagina een foto van 15 bij 17,5 centimeter geplaatst van drie gehelmde zwaarbewapende yanks in een Vietnamese oerwoud. Twee voorop, in looppas en met automatische wapens in de aanslag; de achterste militair, die een zware metalen box met munitie zeulde, wordt geraakt en zakt in elkaar. Ik kreeg rillingen. De kudde is zodanig geconditioneerd door in Hollywood vervaardigde oorlogsfilms dat je moet betwijfelen of men zich realiseert dat

hier een zoon, broer of minnaar van iemand wordt neergemaaid. Stel je voor dat de jongen op de foto wordt herkend. Verschrikkelijk.

Ik heb een tweede krant gekocht en de plaat naar mejuffrouw Büringh Boekhoudt gezonden, uit pure verontwaardiging. Station wqxr speelt Liebestraum van Liszt. My God, we live in a madhouse.

Senator Abraham Ribicoff van Connecticut heeft voorgesteld dat L.B.J. 10.000 militairen uit Vietnam terugtrekt en de betrokken wereldleiders naar Genève uitnodigt om vrede in Vietnam te bereiken. De man heeft natuurlijk gelijk, maar met de huidige regering valt niets te beginnen.

Harisanto heeft eindelijk, in een brief van vier pagina's, aan zijn vader geschreven dat hij met Marguerita is getrouwd. Ik vraag me af hoe ik dat bericht zou ontvangen wanneer ik de vader zou zijn, vooral wanneer me altijd een Indonesische vrouw voor Santo voor ogen zou hebben gestaan.

13 februari 1966

Loet at hier. Vis. We praatten uren samen. Hij zat vol met de meest openhartige uitspraken. Hij zei: ‘Ik wist dat ik twee kanten op kon gaan. Ik heb er bepaald geen spijt van.’ Het is duidelijk dat hij de voor hem enige juiste kant koos. Hij was een kinderbedje aan het schilderen. Hij houdt het voor mogelijk dat Tieneke opnieuw in verwachting is.

Dr. Subandrio heeft de Indonesische ambassadeur in Peking, Djawoto, teruggeroepen om geïnformeerd te worden over de onvriendelijke houding van China jegens Indonesië, volgend op de G-30-S-affaire. De idioten in Washington denken dat dit de eerste stap is op weg naar een breuk in diplomatieke betrekkingen. Hoe had men dan gedacht dat Peking zou reageren op de moord op enkele honderdduizenden communisten en pro-Sukarnisten? Op Njoto na moordde het leger de hele pki-top rücksichtslos uit. Wat kan Djawoto zeggen?

Het kantoor van Weissberger & Frosch zendt me een kopie van het door hen opgestelde contract voor Jan Cremer met De Bezige Bij, en vraagt me dit voor hen in het Nederlands te vertalen. Vijf pagina's in achttien paragrafen.

15 februari 1966

Houghton Mifflin in Boston heeft besloten om mijn boek over Indonesië en Sukarno toch niet uit te geven.

Mijn vader schrijft dat hij bereid is om in Delft na te gaan of Santo zijn architectuurstudie daar kan afronden. Hij schreef:

‘Ik werd in 1914 als student ingeschreven toen ik kersvers uit Semarang kwam. De kerels die mij moesten ontgroenen dachten dat ik het nooit zou halen omdat wij “onder de klapperbomen” wel niet veel zouden hebben geleerd. Ik heb er enkelen tegen de grond geslagen en toen kregen ze voldoende respect en mocht ik in Laga gaan roeien. Daarom dwaal ik nog wel eens graag door Delft om oude herinneringen op te halen.’ Ook een lieve kaart van mijn moeder om te bedanken dat ik had opgebeld.



illustratie

Ik had mijn ouders opgebeld over Santo's studeerprobleem. Mijn moeder schreef: ‘Lieve Wimmes, In gedachten zie ik je soms nog in dit stadium aan de lijn...’ Ik was weliswaar veertig jaar, maar door deze kaart geroerd.

In de middag wilde ik naar de stoombaden aan de 28th Street gaan. Ik kwam uit de metro bij 34th Street en liep in Newsweek te bladeren toen ik een jongen zag in een grijze broek, donkerrode coltrui en marinejekker met epauletten. Hij had mooi donker haar, een mieters smoel en donkere bruine ogen. Hij heette Richard Thieuliette (21) was zojuist voor het eerst in New York aangekomen na zijn militaire dienst op Nieuw-Caledonië te hebben volbracht. Zijn vader sneuvelde in Vietnam toen hij een jaar oud was. Hij was in het leger de fotograaf van een generaal geweest, en had een luitenant als vriendje. Hij had een kamer genomen in de ymca. We haalden zijn spullen op. Hij is bij me in Kew Gardens komen wonen. Ik stelde hem aan Loet voor, maar die reageerde vreemd. Reid kwam langs. Terwijl ik met hem in de keuken zat te praten ging Richard naar bed. Later kroop ik bij hem. Ik kan me niet herinneren eerder dermate harmonieus seks te hebben gehad. In de vroege ochtend liet ik hem tegen al mijn principes in penetreren, maar het deed toch te veel pijn. Ik moest het afbreken.

16 februari 1966

Nam Richard mee naar de uno. We lunchten met Mora Henskens. We wandelden in Manhattan en bij de Librairie Française kocht hij Un Amour de Swann van Proust. Hij wilde dat ik La Chute van Camus las. Uit een boek van Jacques Prévert sloeg hij pagina 163 op en begon het gedicht ‘Les enfants qui s'aiment’ te lezen. Zijn Franse uitspraak was subliem.

Loet gedroeg zich opnieuw vreemd vanavond. Hij wilde niet komen eten. Hij kwam geen koffie halen. Toen ik vroeg waarom, zei hij: ‘Is er een reden voor nodig?’ Hij had nog dingen te doen. Wat dan? Ja, eigenlijk niets. Het ergerde me. Hij leek jaloers op Richard. Over mijn Franse vriend schrijven kan ik nog niet. Hij gaf me een zakdoek met ‘Pour les gémeaux’ erop gedrukt. Hij had ontdekt dat we beiden Tweelingen zijn. Radio Jakarta maakte bekend dat de communist Njoto tijdens verhoren door militairen zou hebben bekend dat de pki op 30 september 1965 een staatsgreep pleegde ‘teneinde een groep van generaals te dwarsbomen, omdat zij Sukarno wilden afzetten’. Het klinkt plausibel, maar moet dit nu het ‘bewijs’ zijn voor wat er werkelijk gebeurde?

17 februari 1966

Sprak met Bob Keedick over het feit dat ik nog altijd niet genoeg lezingen heb. Uit Bridgewater was een nare brief gekomen waarin stond dat ik ergens op ordinaire wijze L.B.J. en Wilhelmina had bekritiseerd. De brief was ondertekend door de man die zijn verontschuldigingen had gemaakt niet bij de lezing aanwezig te kunnen zijn.

Richard en ik beleefden opnieuw een heerlijke dag. Toch voel ik problemen naderen. I am in love with the guy. De afgelopen nacht omhelsde hij me hartstochtelijk, maar daar bleef het bij. Richard is een prijspaard, maar misschien te hoog gegrepen? Ik wil niet opnieuw gekwetst worden. Ik moet een methode zien te vinden er een eind aan te maken. Reid kwam naar de flat. Hij wil naar Parijs. Iets ging verkeerd, want Richard werd erg stil.

18 februari 1966

Toen we gisteren in bed lagen vertelde Richard dat hij vermoedde een druiper te hebben. Hij had seks gehad met een vriendje vlak voor hij uit Parijs vertrok. Vandaar zijn terughoudendheid vandaag. Ik heb dokter Frederick Stern gebeld.

Ik fluisterde in bed: ‘You are my dream.’

‘Je ne veux pas être ton rêve’, antwoordde hij.

Maar het is voor mij een soort droom hem hier te hebben. Loet kwam langs. Alles is oké. Hij maakt zijn flat gereed voor de terugkeer van vrouw en kind.

Life publiceert weer eens twaalf fotopagina's over de oorlog. Verschrikkelijk. Nog meer afschuwelijkheid in een reportage van de Times.

Vanavond zijn we naar Jan Cremer gegaan. Hij gaf een filmscript mee om te lezen. Daarna zagen we de film Zorba the Greek.

19 februari 1966

Ik heb de grens van mijn geduld bereikt. Waarom zou ik me blijven uitsloven voor iemand die absoluut niet meer reageert? Om de hele nacht weggeduwd te worden voelt als zwemmen op het droge. Waarom zou ik wakker liggen van de gedachte dat hij alleen in Manhattan zou zwerven, zonder geld en zonder dak boven zijn hoofd? Ik zal Richard los moeten laten.

Minister Dean Rusk van Buitenlandse Zaken heeft tijdens een hoorzitting van de Senaatscommissie van Buitenlandse Zaken het beleid van de regering verdedigd. Senator J. William Fulbright stelde scherpe vragen. De media staan er bol van. Intus-

sen gaan de onzinnige gevechten in Vietnam natuurlijk ongestoord verder.

Het Japanse blad Asahi Shimbun is in het bezit gekomen van de ‘biecht’ die D.N. Aidit voor zijn executie tegenover een team van het Indonesische leger zou hebben afgelegd. Volgens het blad zou Aidit hebben gezegd dat hij en de pki verantwoordelijk zijn voor de G-30-S-affaire. Men was van plan geweest de coup in 1970 uit te voeren, maar als gevolg van lekken naar het leger werd het plan vervroegd. In juni 1965 vonden reeds voorbereidende gesprekken plaats met Kolonel Untung en anderen. Omdat informatie was verkregen dat het leger plannen had om de pki aan banden te leggen, werd op 25 augustus besloten om op 30 september een staatsgreep uit te voeren. ‘We hebben druk op president Sukarno uitgeoefend om een wet te ondertekenen waarbij onze Revolutionaire Raad bekrachtigd zou worden’, zou Aidit hebben gezegd. ‘Sukarno weigerde dit.’ Was de pki-coup geslaagd, dan zou president Sukarno zijn gehandhaafd. Slechts geleidelijk aan zouden via kritiek op zijn beleid verbeteringen zijn doorgevoerd. De publicatie is een interpretatie die het leger prima past, omdat de Indonesische generaals zich daarmee kunnen vrijpleiten van het bloedbad en de honderdduizenden doden onder het volk.

Senator Robert Kennedy heeft een verklaring uitgegeven dat de Vietcong een rol zal moeten spelen bij het zoeken naar een uitweg voor de oorlog en ook deel zou moeten nemen aan een toekomstig bewind in Saigon. President Sukarno heeft tijdens een massabijeenkomst in Jakarta gezegd dat de Amerikanen in Zuidoost-Azië moeten opdonderen en het vinden van een oplossing voor de problemen van Vietnam aan de Vietnamezen moeten overlaten. Hij heeft gewoon gelijk.

20 februari 1966

National Airlines, J.F.K.-Boston

Liefde heeft het effect van een emotionele door elkaar rammelarij. Liefde beangstigt me. Waarom weet ik eigenlijk niet. Richard is een fantastische jongen van wie ik zou kunnen houden. Maar hoe lang zou het duren? Ik denk dat wanneer ik een lover zou hebben, ik niet zou willen dat hij liefde - zelfs geen kus - zou delen met een ander. Gisteravond gingen we we samen naar Bhaskar en zijn vriend Mark de la Roche, een blonde onderwijzer met blauwe ogen, uit Wisconsin. Mark meende dat wanneer twee jongens van elkaar hielden, echt hielden, seks met derden een te verwaarlozen activiteit was. Bhaskar zei: ‘Wat heeft het te betekenen wanneer je voor één keer met een

andere jongen rommelt, buiten je relatie met je lover?’ Misschien is dat wel zo. Vanmiddag liepen Richard en ik tegen Sjoerd Rodermond van De Telegraaf aan. Een tijdje terug heeft Richard een affaire van een paar maanden met hem gehad. Rodermond, ongeschoren, was samen met een jonge journalist van de Village Voice. Ik was jaloers, ik weet het. Later zei Richard dat hij toen pas zeventien jaar was en Rodermond zowel gelukkig als ongelukkig had gemaakt.

Dit waren vier emotionele dagen. Wat zou ik op momenten als deze moeten beginnen zonder dagboek?

Richard vertelde dat hij op Nieuw-Caledonië een halfjaar een liefdesrelatie had gehad met een luitenant van 27. Hun liefde was compleet. Ze lunchten iedere dag samen op het strand. Ze leefden in een paradijs. De luitenant werd gedemobiliseerd. Richard bleef alleen achter en leefde toe naar de dag dat hij naar zijn vriend in Parijs zou terugkeren. Hij hield zich vast aan dat vooruitzicht. Toen hij ten slotte in Frankrijk terugkeerde en zijn vriend weer ontmoette, bleek de romance voorbij te zijn. Vandaar dat hij besloot een vliegtuig naar New York te nemen. Nu zit hij bij mij en heeft natuurlijk geen zin om meteen in een nieuwe affaire terecht te komen.

We waren gisteren samen bij dr. Frederick Stern, want we hadden uiteraard allebei een druiper.

Gaf om 19.00 uur een lezing in The House in the Pines School in Norton, Massachusetts. Zat aan het diner naast de rectrice, Miss Elisabeth JohnDroe. Er waren enkele uitzonderlijk aantrekkelijke meisjes in het gehoor. Ik werd door Frederick en Wies Wallace325 afgehaald. We vertrokken meteen naar Otis Air Force Base. De kinderen maakten het uitstekend. Fred is nu majoor bij de luchtmacht, maar hij wil over vijf jaar uit dienst gaan. Dan heeft hij er twintig jaar op zitten. Ze brengen me morgen naar Hyannis Airport.

21 februari 1966

Robert Kennedy wordt door voormalige naaste medewerkers van J.F.K. scherp bekritiseerd vanwege zijn voorstel om het Vietnamese National Liberation Front een plaats aan de onderhandelingstafel te geven. McGeorge Bundy en George Ball hebben hun verbazing en afkeuring uitgesproken. Senator J. William Fulbright steunt juist de suggestie van R.F.K.

Kwam vandaag tegen het middaguur thuis. Richard sliep als een blok. Hij wilde me geen zoen geven en zei naar een zeke-

re Pat Kelly te moeten telefoneren. Het doet me allemaal denken aan de schermutselingen met Bertie Hilverdink in de jaren vijftig. Dit moet stoppen, maar hoe? Toen hij later uit de douche kwam liep hij naar mijn schrijftafel en omhelsde me.

Bungkarno heeft generaal A.H. Nasution (47) afgezet als minister van Defensie en vervangen door generaal Sarhini, die ik me uitstekend herinner. Ook vice-admiraal Martadinata is vervangen, door admiraal Muljani. Suharto is blijven zitten. Betekent dit dat hij achter Bungkarno blijft staan? De president heeft gezegd: ‘Contrarevolutionaire krachten zowel binnen als buiten ons land zijn bezig met pogingen ons naar rechts te drukken. Deze krachten verspreiden de meest kwaadaardige geruchten en zijn bezig met een campagne van psychologische oorlogvoering tegen Indonesië en het Indonesische volk.’ President Sukarno benoemde tegelijkertijd Omar Dhani, de voormalige commandant van de luchtmacht, tot minister voor de Luchtvaartopleiding. Tom Lambert van de Tribune meldt uit Washington dat de regering aldaar ‘voor een raadsel staat’ wat betreft deze benoemingen en de handelwijze van Sukarno.326 De cia en de Washington-maffia hadden hier niet meer op gerekend.

22 februari 1966

Richard vertrok gisteren naar Pat Kelly, die hij had ontmoet toen ik in Massachusetts was. ‘We made love in front of the fire place in his beautiful apartment.’ Waarschijnlijk heeft hij dan Kelly ook aan een druiper geholpen, want hij zit zelf nog midden in zijn antibioticakuur. Ik heb hem nu dan ook gezegd dat hij moet vertrekken. Ik ben lang genoeg alleen geweest om nog even zo door te gaan. Bovendien kan ik dan meer tot rust komen en werken. Ik moet deze knoop doorhakken, want hoe langer ik ermee wacht, hoe hopelozer de situatie zal worden. Bracht hem naar de metro.

Ging naar bed met concert no. 1 van Brahms, gespeeld door Julius Katchen met Pierre Monteux. Ik werd er dermate emotioneel van dat ik in de war raakte. Deed geen oog dicht, ook omdat ik op Richard lag te wachten. Er lag een soort notitieboekje in zijn la. Er zat een foto in van hem als kind. Die wilde ik nog eens bekijken. Ik vond aantekeningen als ‘Arnould forever’. Arnould was de luitenant van 27. Wat had ik moeten doen toen ik hem ontmoette? Had ik moeten vragen of hij in de markt was voor een love affair en anders moeten doorlopen?

Je weet niet van tevoren dat je verliefd wordt. Wist je dat, dan zou je je kaarten heel wat voorzichtiger spelen. Welke moet de volgende move zijn? Ik ben als gevolg van deze bevlieging gedesorganiseerd. Gebeuren deze dingen omdat je er rijp voor bent? Ik begin met het slot op de voordeur te veranderen. Ik moet naar Maine voor een lezing, dan komt hij maar voor een dichte deur.

Boston - Portland, Maine

Brandde een kaars in de kapel van het vliegveld.

Richard: je t'aime.

Lezing voor het Westbrook Junior College, weer een meisjesschool. Ze hielpen me eigenlijk de dag door te komen, want ik voelde me triest. De rector, Edward Blewett, haalde me van het vliegveld. We zaten in zijn villa te praten, maar mijn gedachten waren elders. De lezing verliep normaal. Achteraf veel vragen.

Tegen middernacht was ik in Kew Gardens terug. Het briefje op de deur was weg. Opnieuw lag ik onrustig te wachten of Richard misschien alsnog thuis zou komen.

23 februari 1966

De Rotary Club uit Toledo schreef Robert Keedick dat mijn lezing buitengewoon controversial was geweest en dat ze me voorlopig zeker niet zouden terugvragen. De voorzitster van de Detroit Town Hall schrijft dat mijn voordracht inspirerend en informatief was, juist vanwege ‘the honest appraisal’. You can't please them all.

Probeerde - close to tears - te werken. Ik hoorde absoluut niets van Richard. De hoofdredacteur van Life, Hedley Donovan, weidt in een hoofdartikel van vijf pagina's uit over het onderwerp Vietnam: ‘The War is worth winning. We are not b“bogged down” in Asia. We are deeply, inescapably involved with Asia and have been for decades. The involvement has its perils: it also holds high promise. The war in Vietnam is not primarily a war about Vietnam, nor even entirely a war about China. It is a war about the future of Asia’, en meer van dergelijke onzin.327 Amerikanen zijn in oorlog met de nonsens in hun eigen hoofd, en daardoor onstaat moord en doodslag in Zuidoost-Azië.

Telefoneerde mevrouw Marguerite Oswald in Fort Worth, Texas. Informeerde Sjef van den Bogaert dat Westbrook Junior

College in Portland, Maine, een studiebeurs beschikbaar wilde stellen voor een Hollands meisje. Arnold Vas Dias (75) is in Florida overleden.

Mijn vriend Jonathan Raymond schreef vanuit Boulder: ‘Everything goes well for me, with the small exception that I sometimes find myself on the path to insanity. Reason, that much neglected god, who is hidden in an obscure corpse, forsakes me also. Don't worry, I am alright, but I am generally depressed at not being able to travel abroad this summer. My studies do engross me, but nevertheless it is quite a disappointment. Somehow, Willem, nothing changes - either my expectations are too high, a function, doubtless of that illustrious hope, or nothing does change. In either case, I am a missile that didn't hit the moon. That is an unfortunate metaphore, but I'll let it stand for lack of something better. Sometimes I think the answer to stagnation is very simple insofar one must merely rouse oneself from the torpor and do something that is, to turn outward instead of inward. There is something terribly arrogant in complete self-absorbtion: moreover it is foolish. I guess I come to these realizations later than I should.’ Ik antwoordde hem meteen. I love that guy.

 

De Telegraaf berichtte dat Ik Jan Cremer in de vs ‘een flop’ was geworden en er slechts 20.000 exemplaren waren verkocht. Bij zijn eigen uitgever, Shorecrest, had men gezegd dat Jan ‘didn't measure up to his book’. Men was teleurgesteld dat er geen film van werd gemaakt. ‘Amerika ziet Jan maar liever gaan’, aldus de notoire sensatiekrant.328 Rot voor hem. Shorecrest denkt er blijkbaar niet over een tweede boek van hem uit te geven.

Tussen L.B.J. en Robert Kennedy schijnt een modus vivendi te zijn gevonden. Beiden zijn nu van mening dat de Vietcong aan een vredesconferentie zou moeten deelnemen.329

Precies als Bungkarno zegt nu ook Abdel Gamal Nasser dat de vs en Engeland zijn rechtse vijanden in het nabije Oosten met man en macht steunen. Nasser bekritiseerde Iran en Tunesië, maar hij bewaarde zijn scherpste kritiek voor koning Faisal van Saoedi-Arabië.330 De hele groep van niet-gebonden leiders - Sukarno, Nasser, Tito, Nkrumah, Gandhi en vanzelfsprekend Castro - ligt permanent onder vuur en heeft te lijden van ondermijnende activiteiten van de neo-imperialisten. Duidelijk.

24 februari 1966

Tijdens een diner in het Waldorf-Astoria Hotel heeft president Johnson met klem ontkend dat hij gevangenzat in een ‘blind escalation of force’ in Vietnam of dat er een nog grotere oorlog te verwachten was, misschien zelfs met China.331 Tegelijkertijd diende minister Robert McNamara bij het Congres een rapport in van 220 pagina's, waarin hij het oproepen van reservisten voor de oorlog in Vietnam in het vooruitzicht stelt.

In Accra, Ghana heeft een militaire junta van zeven man onder voorzitterschap van generaal J.A. Ankrah de macht overgenomen. President Kwame Nkrumah bevond zich onderweg vanuit Rangoon naar Peking en Hanoi, waar hij een vredesmissie wilde ondernemen. Een paar dagen geleden greep Milton Obote naar de macht in Oeganda. Stabiliteit in Afrika zal nog wel lang op zich laten wachten.

In Jakarta is verwarring ontstaan over president Sukarno's wijzigingen in het Dwikora-kabinet. Bungkarno heeft als persoonlijke adviseurs benoemd: de generaals Sumar, Sukarno Djojonegoro, luitenant-kolonel Sjafei, en de heren Notohamiprodjo, Munadjad en Adam Malik. Subandrio, Leimena, Saleh en Chalid blijven vice-premier. Generaal Nasution is verdwenen en is opgevolgd door generaal Sarbini, met als tweede man generaal Mursid. Suharto blijft legercommandant. Uit protest tegen het afzetten van Nasution hebben studenten met auto's de wegen geblokkeerd. De nieuwe ministers moesten met helikopters naar het paleis worden gebracht voor de installatieplechtigheid. Militairen schoten in de lucht.

Sukarno: ‘I warn you it is wrong to think that I can be pressured.’ Hij noemde de kami-studentenprotesten waanzin, iets waar hij gelijk in had. De studenten werden voor het karretje van ongehoorzame generaals gespannen. ‘I know my job,’ aldus de president, ‘I know what to do. Don't think that I will fall to any pressure from whatever group. I am Sukarno, president and great leader of the revolution. I will not retreat one step or even one millimeter.’ De president vroeg iedere minister te antwoorden op de vraag of hij communist was. Allen antwoordden: ‘Nee.’

Richard kwam thuis. Hij was drie dagen bij Pat Kelly gebleven. Hij stond bij mijn bureaustoel, nam mijn hoofd in zijn handen en zei: ‘Ne dit rien: je t'aime beaucoup.’ We lagen later in bed heel lang te praten. Hij zegt het niet te kunnen helpen wanneer jongens verliefd op hem worden. ‘Ik heb eigen-

lijk nog nooit echt van iemand gehouden. Op een dag trouw ik, want tenslotte is het uiteindelijke doel van het huwelijk om een kind te krijgen.’ Er kwamen een paar telefoongesprekken binnen, wat me het gevoel gaf steeds meer buiten zijn New Yorkse leventje te staan. In de avond ging hij uit en bleef opnieuw weg. Deed geen oog dicht, want ik bleef hopen dat hij thuis zou komen.

26 februari 1966

Generaal William Westmoreland heeft in Saigon plannen opgesteld waarbij hij ervan uitgaat dat de oorlog tussen de drie en zeven jaar gaat duren. Amerikaanse troepen zullen - althans, zo besloot men in Washington - vrijelijk de grenzen van Laos en Cambodja kunnen overschrijden wanneer dat voor de oorlogvoering noodzakelijk wordt geacht. Om de Ho Chi Minhroute af te snijden kunnen zelfs permanent Amerikaanse soldaten in Laos worden gestationeerd.

In Jakarta heeft president Sukarno opdracht gegeven om de kami-studentenorganisatie te ontbinden. Er is een avondklok ingesteld. Niet meer dan vijf studenten mogen zich tegelijk in het openbaar vertonen. Gisteren werden drie studenten tijdens ongeregeldheden bij het Merdeka-paleis gedood. De begrafenis bracht 10.000 jongeren op de been. Zij noemden het nieuwe Dwikora-kabinet ‘communistisch’ en schreeuwden dat generaal Nasution niet had mogen worden afgezet.

Alex Quaison-Sackey, de Ghanese minister van Buitenlandse Zaken, heeft in Peking namens president Kwame Nkrumah verklaard dat hij de grondwettelijke president was. Als opperbevelhebber gaf hij de militairen de opdracht in de kazernes terug te keren. Hij zou zo snel mogelijk naar West-Afrika terugkeren.

Richard kwam vanmiddag een paar uur naar huis, was vol verhalen over wat hij had gedaan en wie hij had ontmoet, verkleedde zich en vertrok weer. Hij zei dat hij thuis zou komen maar bleef weg. Deed geen oog dicht omdat ik telkens wakker schrok, denkende dat hij er was. Midden in de nacht heb ik zijn rommeltje ingepakt. Hij kan, wanneer hij weer komt, meteen vertrekken.

27 februari 1966

Heb de spullen van Richard weer terug in de kast gehangen. Ben uitgeput. De hemel mag weten in wiens armen hij heeft geslapen. Het is al te eenvoudig hem uit de deur te zetten. I am in love. Very much so. Now, it remains a matter of mind and mind-

control to master the situation. How to become indifferent about Richard, in mind, in reality, in behaviour? I have got to succeed in playing games.

Mijn goede vriend Alex Quaison-Sackey is op weg naar Addis Abeba. Hij is veilig, maar lijkt nu in hetzelfde schuitje terechtgekomen als mijn andere vriend, ambassadeur Thomas Kanza. De Christian Science Monitor is van mening dat de pki een comeback maakt, dankzij president Sukarno. Het blad spreekt van Bungkarno's ‘audacity and ingenuity’, die zijn ‘dictatuur’ altijd hebben gekenmerkt. Hij wordt afgeschilderd als het brein achter de coup van 1965. De Monitor citeert Bungkarno als gezegd hebbende dat het leger 87.000 communisten had vermoord, en voegt eraan toe dat welingelichte kringen in Washington dit cijfer als ‘buitenissig’ beschouwen.332 Wat de Monitor president Sukarno het meest kwalijk schijnt te nemen is dat hij nog altijd weigert de pki te veroordelen.333 Hem kennende kun je er zeker van zijn dat hij daar gegronde redenen voor heeft. Richards verdwijntruc houdt me zeer bezig. Toch was ik vandaag in staat om achttien pagina's te schrijven. Hij laat helemaal niets van zich horen. Ik begrijp eigenlijk niet hoe hij me nog onder ogen durft te komen.

‘Plustôt se taire que se plaindre’, zegt Gide.

28 februari 1966

Vannacht had ik een nachtmerrie. Sukarno voorspelde me dat ik aan syfilis zou sterven. Krankzinnig.

Om 03.45 uur hoorde ik de sleutel in het slot. Richard. Hij ging eerst naar de koelkast, at kaas, en kwam toen gekleed op bed naast me liggen. ‘I was raped’, zei hij. Een kennis had hem meegenomen naar een villa ergens aan het strand, waar wel honderd kerels met elkaar aan het vozen waren. Hij werd door twee jongens gegrepen, maar hij wist zich los te maken en sloot zichzelf in een kamer op. Hij heeft natuurlijk wilde seks gehad. Toen hij mij zijn avontuur vertelde, kromp ik ineen van jaloezie, woede en frustratie. Hij zei dat wanneer hij eerder op de party zou zijn gekomen, hij ook zat geweest zou zijn, en dan had hij waarschijnlijk meegedaan. Ik wilde met hem praten, maar was te upset. ‘Pourquoi tu reviens ici, Richard?’ vroeg ik. Ik kreeg geen antwoord meer. Hij was in slaap gevallen en knarste met zijn tanden, zoals ik van hem gewend was. Ik deed geen oog meer dicht.

Vice-president Hubert Humphrey en senator Robert Kennedy zijn publiekelijk gebotst over de vraag of de Vietcong wel of niet het recht heeft om aan vredesgesprekken deel te nemen.334 R.F.K. heeft natuurlijk gelijk.

 

13.50 uur. Richard slaapt nog steeds. Wanneer ik naar hem kijk betrap ik me op zorg en affectie voor hem. Ik ben dankbaar dat hij me over zijn ervaringen vertelde, hoe pijnlijk ik het verhaal ook vond.

1 maart 1966

We zagen een film en dineerden in Joey's. Bij de executie van een deserteur - in de film - liepen tranen over zijn gezicht. Onder het eten kwam de stemming van de eerste dagen terug. Hij begon te praten. Opvallend was zijn diepe affectie voor zijn moeder. Hij vertelde haar en zijn stiefvader dat hij gay was, want hij haatte het om er kiekeboe over te spelen. Zijn ouders wonen in Saint Dizier, bij Nancy. Hij begon met een chemiestudie, maar nam deel aan een concours voor film operators, haalde de eerste prijs en vertrok voor een opleiding naar Parijs. Daar had hij veel vriendjes, ‘soms tien tegelijk, en degeen die in de ochtend het eerst opbelde, had me’. Vervolgens werd hij opgeroepen voor militaire dienst en vertrok naar Verdun. Hij bewoog hemel en aarde om naar Nieuw-Caledonië te worden uitgezonden, waar hij Arnould ontmoette, de luitenant met wie hij een romantisch affaire beleefde.

Na koffie en ijs in de 3rd El gingen we terug naar Kew Gardens. Hij had me over zijn avonturen in Manhattan verteld omdat hij niet wilde dat ik verliefd op hem zou worden en een liefdesrelatie nastreefde. We zouden vrienden zijn.335

Hij wilde nu dus ook alleen slapen, in het andere bed, net als Loet Kilian vroeger. Om 03.30 uur hoorde ik hem opstaan. Hij schreef brieven aan zijn moeder en Arnould. Een vriendin kwam hem halen. Ik blijf nerveus als hij weg is.

Generaal Lewis Walt van de us Marine Corps heeft in Washington verklaard dat hij L.B.J. zal vragen om meer troepen voor de strijd in Vietnam. Ik begrijp niet waar ze de moed vandaan halen. Het is volkomen gewetenloos.

De Ohio Rotarians hadden dan wel aan R. Keedick geschreven dat ik ‘too controversial’ was geweest, maar nu ontvang ik een brief van R. Franklin, directeur van de Toledo Public

Library: ‘Your talk was one of the best I have ever heard in eightteen years of Rotary. You had an enormous impact on normally cynical Rotarians. Many had come prepared to doze!’ Zijn zoon studeerde aan Columbia University. Hij vroeg me contact met hem op te nemen.

Sjoerd Rodermond en Jacob Cohen kwamen eten. Alex van Maarseveen maakte een rijsttafel. Richard kwam eveneens thuis. We waren de avond samen. Ik probeerde te voorkomen dat Rodermond hem mee terug naar de stad lokte. Al ging Richard later een wandeling maken, hij kwam terug.

2 maart 1966

President Sukarno heeft in een speech voor studenten en middelbare scholieren onderstreept dat niemand hoeft te proberen de linkse koers van Indonesië naar rechts te buigen, want daar doet hij niet aan mee. Generaal Nasution heeft via de radio opnieuw gepleit voor eenheid in het leger, en gezegd dat de gewapende macht achter de president behoorde te staan. Wel waarschuwde Nasution dat bepaalde groepen een politieke guerrilla voerden om de daden van de pki te rechtvaardigen en om te voorkomen dat het leger de communisten zou uitschakelen. Uitmoorden, zal hij bedoeld hebben!

De Times voegt aan het bericht toe dat president Sukarno, ‘althans voorlopig’, de touwtjes weer behoorlijk in handen schijnt te hebben.

Vanavond aten we hier samen met Loet en Tieneke Kilian, Chris Mena, Reid, Vadim Dubovnik, Mora Henskens, en later kwam ook Jan Cremer nog. Jan vertrekt naar Hollywood in een poging zijn boek verfilmd te krijgen.

3 maart 1966

Minister Robert McNamara vraagt weer eens 30.000 soldaten meer voor Vietnam. Dan zouden er 235.000 militairen in Zuidoost-Azië zitten, de 50.000 man op de Zevende Vloot voor de kust niet meegerekend. De verlieslijsten groeien. Vorige week werden 109 Amerikaanse soldaten gedood en 747 gewond.336 In het Congres stemden 93 tegen 2 senatoren voor het voorstel om de oorlogsuitgaven met 4,8 miljard te verhogen. Het Huis van Afgevaardigden stemde ook voor, met 392 tegen 4. Ze lijken collectief gek geworden.

In Ghana worden Russische en Chinese ‘adviseurs’ uit het land gezet. Washington stelt de val van Kwame Nkrumah voor als

‘een overwinning van de antirode krachten in Ghana’.337 Washington zoekt overal in progressieve derdewereldlanden militairen die bereid zijn het met de Amerikanen op een akkoordje te gooien. Nkrumah is nu in Guinea. President Sekoué Touré blijft Nkrumah als staatshoofd van Ghana erkennen. Hij stelt alles in het werk om bij andere Afrikaanse landen steun voor zijn positie te krijgen.

President Sukarno heeft het Kogam (Komando Ganjang Malaysia) geïnstalleerd, waarvan hij zelf de opperbevelhebber is. Generaal Suharto werd benoemd als chef-staf, met als tweede man naast zich vice-luchtmaarschalk Sri Muljono Herlambang. Intussen is kolonel Untung voorgeleid. Het militaire tribunaal staat onder leiding van luitenant-kolonel Sudjono. De militaire aanklager is luitenant-kolonel Iskandar. Untung wordt bijgestaan door de advocaat Gumulja Wreksoatmodjo.

4 maart 1966

De Amerikaanse marine en luchtmacht hebben felle aanvallen uitgevoerd op de spoorverbindingen tussen Hanoi en Peking. Er is dicht bij de grens met China gebombardeerd.338 L.B.J. heeft bij de vijfde verjaardag van het door J.F.K. opgerichte Peace Corps gezegd dat Hanoi moet onderhandelen, dan zou de vs een gigantisch wederopbouwprogramma voor zowel Noord- als Zuid-Vietnam opzetten. Lyndon Johnson en zijn trawanten begrijpen gewoon niet waarom het gaat in Vietnam. Net zomin als ze het nationalisme van Sukarno, Nasser of Nkrumah begrijpen. Daarentegen heeft senator Fulbright op 1 maart in de Senaat een rede gehouden die het neutraliseren van Zuidoost-Azië bepleitte, te organiseren in samenspraak met Peking. Die man is een ziener, maar er is er in Washington maar één van.

Sjef van den Bogaert heeft Westbrook Junior College geschreven dat hij van mij had gehoord dat er een studiebeurs beschikbaar was. Ze happen altijd wanneer er wat te halen valt. Dan mag blijkbaar voor één keer mijn naam worden genoemd.339

Gisteravond wist ik Richard over te halen mee te gaan dineren bij Lilly Marescot. We brachten Tania Shahin van Elisabeth Arden later naar huis. De in Rusland geboren modelleninkoopster zei: ‘Mes enfants, you come in for a drink.’ Richard dronk te veel scotch. We lagen pas om 07.00 in ons bed in Kew Gardens. Richard zei: ‘Embrasse moi.’ Het duurde uren

voor we, uitgeput, in slaap vielen. Ik kan niet tegen een dergelijk regime.

5 maart 1966

Santo's vrouw vertelde me laatst een curieus verhaal. In de tijd dat ik bevriend was met Santo en zij van mening was dat ik krachtige invloed op hem uitoefende om niet met haar te trouwen, was zij in haar wanhoop naar mijn voormalige Indonesische vriendin Emily Machbul gegaan. Samen hadden de dames op wraak gezonnen. Besloten werd dat Emily haar toenmalige vriend dr. Subandrio - tevens hoofd van de Indonesische inlichtingendienst - zou vragen om het onmogelijk te maken dat ik ooit nog Indonesië binnenkwam. Zou dat de reden zijn van mijn moeilijkheden om naar Jakarta terug te keren? It's completely crazy.

Is mijn dagboek een voldoende reflectie van mijn diepste gedachten? Liefde brengt je in vervoering, waardoor je tot ‘hemelse’ gedachten in staat bent. Wat Richard betreft ben ik er absoluut zeker van dat het nooit verkeerd is datgene te doen wat je voelt en op natuurlijke wijze in je opkomt. Wanneer ik zo sterk voel dat ik van een jongen moet houden, dan hou ik van hem. Vrienden, in die zin, zijn die mensen die je in staat stellen om volledig eerlijk te zijn, ook tegenover jezelf, en om begrepen te worden en to be loved in return. Die situatie is zeldzaam, maar ze bestaat.

Mijn vader is naar Delft gegaan om uit te zoeken of Santo aldaar kan afstuderen.340

Senator Abraham Ribicoff bedankt voor mijn brief inzake Vietnam.

De Times meldt dat het bloedbad in Indonesië, ondanks dat generaal Nasution van het toneel is verdwenen, onverminderd doorgaat, dit dus volledig tegen de instructies van Bungkarno in. Het leger gaat zijn eigen gang. Het is dus niet Nasution maar Suharto die moordt. Dagelijks vinden vooral 's nachts executies plaats van mensen die worden verdacht van sympathieën met de pki. De Times zegt dat de moorden zich voornamelijk op, Java, Bali en Lombok afspelen. Reizigers hebben doorgegeven dat in de dorpen op vele plaatsen afgehakte hoofden op stokken tentoon zijn gesteld.

6 maart 1966

Mejuffrouw Büringh Boekhoudt, bij wie ik in twee lange brie-

ven mijn hart had uitgestort, antwoordde vrijwel meteen. ‘In je eerste brief sprak je voornamelijk over de ontreddering van de wereld, met name de oorlog in Vietnam. Natuurlijk, het is allemaal vreselijk wat daar gebeurt, maar is het ook niet een hoopgevend teken dat de wereld, en zelfs een gedeelte der Amerikanen daarover diep verontrust is? Vergelijk dat nu eens met honderd jaar geleden? Toen werd het doodgewoon gevonden dat de Engelsen een bloedbad aanrichtten in India, de Grieken in Turkije elkaar uitmoordden en wijzelf een opstand in Atjeh in bloed smoorden. De hedendaagse middelen die in de strijd worden geworpen zijn stellig veel erger, maar het wereldgeweten is beslist heel wat actiever dan in vroeger tijden, en dat is voor mijn gevoel hoopvol.’ Ze vervolgde: ‘Wat moet ik nu zeggen over je tweede brief, waar weer het grote gevoel van eenzaamheid en het hunkeren naar liefde en wederliefde zo sterk uit sprak. Je stelt de vraag of het leven wel de moeite waard is om geleefd te worden, een vraag die ontelbare velen zich stellen.’ Mejuffrouw Boekhoudt had zich die vraag tussen haar 25ste en 35ste jaar ook wel eens gesteld, maar een psychologe die ze toen toevallig ontmoette, had gezegd dat ze nooit helemaal ongelukkig zou worden, omdat er altijd wel iets zou zijn waar ze vreugde aan zou beleven, ‘al is het maar een bloem in het veld of een vogel op het dak’. Ze wist niet of een dergelijke benadering aangeboren was of kon worden gecultiveerd, ‘maar ik zou zo zielsgraag zien dat jij ook wat oog kreeg voor wat goed en verheffend is in het leven. Misschien is het grote geheim toch wel dat je wat meer moet openstaan voor den ander, meer moet luisteren dan zelf praten.’

Na voorbeelden te hebben gegeven van hoe kleine gebeurtenissen soms haar dagen de moeite waard maken, schreef ze: ‘Of er komt een brief van een eenzaam jongetje uit Amerika, die aan mij denkt, en dat ontroert me, al kan ik hem niet echt uit de put helpen.’ Aan het einde van de brief vertelde ze in antwoord op mijn vraag, dat ze was uitgenodigd voor het huwelijk van prinses Beatrix. Ze had een plaats in de Westerkerk voor de huwelijksinzegening. ‘Ik hoop zo dat die dag goed verloopt, zonder incidenten.’

Met Richard - hij vertelde dat zijn moeder hem Riri noemde - heb ik een afschuwelijke botsing gehad. Ik had hem niet lang genoeg laten slapen. Hij weigerde te praten. Ik werd razend en verzocht hem zijn rommeltje op te pakken en weg te gaan. De spanning liep dermate hoog op dat hij probeerde via het keukenraam uit de flat te springen, wat ik verhinderde. We vlogen elkaar aan in de smalle gang bij de badkamer. Ik timmerde hem

in elkaar en hij krabde mijn keel open. Ik was buiten mezelf en dreigde de politie te bellen. Heel gemeen vroeg ik het geld terug dat ik hem geleend had. Hij had niets en begon in te pakken. ‘Mijn zenuwen zitten in mijn vingertoppen’, zei hij. Toen vroeg hij: ‘Why do you think I am here? You think that I don't love you?’ Ik smolt eigenlijk weer en vroeg hem te blijven. Hij nam een sleutel en vertrok.

Senator J. William Fulbright antwoordde dat hij alles in het werk zal blijven stellen om te voorkomen dat de oorlog in Vietnam zich verder uitbreidt. Hij maakte intussen bekend de specialisten professor A. Doak Barnett en professor John Fairbank te zullen horen voor de Senaatcommissie van Buitenlandse Zaken, om hun te vragen of de oorlog in Vietnam zich tot China zou kunnen uitbreiden, ‘ook al wil niemand dat’.

7 maart 1966

Richard kwam om 05.00 uur thuis. Hij was lief. Hij vond dat ik een masochist was. Loet Kilian zei later: ‘Dan is hij een sadist.’ Hij werd pas om 16.30 uur wakker. Ging naast hem liggen. Hij deed aanhankelijk terug. We zoenden voor het eerst in veertien dagen. We bakten lever en hadden, tot ik naar J.F.K. Airport vertrok, een perfecte avond.

Schreef een brief van twaalf kantjes aan Miss B.B. Jammer dat ik er geen doorslag van maakte. Loet las mijn brief en vond het ‘een verdediging’.

8 maart 1966

Lezing voor de Junior League van Flint, Michigan.

Weggemoffeld op pagina 12 van de Times vond ik vanmorgen een bericht dat er de afgelopen week 156 Amerikanen in Vietnam zijn gesneuveld. Er waren 454 gewonden gevallen.

Tot mijn ontsteltenis zie ik dat Alex Quaison-Sackey (41), minister van Buitenlandse Zaken van Ghana en vorig jaar voorzitter van de Algemene Vergadering van de uno, is gearresteerd en opgesloten in de afschuwelijke Ussher Fort-gevangenis, met uitzicht op de haven van Accra. Er zijn 1.100 politieke gevangenen in Ghana, waaronder 300 naaste medewerkers van Nkrumah.341 Senator Everett Dirksen, Republikein uit Illinois, verlangt van L.B.J. dat de vs Noord-Vietnam zal wurgen door het land volledig te blokkeren. Generaal Maxwell Taylor heeft reeds voorgesteld om de havens van Noord-Vietnam met mijnen onbruikbaar te maken.342 Het State Department heeft als

trots wapenfeit bekendgemaakt dat minstens 8.000 hectare landbouwgrond in Zuid-Vietnam vanuit de lucht werd besmet met herbiciden om ervoor te zorgen dat de Vietcong niet aan voedsel kan komen. Hierbij is niet meegerekend de oerwouden en bossen die werden bestookt met chemische ontbladeringsmiddelen, opdat de Vietcong zich niet kan schuilhouden. Wie stopt die misdadige activiteiten?

9 maart 1966

Vloog terug om bij Richard te kunnen zijn, maar hij was niet thuis. Vlieg dus opnieuw naar Chicago en Kansas City om tijdens het diner van de Fork and Knife Club in Independence Missouri te spreken. Probeerde te lezen. Bij Gide, mijn vriend in nood, vond ik: ‘La confiance est une belle chose, surtout quand elle est bien motivée.’ Las ook in A Mother in History door Jean Stafford, de memoires van Mrs. Marguerite Oswald. De meeste van haar standpunten ken ik. Het is alsof ik haar hoor praten.

Arriveerde voor de lezing in een staat van wanhoop over Richard. Ik werd afgehaald. Men toonde me het huis waar de Trumans woonden aan Delaware Street, een typisch Amerikaans huis met een ijzeren hek eromheen. Er brandde licht in het souterrain. Ik vond het maar een triest eindpunt voor een oud-president. Ook de Truman Library, die op een heuvel ligt, werd getoond.

Ik vroeg aan mijn toehoorders wat men als de zorgelijkste plek ter wereld beschouwde. Ik bedoelde natuurlijk de waanzinveroorzakers in Washington. Een dame antwoordde: ‘Indonesië.’ Ik vroeg haar waarom. ‘Omdat mijn zoon in dat land werkt als missionaris.’

Nog laat vloog ik terug naar New York. Toen ik om 03.15 uur op de hoek van 83rd Avenue uit een taxi stapte, zag ik in de flat licht branden. Ik stormde naar binnen. Richard zat aan mijn schrijftafel brieven te schrijven. Ik wilde mijn schoenen uittrekken, maar hij zei: ‘Wat doe je? Eerst je schoenen?’ Ik liep dus naar hem toe en we omhelsden elkaar. Later, nadat hij aanvankelijk in zijn eigen bed had gelegen, kwam hij toch in het grote bed bij mij. Uiteindelijk vreeën we weer, all the way. Het was volmaakt, met passie van beide kanten. We lagen te praten. Hij vertelde dat op zijn veertiende een van zijn teelballen was verwijderd. De operatie had tot gevolg gehad dat hij eigenlijk bijna nooit van seks kon genieten. Zelden of nooit bereikte hij zelf een orgasme meer. ‘Wanneer ik nu in seks toestem, doe ik het hoofdzakelijk om avances te beantwoorden, om een vriend

een plezier te doen. Maar zelf voel ik eigenlijk niets.’ Ik was ontsteld. Pas om 06.15 uur vielen we in slaap.

10 maart 1966

Het huwelijk van Beatrix en Claus vindt vandaag plaats. De West-Duitse Der Spiegel schijnt een haat-liefdeverhouding te hebben met het Oranjehuis. De Greet Hofmans-affaire in 1956 was de haatkant. Nu komen ze met een omslagverhaal getiteld ‘Holland und die Deutschen’. Beatrix - met een eigenaardig wit bontvel om - en Claus op de omslag.343 Er wordt een vergelijking getrokken tussen de geïmporteerde prins Hendrik en prins Bernhard. Het is alles bij elkaar een onaangenaam verhaal. De reportage weet te melden dat prinses Wilhelmina in 1962 op haar doodsbed nog aan ‘Trix’ zou hebben gevraagd te beloven om nooit met een Duitser te trouwen, zoals haar moeder en zijzelf hadden gedaan. Mejuffrouw Boekhoudt wist trouwens dat Beatrix sinds haar jeugd uitgesproken anti-Duits is geweest. Daar zal Claus dan waarschijnlijk verandering in gaan brengen.

Northwest Airlines, vlucht 17, New York-Chicago
20.00 uur

Hoog, hoog in de lucht. Wie ooit deze regels uit mijn dagboek tegenkomt, vindt regels die ertoe zouden kunnen bijdragen meer te begrijpen van de mind en het mysterie mens. Ik ben nagenoeg in tranen. Ik leef deze dagen tussen twee uitersten: complete gevoelens van geluk en oneindig verdriet. Zelden heb ik een zo miserabele dag gehad als gisteren. De afgelopen nacht en onze gesprekken, tot 06.15 uur, zijn niet te reconstrueren. Ik was er ook te moe voor en ben het nog. Ik begrijp dus dat Richard geen voldoening ondervindt van seks. Ik vroeg hem of hij onvruchtbaar was. Nee, dat niet. Hij toonde me het litteken, dat van zijn buik naar zijn penis liep. Al spoedig nadat we waren ingedut, stond hij toch weer op en trok de jaloezieën open. Het zonlicht viel naar binnen. Hij ging eieren met spek maken. Om 08.00 uur ging hij de straat op om ijs te halen. Om 08.45 uur waren we nota bene al op weg naar de Everadessauna aan 28th Street. We namen kamers 115 en 117. Bijna meteen zat er een kerel achter ons aan in het stoombad. Later vertelde hij dat dezelfde jongen hem een blow job wilde geven. We zwommen, sliepen, zwommen, en om 13.00 uur zouden we naar de film The Chase met Marlon Brando gaan. Ik kleed-

de me aan en wachtte beneden. Richard kwam even zeggen dat hij in tien minuten mee zou gaan. Ik wachtte een uur, ging naar boven. Zijn kamer was leeg. Ik wachtte op de gang. Zag een donkere kerel uit diens deur kijken. Ik wist dat Richard bij hem moest zijn. Wachtte weer beneden. Spoedig daarna verscheen hij, maar hij ontweek mijn blik. Hij had inderdaad een nummer met die man gemaakt, een nachtclubeigenaar, Tom Dowling. Ik was onbeschrijflijk boos en jaloers, maar ik slaagde erin om er een grap over te maken en de zaak te negeren. Ik noem het playing God. Het was aangenaam warm weer. We hadden een prettige dag. Ik beschouw mezelf als een miracle worker, want het is de eerste keer dat ik me terwille van de ‘vrede’ aanpaste bij een situatie die ik au fond absoluut niet accepteer.

Wat ik trouwens nog verzuimde te vermelden was dat Richard om ongeveer 05.00 uur vanmorgen plotseling zei: ‘Wacht, ik ga je vastbinden.’ Hij nam het zware touw waarmee ik een bed van Santo naar Loet had getransporteerd en bond mijn armen en benen aan de vier hoeken van het grote bed. Hij trok behoorlijk strak aan. Uit de badkamer haalde hij een zacht leren riem uit mijn jeans. Hij begon me te slaan. Hij schoof mijn T-shirt naar boven en ik kon geleidelijk aan de striemen op mijn rug voelen. Hij sloeg steeds harder, ook op mijn benen. Zijn ogen waren gespannen en wild. Ik begreep dat het hem intens bevredigde. Intussen streelde hij zachtjes over mijn ‘gorgeous ass’. Daarna gaf hij me een zalige massage. Hij deed dat op een vreemde manier, like twisting my skin. De hele affaire duurde meer dan een uur. Ik onderging het eigenlijk met een zekere voldoening. Heel vreemd. Daarna maakte hij de koorden los.

's Avonds woonde ik met Mora Henskens in het Americana Hotel een receptie bij ter ere van het huwelijk van Beatrix en Claus.

11 maart 1966

Lunch en lezing voor de Woman's Auxiliary to the Medical Society van Milwaukee, Wisconsin. Ik beleefde de voordracht als een kwelling, vooral door de situatie met Richard. Een mevrouw genaamd Marie Oksza Czechowski - ze volgde het Baarns Lyceum en studeerde in Leiden voordat ze een Poolse tankcommandant huwde - kwam naar me toe en zei: ‘Ik spreek mijn bewondering uit voor de moed die u hebt betoond om te spreken zoals u deed.’

Ik haastte me terug naar New York.

In geest ben ik misschien homoseksueel, ja, maar ik pas absoluut niet in het beeld van een huis-, tuin- en keukenhomo, dat is zeker.

12 maart 1966

De krantenkoppen zijn, althans voor mij, zeer schokkend. Mijn vriend Bungkarno heeft gegokt en lijkt verloren te hebben. De Daily News meldt: ‘anti-commies dump sukarno’. En de New York Herald Tribune, over de hele voorpagina: ‘sukarno toppled, anti-red general boss’. President Sukarno zou, nadat hij geweigerd had om in te gaan op een ultimatum van het leger om de pki te veroordelen en dr. Subandrio de laan uit te sturen, zijn politieke bevoegdheden inderdaad aan generaal Suharto en de zijnen hebben overgedragen. Hij blijft staatshoofd, maar dus meer in naam dan in werkelijkheid. De Times zette op de voorpagina in vette letters: ‘new anti-red drive seen’. De media refereren aan mededelingen gedaan door de Amerikaanse ambassadeur in Jakarta, Marshall Green, die heeft gezegd te verwachten dat Suharto nog krachtiger tegen de pki en linkse krachten zou gaan optreden. Nu gaat het leger de pki buiten de wet stellen, een maatregel die Bungkarno steeds heeft geweigerd te nemen. Niemand weet wat er met dr. Subandrio is gebeurd, maar ik vrees dat hem het lot van Thomas Kanza en Alex Quaison-Sackey wacht. Sukarno heeft het verdomd om toe te geven aan de exorbitante eisen van rechtse, door de cia aangestuurde generaals. Hun zwartwitbenadering en apolitieke inzichten, zowel wat binnenlands als buitenlands beleid betreft, waren voor de inlichtingendiensten gemakkelijk te bespelen.

Suharto schijnt trouwens een politieke analfabeet zijn. En als het waar is wat de kranten schrijven, heeft juist deze man de macht gekregen. Had Sukarno niet beter water in de wijn kunnen doen? Maar dat is in flagrante strijd met zijn karakter en persoonlijkheid. Ik kan me Indonesië zonder de centrale figuur van Bungkarno niet voorstellen. Ik ben trouwens bang dat links zich zal organiseren en dat de polarisatie alleen maar sterker zal worden.344

Was bij Santo. We bespraken de trieste berichten uit Indonesië. Tot mijn ergernis had hij mijn vader nog niet geantwoord.

Lag lang wakker, wachtend op Richard. Meneertje kwam pas om 06.00 uur 's ochtends thuis.

Bill Bast schreef uit Hollywood dat Jan Cremer was gearriveerd. ‘Hij veronderstelde met Christian Marquand te werken aan een script voor een nieuwe film, maar hij arriveerde midden in een echtscheidingsaffaire van Marquand en diens vrouw. Jan zit in de klem, want hij is hun gast in hun beach-house in Malibu. Ze laten hem veel alleen, wanneer ze in hun respectievelijke auto's wegrijden om hun herries en driftbuien uit te leven. Jan zit daar dan zonder vervoer geïsoleerd. Ik begrijp dat Jan zich ellendig voelt, want hij wil werken en Marquand schijnt niet in een state of mind te zijn om ook maar één letter op papier te krijgen.’ Mijn vriend schreef dat Jan de sfeer in Hollywood ‘morose and sick’ vond en dat de mensen dag en nacht ‘pot and lsd’ gebruikten, zaken waar hij zich jaren geleden wel eens mee had beziggehouden, maar hij wilde aan het werk en was ‘depressed’ omdat hem dat onder deze omstandigheden niet lukte. Bill werkte zelf aan een script, The Debutante, voor Sam Goldwyn jr. Ook vroeg hij naar Richard, over wie Jan Cremer hem had verteld.

13 maart 1966

De Indonesische ambassade in Washington zendt het laatste bulletin, waaruit blijkt dat generaal Suharto een serie decreten uitvaardigde in naam van president Sukarno, door hemzelf - in plaats van door het staatshoofd - ondertekend. De pki en alle met haar verbonden organisaties werden op 12 maart 1966 door Suharto onwettig verklaard, want Bungkarno zou onder zo'n door Washington geïnspireerd decreet nooit zijn handtekening hebben gezet. Het is een belachelijke situatie. Want terzelfdertijd riep president Sukarno zijn kabinet bijeen, waarbij zowel dr. Subandrio als generaal Suharto aanwezig waren. Intussen haalde Suharto legereenheden uit verschillende delen van het land naar Jakarta, dit om duidelijk te maken dat de communistenjacht zou doorgaan, met of zonder Bungkarno.

Het staat als een paal boven water dat generaal Suharto een typische coupgeneraal is, niet in de traditionele zin van van de ene op de andere dag naar de macht grijpen, maar op karakteristiek Indonesische wijze: over een periode van achttien maanden, stap voor stap. Uit The Smiling General, de biografie die de generaal later met de West-Duitser O.G. Roeder schreef, bleek overduidelijk dat Suharto het al lange tijd niet eens was geweest met de leider van de Indonesische revolutie en diens kabinet. Aanvankelijk nam hij, na de moord op de generaals bij de G-30-S-affaire, tijdelijk de leiding van het leger op zich, en dat kondigde hij op eigen houtje aan op 1 oktober 1965, met decreet 002/peng/pus/1965. Kort daarop be-
noemde president Sukarno een nieuwe legercommandant, generaal Pranoto Reksosamudro. Suharto verzette zich met kracht tegen deze benoeming. Bungkarno ging helaas door de knieën, en maakte via de radio bekend dat hij Suharto als nieuwe legercommandant opdracht had gegeven orde en rust te herstellen. Ik hoorde dit op 14 oktober 1965 in New York en begreep dat die benoeming door de president een eerste onherroepelijke aanduiding was dat Suharto een beslissende machtsfactor in het land was geworden. Ik ging er hierbij nonchalant van uit dat Suharto een regeringsgetrouwe generaal was en dacht niet aan een coupmanoeuvre, zelfs niet toen ik in oktober 1966 generaal Suharto ontmoette en voor de nts filmde in zijn huis. Ik heb mezelf die naïviteit eigenlijk nooit vergeven.
Tegen O.G. Roeder zei Suharto dat hij de 64-jarige president ‘gouden bruggen’ had geboden om zich op eervolle wijze terug te trekken als staatshoofd en leider van de revolutie. Roeder stelt het voor alsof Suharto ‘een gentleman-officer’ was die rekening wilde houden met de gevoelens van de ‘Bapak’ der natie. In werkelijkheid kon Suharto niet anders dan geniepig en via een zo geruisloos mogelijke coup te werk gaan, omdat hij wist hoe krachtig de steun voor Bungkarno nog steeds was, tot in zijn eigen onmiddellijke omgeving van hoge officieren. In het 280 pagina's tellende verhaal van van O.G. Roeder doet Suharto de hele cruciale periode van 30 september 1965 tot 1 maart 1966 in één pagina af. Dat alleen al sprak boekdelen over zijn noodzaak om achterbaksheid te verdoezelen.

14 maart 1966

De Times meldt dat Suharto - samen met generaal Nasution345 - president Sukarno ervan zou hebben overtuigd het leger de vrije hand te geven om de onrust, veroorzaakt door de communisten, ‘te regelen’. Bungkarno had geen keus, want het paleis was omringd met troepen onder commando van generaal Suharto. Volgens de Times betekende dit dat Sukarno's Dwikora-kabinet ten val was gebracht. De vice-premiers dr. Subandrio en Chaerul Saleh zouden de bescherming van de president genieten op het Merdeka-paleis. Een aantal politici en ministers was door het leger opgepakt, waaronder dr. Ali Sastroamidjojo en generaal Achmadi. In een hoofdartikel schrijft de Times dat Bungkarno's pogingen om het anti-pki- en anti-Peking-tij te keren, hebben gefaald. Het blad spreekt - als gezaghebbendste

krant van de vs - over ‘een bloedbad van 100.000 doden’.346 In een afzonderlijke reportage meldt de Times dat de regering van Lyndon Johnson moeite heeft om haar genoegen over wat ‘de val van Sukarno’ wordt genoemd, te onderdrukken. Dit resultaat werd door Washington verlangd, en er werd sterk op gehoopt, aldus de diplomatieke correspondent Max Frankel, en deze wensen zijn in vervulling gegaan. Op een andere pagina van dezelfde editie noemt Frankel het aantal slachtoffers van het fameuze Nasution-Suharto-bloedbad 200.000. Hoeveel doden zouden er zijn gevallen indien Sukarno in een eerder stadium het uitmoorden zou hebben gesanctioneerd van burgers die door buren en buitenlui als ‘links’ werden aangewezen? Mijn hart krimpt ineen wanneer ik probeer me in te denken wat er op dit historische moment in Indonesië gebeurt.

Richard en ik hadden een fijne dag. We aten 's avonds met Ellen Thomassen. Ze vond hem ‘een schatje’, maar veel te jong ‘en niet van jouw level’. Ze vergeet dat kleintjes groot worden. Eigenlijk heb ik een prima verhouding met Ellen. Ze begrijpt de relatie met mijn vrienden Loet en Richard precies, ook de enorme verschillen, en dat op zichzelf is een wonder. Maar ze windt me helaas niet op. Wat doet dat er eigenlijk toe? Ontmoette de hoofdredacteur van de Amigoe di Curaçao, J.C. Maas, een voormalig redacteur van het Algemeen Dagblad. Ik was niet onder de indruk. Later wilde hij ‘vieze plaatjes’ gaan kijken in een sekswinkel. ‘Daar ben ik gek op’, zei hij. Zo zoekt iedereen een eigen oplossing voor hetzelfde probleem.

15 maart 1966

Richard kwam om 03.00 uur naar huis. We konden niet slapen en kropen ten slotte bij elkaar. We waren enkele uren met elkaar bezig. We deden vrijwel alles met elkaar en vielen in elkaars armen in slaap.

Indonesië blijft in het nieuws. Direct nadat president Sukarno aan generaal Suharto de macht verleende om alle nodige maatregelen te nemen die de veiligheid van de staat moeten garanderen, is de nieuwe machthebber begonnen met wat hijzelf noemde ‘het uitwissen van alle sporen van het communisme in het land’. Wie dus dacht dat aan het bloedbad een einde was gekomen komt van een koude kermis thuis. Suharto gaat nog eens van voren af aan beginnen. Geen wonder dat onder deze walgelijke decreten de handtekening van Suharto staat. Maar ze worden intussen wel namens Bungkarno openbaar gemaakt.

‘We are the people’, heeft Suharto van Sukarno geleerd om te zeggen. En: ‘We must do this for the people’, (de pki uitroeien), maar dat heeft de generaal niet van Bungkarno geleerd.347 Daarentegen blijft Suharto verkondigen dat de confrontatiepolitiek met Maleisië wordt voortgezet.

President Sukarno is op het zomerpaleis in Bogor. Volgens de Times heeft hij dr. Subandrio en Chaerul Saleh meegenomen om hem persoonlijke bescherming te bieden. De presidentiële Tjakrabirawa-lijfgarde is teruggetrokken. De president en zijn paleizen worden thans door militairen van legereenheden bewaakt. Het staat vast dat Sukarno's Dwikora-kabinet wordt opgedoekt en dat minstens veertig voormalige ministers en Sukarno-getrouwen van het toneel zullen verdwijnen. Alle militairen in het kabinet hebben reeds ontslag genomen, ongetwijfeld in opdracht van Suharto. Bungkarno is kennelijk alleen nog in naam staatshoofd en opperbevelhebber. Hoe zal dit in de praktijk uitwerken?

16 maart 1966

Na een pijnlijke scène met Richard heb ik opnieuw op het punt gestaan hem eruit te gooien. Ik vroeg Loet in een briefje of hij me voor hij ging slapen wilde bellen. Vanmorgen zei hij laconiek dat hij bij thuiskomst begreep dat mijn boodschap met Richard had te maken, en hij calculeerde in dat ik meestal laat in de avond bereid ben een rigoureus besluit te nemen en er dan na een nachtje slapen weer anders over dacht, dus vandaar dat hij vanmorgen de stand kwam opnemen. Inderdaad zei ik bij het ontbijt tegen Loet dat ik het niet kon opbrengen mijn Franse vriend met een schop onder zijn derrière te laten vertrekken. ‘Waarom kan je dat niet?’ vroeg Loet. ‘Waarom word je geen kleuterleider?’ Ik heb uit binnenkomende telefoongesprekken kunnen opmaken dat Richard tegen andere jongens heeft gezegd dat ik - 41 jaar oud - een gepensioneerde legerkolonel was, bevriend met zijn ouders. Loet veronderstelde dat een dergelijke kronkel op Richards prille jeugd moest zijn terug te voeren. Misschien verzon hij dit verhaal omdat zijn vader in Indo-China sneuvelde. ‘Herinner je je dat jullie hier laatst bij de deur stonden?’ vroeg Loet. ‘Richard trok toen een gezicht van “ik ben onschuldig”. Ik heb toen bij mezelf gezegd: you are lying, man, because I know Wim.’ Tieneke vulde later aan: ‘Je staat toch ver boven die jongen?’

‘Ja,’ zei ik, ‘in zekere zin, but I also love him. Daarom laat ik

veel gebeuren, tot het werkelijk te ver gaat, en dan zet ik me pas schrap.’ Ik vertrok naar Detroit, Michigan, maar was bezorgd wat er zich in mijn flat zou afspelen.

Er is een relletje ontstaan rond Beatrix en Claus. Ze zijn vanuit Frankfurt met een omgebouwde KC-135-vliegtuigtanker van de Amerikaanse luchtmacht naar Andrews Air Base gevlogen om vervolgens, op weg naar een huwelijksreisoord in Mexico, met een executive jet van de Amerikaanse luchtmacht door te vliegen naar Laredo, Texas. De Amerikanen hadden voor de vlucht, die op verzoek van prins Bernhard tot stand was gekomen, twee eersteklastickets van 558,79 dollar gerekend, plus één dollar voor de luchtmachtservice. In Washington waren vragen over deze reis gerezen, zowel bij Defensie als bij Buitenlandse Zaken.348 In ieder geval hadden ze met deze afleidingsmanoeuvre de pers ontlopen.

In Jakarta zijn enkele honderdduizenden mensen op het Bantengplein samengestroomd om hun aanhankelijkheid met generaal Suharto te betuigen, althans, dat meldt de Times.349 Hoe kan het ook anders? De generaal werd door Bungkarno benoemd en belast met het beschermen van de veiligheid van de staat. Alles wat hij doet gebeurt in naam van de man die Indonesiërs werkelijk vertrouwen, Sukarno.

De verlakkerij in Indonesië had die dagen gigantische vormen aangenomen. Suharto bleef het leger en opgezweepte middelbare scholieren of studenten voor zijn ‘geruisloze putsch’ gebruiken. Dr. Subandrio, om vele redenen geen bevriende relatie van me, werd afgeschilderd als staatsvijand nummer één vanwege zijn nauwe betrekkingen met Peking. Hij was allerminst wat Suharto ons wilde doen geloven. Het leger had de kantoren van Subandrio reeds leeggehaald en alle aanwezige documenten verwijderd.
De tweede kwaaie pier zou Chaerul Saleh zijn, een man die ik betrekkelijk goed kende en van wie ‘links verraad’ jegens Indonesië allerminst vaststond. Naar mijn mening was dat zelfs regelrechte onzin. Het was feitelijk meer dan schandalig wat er gebeurde. De geruchtenmachine van Suharto verspreidde allerlei verhalen. Toen Sukarno, Subandrio en Saleh naar Bogor vlogen, werd bijvoorbeeld gezegd dat ze dermate bang voor de soldaten van Suharto waren geweest dat ze over elkaar heen waren gevallen om als eerste in de helikopter te komen. Ondanks het theater dat Suharto opvoerde waren hij en zijn medestanders niet anders dan een stel
machtsbeluste nozemgeneraals, en in mijn ogen waren zij de werkelijke vijanden van Indonesië. Niemand zag dat duidelijk in die tumultueuze dagen van 1966, behalve generaal Nasution, die zich van de methodes van Suharto scheen te distantiëren. De andere generaals en hoge officieren die het spel van Suharto doorhadden, hebben sowieso nooit aan Suharto's kant gestaan. De Suhartogroep bestond uit regelrechte verraders en opportunisten, of ze hadden geen intelligentie en begrepen absoluut niets van binnenof buitenlandse politiek.

De avond van 16 maart 1966 gaf ik een lezing voor de Town Hall van Monroe, Michigan, gesponsord door de Alumnae Association of Saint Mary Academy. Nam om 23.00 uur nog een United Airlines-vlucht terug naar New York.

Er lagen weer veel brieven te wachten. Erik van der Leeden was niet door een tentamen gekomen en wilde een tijdje met een kennis in de autobusiness gaan om poen te verdienen. Begrijp dit wel, want hij is getrouwd en zijn vrouw heeft een vaste baan.

Anne Barrett van Houghton & Mifflin Co. is zo vriendelijk me opnieuw over mijn Sukarno-boek te schrijven. Deze ervaren zestigjarige redactrice zegt dat ze bang is dat wanneer ik met een ghostwriter ga werken, de stijl ‘flat and cliché-ridden’ zou kunnen worden. ‘As your manuscript is now, it has a freshness and spontanity it would be too bad to lose.’ De redacteuren waren verdeeld. ‘Some of us wanted your book to be a personal account of what seemed to us a rather extraordinary and glamorous career - in other words your book. Some felt it should concentrate on Indonesia - in other words Sukarno's book’.

De secretaresse van oud-president Harry Truman, Rose Conway, liet weten dat de oude baas geen privé-interviews meer geeft, ‘behalve in enkele uitzonderlijke gevallen’. Daar val ik uiteraard niet onder.

17 maart 1966

Het is prachtig weer. Ben vroeg naar Manhattan gegaan en brandde een kaars in St. Patricks.

Er schijnt een levensgroot misverstand te zijn ontstaan over Bungkarno's oorspronkelijke opdracht aan Suharto en de wijze waarop deze de presidentiële instructie interpreteert. Kennelijk staat het hoogste gezag van Sukarno zelf op het spel. De Times meldt dat Chaerul Saleh een boodschap van Bungkarno per radio heeft voorgelezen, waarin wordt verduidelijkt dat de presi-

dent in zijn instructie aan Suharto absoluut geen afstand deed van zijn prerogatieven als staatshoofd en opperbevelhebber. Dat was slechts Suharto's opzettelijk vervalste interpretatie, maar deze was dus onjuist. Generaal Suharto sprak vrijwel meteen met verslaggevers en bevestigde dat Sukarno staatshoofd en opperbevelhebber van de strijdkrachten was, en dat de maatregelen die hij had genomen in overeenstemming waren met de instructies van Sukarno. Dat laatste was een leugen, want het buiten de wet stellen van de pki en het heropenen van de jacht op linkse of progressieve burgers is de hobby van generaal Suharto zelf en had in de verste verten niets te maken met een instructie van president Sukarno. Door deze nieuwste ontwikkeling is de algemene verwarring in Jakarta opnieuw toegenomen.

Bij thuiskomst lag er eindelijk een brief van mijn beeldhouwervriend Frits van Eeden. Dat hij lang niet geschreven had betekende niet ‘dat ik niet erg veel aan je moet denken’. Hij geeft nu ook les op een school in Delft. Hij woont nog steeds bij dezelfde mysterieuze vriend. Toch zou hij in september naar mij toe willen komen in Kew Gardens.

Bill Bast meldt uit Hollywood dat Jan Cremer in paniek belde na te zijn gebeten door de hond van zijn gastheer Christian Marquand. Bill had zich uitgesloofd om te zorgen dat Jan in een kliniek werd behandeld. Vooral omdat Jan hem vertelde te hebben gezien dat de hond op het strand op een dode vogel had gekauwd. Jan was in allerijl naar New York teruggekeerd en Bill had niets meer van hem gehoord, waardoor hij ongerust was of Jan wel een behandeling had gehad. Overigens was de hond in kwestie, sinds hij Jan had gebeten, spoorloos.

Richard kwam om 15.30 uur thuis. We zaten tot 20.00 uur te praten. ‘Je ne peux pas recevoir ton amour. Tu m'embrasse pour un demi heure. Tu m'étouffes! Je l'ai toujours dit, non. Affection, oui, mais pas l'amour.’ Daarna zat hij een paar uur te vertellen over zijn jeugd en de militaire dienst, en vertelde hij details van zijn romance met Arnould op Nouméa, over de bijzondere relatie met zijn moeder, en hoe gesteld hij was op zijn jongste pleegzusje. Later gingen we naar een film. Plezierig dag.

19 maart 1966

Het eerste wat ik op de voorpagina van The New York Times zag was dat per decreet nummer 5 - uitgevaardigd namens de president van de Republiek, Sukarno, maar door generaal Suharto ondertekend - een veertiental personen was gearresteerd, waaronder de beide vice-premiers, Subandrio en Chaerul Saleh.

Hoe kan dit nu? Hoe kan Bungkarno akkoord zijn gegaan met het oppakken van zijn twee naaste medewerkers? Het is een gigantische nepzaak waar Suharto, die het leger achter zich heeft, ongestoord mee doorgaat. Bungkarno lijkt machteloos. Eveneens werden gearresteerd: ir. Setiadi Reksoprodjo, Sumardjo, Ouy Tjoe Tat, ir. Surachman, Jusuf Muda Dalam, Armunanto, Sutomo Martopradoto, Astrawinata, drs. Achadi, luitenant-kolonel Iman Sjafil, J. Tumakaka en generaal-majoor dr. Sumarno. Suharto had hen in bescherming genomen, aldus Radio Jakarta, ‘tegen de razernij van het volk, dat hen anders om zeep zou hebben gebracht’. Dr. Subandrio werd gearresteerd omdat Bungkarno generaal Suharto had gevraagd ‘peace and stability in the country’ te garanderen.350

20 maart 1966

Er is in Indonesië een nieuw kabinet totstandgekomen. Eerste vice-premier is nu Sultan Hamengku Buwono ix, tweede vice-premier is Adam Malik, die tevens Subandrio opvolgt op Buitenlandse Zaken, en derde vice-premier is dr. Ruslan Abdulgani, mijn oude vriend en voormalige minister van Buitenlandse Zaken. Malik, de streber, heeft altijd op het leger gemikt en nu zijn beloning gekregen. Werner Verrips was een amice van hem. Hij onderhield nauwe betrekkingen met de anti-Sukarno-gezinde coupofficieren, zoals in vorige delen memoires uiteengezet. Pak Ruslan is in de grond van de zaak een vertrouweling van Bungkarno. Maar om onbegrijpelijke redenen zag Subandrio al die jaren - sedert hij minister werd in 1957 - kans om een wit voetje bij president Sukarno te halen, eigenlijk steeds ten koste van de vertrouwelijke relaties die Bungkarno sedert jaren met andere medewerkers had onderhouden, waaronder Pak Ruslan. Maar nu was ook Abdulgani toch terug op een uitermate belangrijke post, en dat betekent een extra ondersteuning voor de wettige president van de Republiek in het nieuwe gevormde driemanschap. De sultan is een betrekkelijk neutrale figuur die zeker niet als anti-Sukarno gebrandmerkt moet worden. Malik, dat is de onbetrouwbare kwade pier in deze combinatie. Dat staat voor mij vast.

Ik concentreer me op ontwikkelingen in Jakarta, maar natuurlijk hou ik Vietnam in de gaten. Vanmorgen meldt de Times dat een compagnie Amerikaanse mariniers bij Danang door de Vietcong onder vuur is genomen met 60- en 80-millimetermortieren. De verliezen zouden licht zijn geweest. Ik help het ze ge-

loven. Ik lees een onthutsende reportage van professor Henry Graf, die de afgelopen weken in Washington gesprekken voerde met de Amerikaanse top, van L.B.J. naar beneden.351 De enormiteiten die worden gedebiteerd door de heren die de dienst uitmaken in Washington, zijn nauwelijks te geloven. Ik neem er een paar van. L.B.J. ontving professor Graf op het Witte Huis en begon vrijwel meteen te onderstrepen dat hij er trots op was 150.000 en 200.000 militairen naar Vietnam te hebben gezonden. Hij noemde het leger aldaar ‘the most mobile under any flag, the best equipped and one with the most firepower per man’. Nooit eerder had het Amerikaanse leger zulke lage verliescijfers gehad. Maar de Vietcong telde reeds 30.000 doden, gewonden en vermisten, aldus L.B.J. Hij had het Vietnamprobleem van vorige regeringen in de schoot geworpen gekregen. Het was nodig dat de communisten eindelijk zouden begrijpen hoe Washington tegenover het communisme stond. Professor Graf vroeg de president wat er zou gebeuren wanneer Peking zich ermee ging bemoeien. ‘I don't think anybody knows’, antwoordde L.B.J. ‘I am no expert. Of course, when we spit in China's face, that's one thing. But if we don't, most experts believe China is not wanting to get involved. In the meantime, though, what are we supposed to do - lie paralyzed in fear? That is what the communists would like us to do.’ Zo werkt dus de geest van de man die honderdduizenden soldaten in Azië in het veld brengt. Een ramp!

Graf sprak ook met McNamara, die een lijstje in zijn zak had waar de exacte cijfers op stonden over aantallen bommen, granaten, raketten, munitie, mortierkogels en artillerieprojectielen. Hij las ze allemaal voor en schepte op dat generaal William Westmoreland de beschikking had over tweeëneen half maal zoveel tonnage explosieven per maand dan beschikbaar was tijdens de oorlog in Korea. McNamara: ‘I can't imagine Westmoreland is going to find targets to fire all this stuff at.’ De minister van Defensie had tot dusverre steeds volgehouden dat er geen ‘land war in Asia’ aan de gang was. Professor Graf vroeg hem of hij dit standpunt nog steeds huldigde. ‘Yes,’ aldus McNamara, ‘there is no land war in process.’ Een volledige landoorlog zou pas ontstaan wanneer China en Noord-Vietnam hun militaire strijdkrachten zouden inzetten, ‘and were to enter the fighting under their own flags’. Ik moet het geklets van die heren bewaren.352

21 maart 1966

Het is prachtig weer. Het liefst zou ik naar Holland afreizen om voor een tijdje te ontsnappen aan deze warm-koudsituatie met Richard. Ben er uitgeput van. Misschien kan ik 5 april naar Huis ter Heide vertrekken.

De Times meldt op de voorpagina dat de landoorlog in Vietnam in hevigheid toeneemt. De Amerikanen verloren vijf vliegtuigen op één dag.353

Jono Raymond schrijft. Hij vraagt om hem meer te vertellen over wat me zo plotseling beroert: ‘I know you cannot begin to describe in any detail what is happening, but give me some idea - personal or impersonal or both, temporary or permanent or don't you know? I wish you would say more.’ Hij vertelde zijn ‘silly motorcycle’ te hebben verkocht en van het geld een cello te hebben aangeschaft, ‘a far more pleasurable, enduring and worthwhile thing - no?’ Ik begon hem te antwoorden, maar het lukte niet. Ben te geëmotioneerd om mijn gedachten over Richard te formuleren. Loet, die eerder mijn brief van twaalf kantjes aan Mejuffrouw Boekhoudt las en zijn commentaar to the point en lucide op papier zette, brengt de affaire met Richard terug tot essentials: ‘Richard is not yours, he will never be yours, so why worry about it? Bovendien is hij je vriendschap niet waard, dus zet de jongen uit je hoofd. Wanneer je weet dat iemand niet teruggeeft, of terug kan geven, wil geven, wat je hem geeft, is de situatie het niet waard om over de kop te gaan.’ Loet vraagt: ‘Wanneer je dit allemaal weet, is het dan werkelijk zo moeilijk om de zaak stop te zetten?’ Richard zit onder mijn huid. Zo'n gevoel is niet met een druk op de knop stop te zetten. Was het maar zo eenvoudig.

Er waren brieven van Arnould en Guilbert voor Richard gekomen. Hij kwam naast me liggen op bed en las ze voor. Beide Franse jongens schreven met zoveel woorden dat zij op hem wachtten. Richard houdt van niemand. Hij speelt met iedereen.

22 maart 1966

De Senaat is met 87 tegen 2 stemmen - die van de senatoren Wayne Morse (Oregon) en Ernest Gruening (Alaska) - akkoord gegaan met een nieuw budget van 13,1 miljard dollar voor de oorlog in Vietnam. Het laatste getal dat ik me herinnerde was 4 miljard.

Besloot te gaan eten bij mijn vriend Bhaskar, de danser, en me van Richard niets aan te trekken. Het voelde als een soort bevrijding. In de metro zat ik tegenover een non. Onze ogen kruisten elkaar. Het gebeurde een tweede keer en ik produceerde een glimlach. Ze sloot meteen haar ogen en was in gebed verzonken.

23 maart 1966

Richard werd om 06.00 uur per auto voor onze flat afgezet. Ik had slecht geslapen, want ik wachtte toch weer op hem. Hij vroeg of ik een fijne avond met Bhaskar had gehad. Ik antwoordde niet. Hij was aangeschoten. Ik hoorde hem zeggen: ‘J'ai peur de mourir’, wat voldoende was om me weer te doen smelten. Ik vroeg hem dus om bij me te komen liggen, maar hij was al in zijn eigen bed buiten westen geraakt.

Het is kennelijk het seizoen voor militaire coups. President Joseph Mobutu heeft in Leopoldville het parlement naar huis gezonden en wetgevende bevoegdheden in eigen hand genomen.

24 maart 1966

Richard kwam om 04.25 uur thuis. Ik vroeg hem hoe laat hij wilde opstaan. ‘Om 11.00 uur’, zei hij.

‘Dat is te laat,’ antwoordde ik, ‘want al mijn dagen raken in de war door jouw regime.’ Hij stond op, kleedde zich aan en zei dat hij een plek ging zoeken waar hij tot 11.00 uur kon slapen. Ik zei: ‘Prima. Geef mij de sleutel maar. Je kunt morgen je gepakte spullen bij Loet Kilian ophalen.’ Hij vertrok. Na een kwartier werd er aangebeld. Hij was terug, want het regende. Ik vloog hem om de hals. Hij begon te vertellen wat hij allemaal had gedaan.

Sjef van den Bogaert meldde dat het College in Portland, Maine inderdaad (zoals ik had doorgegeven) een studiebeurs voor een meisje uit Holland beschikbaar had gesteld.

De New York World Telegram zet in vette letters op de voorpagina: ‘501 vietcong slain in 24-hour assault!’ En minister McNamara, die momenteel op skivakantie is in Zermatt, Zwitserland, beweert glashard dat er in Zuidoost-Azië geen landoorlog aan de gang is. De minister vertelde Time: ‘No-one is bothering me here with cables and phone calls.’354 Hij was helemaal incommunicado.

De Times meldt dat president Sukarno in een paleis zit zonder

telefoonverbindingen. Dat is wat de coupmilitairen altijd hebben gezegd te willen bewerkstelligen, maar ik betwijfel zeer of het werkelijk al zover is.

25 maart 1966

Tieneke Kilian gaf me een slaappil, die overigens niet heeft geholpen. Richard bleef weg.

De Times publiceert een foto van Bungkarno, op de receptie (van 23 maart) van de ambassade van Pakistan in Jakarta.

Indro Noto Suroto schrijft dat hij ervan heeft genoten dat dr. Subandrio en Chaerul Saleh werden opgepakt. ‘Alleen, er zitten nog te veel figuren die maar lekkertjes hebben meegedaan toen de Bung nog in het zadel zat. Het meest erger ik me als ik me herinner hoe praktisch iedereen daar meeschreeuwde en juichte als die rotzak zat te zwetsen. Nu draaien ze gauw om. Het merendeel waren karakterloze en principeloze lafbekken. Er was slechts een enkele die nog voor zijn mening durfde uit te komen. Zijn uitgesproken vijanden had hij al laten opsluiten in de gevangenis.’ Ik vrees dat Indro met ‘die rotzak’ president Sukarno bedoelde. Ik vond het heel droevig om dit te lezen. Bungkarno heeft allerminst een foutloos parcours afgelegd, maar een dergelijke omschrijving mist iedere grond. Noto Suroto eindigt met te zeggen dat hij pas weer vertrouwen in Indonesië kan hebben wanneer Mohammed Rum, Simbolon, Sumitro en Sjahrir in ere zijn hersteld. Indro is nooit een uitblinker geweest. Hij leeft nog in ‘tempo doeloe’.

26 maart 1966

Richard kwam om 04.30 uur thuis en maakte me wakker. Hij had een besluit genomen. ‘Je ne veux pas que tu souffres encore. I had hoped to stay here until I go on my trip, but I must now hasten my departure.’

Ik antwoordde: ‘Daar komt niets van in. We zitten samen in dit schuitje en we lossen de impasse samen op.’ Hij benadrukte andermaal, en maakte een tekening op papier, dat hij me aardig vond, zeer aardig zelfs, maar dat hij niet van me kon houden als een lover. Wanneer hij onaardig was deed hij dat alleen om me te ontmoedigen verliefd op hem te blijven. ‘Mentaal klikt het helemaal tussen ons. Maar fysiek is het eenrichtingsverkeer, van jou naar mij. Je huid staat me tegen. Ik krijg gewoon kippenvel van je. Je kunt andere kennissen van me vragen of ik in staat ben liefde te bedrijven, en prima ook.’ Hij stak de ene sigaret na de andere op: zijn befaamde Gaulloises. ‘Wanneer ik je één uur geef, wil je er twee hebben. Wanneer

ik zes uur met je samen ben, wil je er twaalf. Je bent wat mij betreft onverzadigbaar, terwijl ik er juist naar verlang tijd voor mezelf te hebben. Jij verstikt mijn affectie voor je.’

Ik behoef niemand te vragen of hij in staat is de liefde te bedrijven. Ik weet het zelf maar al te goed. We gingen pas om 07.30 uur slapen.

27 maart 1966

Richard belde vannacht om 02.00 uur. Hij verveelde zich, had genoeg van iedereen en kwam naar huis. Hij arriveerde om 06.00 uur en gaf me drie krokussen, die hij ergens in een tuin had geplukt. Hij kroop bij me in bed, lag een tijdje boven op me, toen naast me, klemde zich aan me vast en zoende me. Later ging hij eieren bakken en een fiks ontbijt maken. Ik was te moe om aan eten te denken. Hij at als een varken en gaf toe dat in het leger te hebben geleerd. We keerden terug in bed.

‘Tu peux m'encore supporter?’ vroeg hij.

‘Zeker, want ik hou erg veel van je. Als je maar niet denkt dat we nu toch weer samen zijn omdat ik een masochist zou zijn.’ Maar hij was al in slaap gevallen.

Bernard Person is hoofdredacteur Maas van de Amigoe di Curaçao op een receptie tegengekomen, en alhoewel Person wist dat ik artikelen voor de heer Maas schreef, heeft hij langs zijn neus weg gevraagd: ‘Hebben jullie iemand in Amerika?’

‘Ja, Oltmans’, antwoordde Maas. De volgende dag liet Person collega Maas de uno zien, en tijdens dat uitstapje heeft hij Person uitgenodigd eveneens artikelen uit New York te zenden. Person heb ik altijd als een uitzondering gezien, maar ze zijn allemaal gelijk.

‘sukarno really is out’ aldus een kop in The New York Times vanmorgen. Verslaggever Seth King, die enige maanden vanuit Singapore en Kuala Lumpur over Indonesië had bericht, is terug in Jakarta. ‘Power passed to the armed forces and a small group of veteran politicians brought back into prominence by army leaders to help rebuild Indonesia's creaking government machinery’, aldus King.355 Zou het waar zijn?

Nieuwe scènes met Richard, waarbij we geen van beiden onszelf meer zijn. Hij zegt een ‘crise de nerfs’ te hebben. Ik heb in zijn rommel gesnuffeld, heb zelfs de tien dollar uit zijn spullen genomen die hij me schuldig was voor de prik bij dr. Frederick Stern. Dit is een onacceptabele zenuwentoestand, die niet veel langer moet duren. Bij Loet zou iets dergelijks ondenkbaar zijn.

28 maart 1966

Richard gaf me zijn paspoort om te gaan zien of er een brief van zijn moeder was. Hij had het juist aangevoeld. Hij las eruit voor. Ze maakte zich erge zorgen om hem: ‘Si tu as froid, si tu as faim, si tu t'ennuis.’ Hij vertelde dat de familie vijf jaar geleden een ongeluk had gehad. Ze reden in een Peugeot 304, waarvan de deur naar voren openging. De wagen had al flinke snelheid toen zijn moeder zag dat haar jurk tussen de deur zat. Ze wilde de deur iets openmaken, maar werd samen met een halfzusje uit de auto geslingerd. Hij zag zijn moeder langs de weg rollen, een beeld dat hij nooit meer kon vergeten.

29 maart 1966

Gisteravond liep ik bij Hella Pick binnen. Ze was in India geweest en optimistisch gestemd over de toekomst van dit land. Ze had een huwelijksplechtigheid bijgewoond als gast van de familie van onze gezamenlijke diplomatenvriend Narendra Singh. Ook prins Aschwin en zijn vrouw waren erbij aanwezig geweest. Aschwin reisde in India duidelijk als de broer van prins Bernhard, aldus Hella.

President Sukarno heeft zelf de samenstelling van het nieuwe kabinet bekendgemaakt. Er zijn nu zes vice-premiers uit de bus gekomen. Naast Bungkarno zal dit presidium op aanwijzingen van de president de dienst uitmaken. Hij blijft president, opperbevelhebber, leider van de revolutie en premier. Eerste vice-premier is dr. Johannes Leimena, tweede vice-premier Idham Chalid, derde vice-premier dr. Ruslan Abdulgani, vierde vice-premier sultan Hamengku Buwono ix, vijfde vice-premier generaal Suharto en zesde vice-premier Adam Malik, die tevens Buitenlandse Zaken beheert. De Times schreef dat Bungkarno ‘some points’ had gewonnen, maar daar klopt niets van. Je kunt rustig stellen dat Leimena, Chalid, Abdulgani en de sultan het voor Sukarno zullen blijven opnemen als puntje bij paaltje komt. Ik vind het een positieve samenstelling en zeker geen overwinning voor het leger, zoals de Times het voorstelt.356

Richard heeft nu ook Garrett Thompson ontmoet, die de laatste dagen al herhaaldelijk opbelde. Pas later realiseerde ik me dat hij dezelfde Garrett was die ik enige tijd geleden tegenkwam en met wie ik mee naar huis zou gaan. Maar voor er iets gebeurde kwam een andere jongen op bezoek, die uiteindelijk met mij mee naar Kew Gardens is gegaan. Richard kwam om 02.45 uur thuis, kwam in bed, zoende me heel lief en zei ten slotte: ‘sweet dreams’.

30 maart 1966

Santo zendt me een kopie van de uitvoerige brief die hij op advies van mijn vader aan de faculteit bouwkunde in Delft heeft gezonden om na te gaan of hij zijn studie aldaar kan afmaken. Premier Indira Gandhi heeft in Washington twee dagen met L.B.J. geconfereerd. Ze heeft gezegd onder de indruk te zijn van de oprechtheid waarmee de president een einde aan de oorlog wil maken. In een toespraak voor de National Press Club zei ze te sympathiseren met de Amerikaanse positie in Vietnam. Ze wilde vooral geen oplossing die Peking voordelen zou verschaffen om de Chinese invloed in Zuidoost-Azië te vergroten. Ik begrijp die redenering wel, zeker wanneer je de dringende belangen van India incalculeert. Maar ergens is het abnormaal dat New Delhi door omstandigheden in de regio in yankee-armen wordt gedreven. L.B.J. had ook een cadeautje voor Indira. Hij maakte bekend dat de vs een stichting zal oprichten met een kapitaal van 300 miljoen dollar, teneinde ‘in all fields of learning’ vooruitgang te boeken in India. Zo werkt dat in de hogere politiek, tit for tat.

Robert Kennedy zendt me zijn jongste verklaring in de Senaat over Vietnam.

Vanmiddag gingen we naar Greenwich Village, waar Richard me in een platenwinkel liet luisteren naar het liedje ‘Ne me quitte pas’, eerst gezongen door Jacques Brel en daarna door Nina Simone. lk kreeg tranen in mijn ogen.

Later gingen we naar de film Jeux Interdits. Het verbaasde me dat de film ook hem tot tranen toe roerde. Later zijn we met Santo en Marguerita naar een liveshow van Nina Simone gegaan. Richard zei dat haar sexy bewegingen hem opwonden. Ik was zelf ook enthousiast. Het was een van de opwindendste zangeressen die ik ooit had gehoord.

31 maart 1966

Richard kwam om 05.00 uur thuis. Hij had Garrett de film Jeux Interdits laten zien. Hij heeft koorts. Ik zette kamillethee voor hem. Hij heeft behoorlijk getranspireerd. In de middag maakte ik kreeftensoep.

Generaal Suharto heeft in Jakarta aangekondigd dat de vijftien prominenten die in verzekerde bewaring werden gesteld ‘om hun veiligheid te waarborgen’, waaronder Subandrio en Saleh, terecht zullen staan vanwege medeplichtigheid aan de pki-coup, die vanuit Peking zou zijn gedirigeerd. Mijn vriend Djawoto, ambassadeur van Indonesië in Peking, weigert onder deze omstandigheden naar Jakarta terug te keren, zoals hem door het le-

ger en nu door Adam Malik werd bevolen. Hij heeft gelijk. Het heeft geen zin met open ogen in het hol van de leeuw te stappen. Bungkarno kan blijkbaar niets doen om zijn politieke vrienden te redden. Op de foto van hem vandaag in de Times lijkt hij me weer zichzelf. Hij zal nu zeker de situatie onder controle hebben.

Wat me bij het teruglezen en redigeren van mijn dagboek uit die dagen - nu 25 jaar later - perplex doet staan is dat ook ik er vanuit New York absoluut niet aan wilde dat Bungkarno tegen een overmacht van het leger het politieke loodje had gelegd. Sedert 1961 had ikzelf signalen ontvangen dat officieren rond generaal Nasution conspireerden om president Sukarno te wippen. Ik schreef erover in mijn dagboek en deed er ook ruimschoots verslag van in deze bewerking. In 1956 ontmoette ik de president voor het eerst in Rome. Nog hetzelfde jaar reisde ik naar Jakarta, waar ik tot september 1957 bleef. Voor mij was Sukarno na die ervaringen (in Memoires 1953-1957 uitvoerig beschreven) blijkbaar dermate verweven geraakt met het land dat een scheiding der wegen tussen ‘Bapak’ en het Indonesische volk voor mij ondenkbaar was, gewoon niet tot de mogelijkheden behoorde. Generaal Suharto zou in zijn gesprekken met de West-Duitser O.G. Roeder (in 1969 gepubliceerd) over Bungkarno spreken als ‘an angry old man’ en als een man die zich in 1967 gedroeg als ‘stubborn and refractory as a child’. Dat tekende de respectloosheid en de nauwelijks gecamoufleerde minachting voor de feitelijke grondlegger van de Republiek, waarmee Suharto en degenen die het spel met hem meespeelden in die dagen waren bezield. Ik kon me deze beledigende uitlatingen jegens Sukarno niet voorstellen en hield dus onvoldoende rekening met deze veranderingen. Voor mij kon generaal Suharto, in een kriek stadium door Sukarno benoemd, niet anders zijn dan een Sukarno-getrouwe officier, zoals ik er zovele kende in Jakarta. Zoals ik al zei zou ik zes maanden later, in oktober 1966, met generaal Suharto kennismaken op het Merdeka-paleis, en later als eerste een televisiegesprek met hem opnemen, omdat president Sukarno hem vroeg dat te doen. Natuurlijk observeerde ik de houding van Suharto tegenover de president nauwkeurig, maar Suharto speelde zijn verraderlijke spel dermate verfijnd en overtuigend dat ik, zoals ik in het volgende deel memoires zal beschrijven, hem in 1966 als vriend in plaats van als een verrader tegemoet trad. Wat ik me nu afvraag is: hoe komt het dat ik in oktober 1966, als chef d'équipe met een nts-ploeg in Jakarta, niet veel kritischer naar de relatie Sukarno-Suharto heb gekeken? Ik had in New York het terugdringen van Bungkarno door het leger immers op de voet gevolgd?

1 april 1966

Een lange, lieve brief van Mejuffrouw Büringh Boekhoudt. ‘Stel je voor,’ schreef ze, ‘de eerste gelukwens met mijn verjaardag op 24 maart was een telegram van Beatrix uit Mexico!’357 Miss B.B., de tweede moeder van Trix, had de kerkdienst voor het huwelijk ‘zeer indrukwekkend’ gevonden, maar zag 's avonds de plechtigheid op televisie ‘veel beter!’.

Vervolgens schreef ze dat ze enige tijd over mijn brief van twaalf kantjes had nagedacht om er rustig op te kunnen antwoorden. Ze dankte voor het in haar gestelde vertrouwen, want het uitspreken van deze Verwirrung der Gefühle deed een mens soms goed. ‘Lieve Wim, geloof niet dat ik geschrokken ben of geschokt door wat je schreef. Ik had al heel lang een vermoeden waar bij jou de schoen wringt. Hoewel ik zelf volkomen anders van aanleg ben, kan ik toch wel een klein beetje begrijpen hoe moeilijk het moet zijn wanneer je door beide seksen wordt aangetrokken en toch een fatsoenlijk mens wilt blijven. Het feit dat je de psychische contacten en het geestelijk wederzijds begrip als eerste en hoogste eis stelt, eert je. Dit immers is het blijvende. Physieke attracties, hoe belangrijk ook in een huwelijk, slijten met de jaren. Maar hoe vindt nu een mens de combinatie van beide?’

Mejuffrouw Boekhoudt was 73 jaar toen ze in een brief naar New York dit eeuwig terugkerende sleutelprobleem aansneed.
Zij is ongetrouwd gebleven. Nu ben ik zelf 65 jaar (in 1991) en nog altijd ken ik het antwoord niet op de vraag hoe men een op elkaar afgestemd zijn bij het beleven van het zelf en de wereld verzoent met de onontbeerlijke drang een ander te willen omstrengelen en er seks mee te hebben. Soms lijkt het dat hoe meer men in elkaars gevoels- en denkwereld verweven raakt, hoe minder men behoefte heeft aan sensualiteit. Een gevoel van gêne maakt zich van de relatie meester. Geliefden spreken dan van het overgaan van verliefdheid (seksuele aantrekkingskracht en uitlevingsdrang) in authentieke vriendschap (de man die zijn vrouw zijn beste vriendin noemt en omgekeerd, en in welke relatie seks feitelijk geen rol meer speelt). Het ontwarren van deze emoties en ‘het zoeken naar een combinatie van beide’ lijkt een life-time job, een vraag waar we nooit een redelijk antwoord op lijken te vinden.

2 april 1966

Mijn Zweedse vriend Lennart Andersson uit Solna begint zijn

brief met: ‘My darling Wim’ en eindigt met: ‘I belong to you...’ Was hij maar hier, bij me, in Kew Gardens.

President Johnson heeft Walt W. Rostow benoemd tot presidentieel adviseur.358 De schommelingen in de carrière van Rostow zijn niet van de lucht.

De derde voornaamste man in de junta in Saigon, generaal Pham Xuan Chieu, wordt door boeddhistische studenten in Hue vastgehouden. Het rommelt weer in het land waarvoor Amerikanen met duizenden hun leven geven.

Richard is nog steeds ziek en in bed. De dokter is geweest.

3 april 1966

Mijn vader schreef me dat zijn belangstelling voor fluorescentie-fotografie dateerde uit de dagen dat we nog op De Horst woonden in Bosch en Duin, en hij in 1944 aan de vertaling was begonnen van De Instituten van Gaius, de Romeinse keizer. In de literatuur was hij het werk op dit gebied van professor dr. Gustav Kögel tegengekomen, waardoor hij via de fluorescentiemethode palimpsesten kon ontcijferen. In 1941 had mijn vader, eveneens bij Uitgeverij Tjeenk Willink, De Instituten van Justinianus uitgegeven. Ongeveer een tiende van de palimpsesten van de oorspronkelijke Instituten van Gaius die in Verona, Italië worden bewaard, zijn onbekend gebleven.

In de Oudheid smeerde men de perkamenten rollen steeds opnieuw in om ze weer te kunnen gebruiken. Teksten verdwenen dan om er nieuwe teksten overheen op te tekenen. ‘Oude teksten werden met galappeltinctuur bewerkt’, schreef mijn vader, hetgeen gebeurde om ze weer leesbaar te maken. ‘Dat werkte uitstekend en degene die de tinctuur toepaste heeft ook de onduidelijke plaatsen kunnen lezen, maar daarna werd het perkament op den duur hoe langer hoe donkerder en konden latere onderzoekers niets meer daarmee aanvangen. Met de thans door mij ontworpen lamp is er veelal nog iets van te maken, behalve van de plaatsen die zo zwart zijn geworden als zoolleer, want die fluoresceren niet meer. Dan is er nog een technisch puntje. Mijn lamp wordt gevoed met 1.100 volt wisselstroom, en omdat de netspanning hier overal 220 volt is, heb ik altijd een vrij zware transformator bij me.’ Direct na de oorlog had mijn vader contact opgenomen met professor Kögel in West-Duitsland. Die antwoordde dat vorige onderzoekers de palimpsesten van Gaius reeds dermate hadden verpest dat hij het uit zijn hoofd moest zetten er nog iets mee te kunnen uitrich-

ten. Kögel zei ook: ‘Philips-Lampen sind ganz unbrauchbar.’ Mijn vader liet het er echter niet niet bij zitten. ‘Ik kon die zaak niet vergeten’, vervolgde hij. ‘De oorlog was voorbij. De Russen kwamen niet. Jullie verdwenen (mijn twee broers naar Zuid-Afrika en ik naar Amerika, wo). Daarna gingen wij zelf van 1950-1960 naar Zuid-Afrika, dus pas in 1961 had ik weer gelegenheid aan palimpsestfotografie te denken. Aan boord van de Jagersfontein zat ik al te bedenken wat ik zou kunnen ondernemen. Ik schreef de Technische Hochschule in Karlsruhe en ontdekte dat professor Kögel reeds lang was overleden. So I had to go it alone. Ik begon dus opnieuw de publicaties van Kögel en andere boeken over lampen en filters te bestuderen en proefapparaten te bouwen met moderne onderdelen, zoals lagedruk kwiklampen en speciale ultravioletfilters, die in de tijd van Kögel nog niet bestonden’, schreef hij.

Het eigenlijk doel van mijn vader was Verona en de palimpsesten van Gaius met zijn lamp te gaan bestuderen, want, zoals ik in 1964 rapporteerde, mijn vaders lamp was in 1964 in Proceedings (de publicatie van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen) wereldkundig gemaakt.359 Ter voorbereiding van een expeditie naar Verona had mijn vader op 27 januari 1966 tezamen met dr. W.H. Beuken uit Helmond opnamen gemaakt in Oudenaarde, België, die uitstekend waren gelukt. Mijn vader schreef dat hij een nieuwe publicatie had voorbereid, die in juni 1966 zou verschijnen.360

Intussen publiceerde The New York Times een lang artikel over de grondlegger van Ghana, Kwame Nkrumah. Er stond boven: ‘Exit Nkrumah, an old dreamer, enter Enkrah, a new realist’. De man die Ghana naar de onafhankelijkheid had geleid werd in zijn afwezigheid afgezet. Bulldozers vernielden zijn standbeeld. In Accra waren leuzen te zien als ‘Nkrumah - you lived in a fool's paradise’, ‘No more animal farm’, ‘Nkrumah, the last stage of a communist’, en meer van dergelijke onzin.361 De ene militaire coup na de andere voltrekt zich in de voormalige koloniale landen. De eens op handen gedragen ‘bevrijders’ van de imperialisten worden nu op hun beurt beschimpt en verguisd. Het voorland van veel derdewereldpolitici.

In Washington is bekendgemaakt dat dit jaar nog eens 170.000 soldaten naar Zuidoost-Azië zullen worden gezonden. Dit is moord. Dit zou betekenen dat het totaal aantal militairen in

Vietnam de 470.000 zou benaderen, wat ongeveer evenveel is als in het topjaar 1953 in Korea.

4 april 1966

President Sukarno heeft zich tegen journalisten erover beklaagd dat de pers blijft schrijven dat hij reeds zou zijn afgezet en dat zijn gezondheid deplorabel zou zijn. Hij citeerde Tagore, die eens zei: ‘Why do we praise only the flowers in spring? Are the dry leaves in autumn not entitled to praise?’ Intussen heeft de nieuwe minister van Buitenlandse Zaken aangekondigd dat Indonesië weer spoedig tot de uno zou toetreden. De betrekkingen met de vs, die behoorlijk waren geweest, zouden worden verbeterd. Daar is Malik dus voor ingehuurd door het leger. Bungkarno is misschien nog niet afgezet, maar aan zijn beleid komt toch wel een einde.

In Vietnam is in Hue en Danang een open muiterij uitgebroken. Drieduizend soldaten, aangevoerd door officieren, zijn de straat op gegaan om de omverwerping van het militaire regime in Saigon te eisen. Voor die chaotische bende moeten Amerikaanse soldaten hun leven wagen. Premier Nguyen Cao Ky heeft aangekondigd troepen te zullen sturen om aan de opstand een einde te maken. Hij zal de burgemeester van Danang laten doodschieten.362 Als bijzonder heldenfeit wordt gemeld dat twee Amerikaanse mariniers langs de rivier Vu Gia niet minder dan achttien Vietcongguerrilla's hebben neergeschoten.

Richard kwam midden in de nacht thuis, zoende me en viel in slaap. Misschien wen ik er wel aan om niet meer naar seks met hem te verlangen.

5 april 1966

Vloog naar Boston om een lezing te geven voor de City Club in Haverhill, Massachusetts.

Richard leest Un Amour de Swann en onderstreepte: ‘Mais à l'âge déjà un peu désabusé dont approchait Swann et où l'on sait se contenter d'être amoureux pour le plaisir de l'être sans trop exiger de réciprocité...’

De Times zegt in een hoofdartikel: ‘The slow, devious, careful process of checkmating president Sukarno is being skillfully managed by the Indonesian army leaders. Sukarno, even in defeat, is evidently too popular to be liquidated. His role has been such a dominant one since the end of World War ii that there is no comparable substitute. He stands alone - but he still stands.’

Het blad meent te weten dat Bungkarno's ‘phone calls, visitors and physical movements all are supervised by the army’. Ik griezel bij de gedachte dat dit waar zou zijn.

Omdat Luns me blijft besodemieteren schreef ik hem vandaag onder meer: ‘Op 17 februari 1966 gaf u zelf een briefing aan Nederlandse journalisten in New York, waar ik opnieuw van werd uitgesloten om mij onbekende redenen. Een uur voor uw ontmoeting met de pers sprak ik met Sjef van den Bogaert, dus ik mag aannemen dat de autoriteiten ervan op de hoogte waren dat ik ditmaal in New York was. Ik zou het bijzonder op prijs stellen op korte termijn van u te mogen vernemen welke de redenen zijn dat, na alles wat er is gebeurd van de zijde van de overheid, nog altijd niet normaal wordt gedaan wat betreft de uitoefening van mijn beroep.’

In Life ontdek ik twee pagina's foto's van Bungkarno en Ratna Sari Dewi, nu 64 respectievelijk 26. Het zijn kennelijk opnamen uit een familiealbum. Waarom werden deze opnamen juist nu vrijgegeven? Ik begrijp het niet. Ik beschouw het als het opzettelijk ondermijnen van Sukarno's prestige.

6 april 1966

Op een vraag of Indonesië zou terugkeren in de uno heeft president Sukarno geantwoord: ‘We will only return if changes have been made in the organization. If conditions remain as they are at present, then Indonesia prefers to stay outside the United Nations.’ Bungkarno weerspreekt hiermee de persconferentie van minister Adam Malik van Buitenlandse Zaken. Hoe groot de verwarring in Jakarta is, blijkt uit verklaringen van generaal Suharto. Op 4 april liet hij bekendmaken dat de Indonesische staat gegrondvest was op de grondwet van 1945, en dus op recht en niet op macht. De hoogste macht lag bij de mpr (Peoples Consultative Congress). De president van de Republiek voert het hoogste administratieve gezag uit. Bij het uitvoeren van besluiten en wetten dient het staatshoofd de goedkeuring van de mpr te hebben. De Times berichtte dat generaal Suharto over president Sukarno zou hebben gezegd: ‘He is not a dictator and does not possess unlimited power.’363

Premier Nguyen Cao Ky vloog naar Danang. Hij had met fanfare aangekondigd krachtig te zullen optreden, maar deed dit per slot van rekening toch niet, waardoor zijn geloofwaardigheid een nieuwe deuk opliep. De Times schrijft dat ‘de ketel in Saigon aan het overkoken is’. In dit hoofdartikel wordt ge-

sproken over een burgeroorlog binnen een burgeroorlog, misschien nog niet uitgebroken, maar Vietnam staat zonder meer op springen.

7 april 1966

Opnieuw demonstreren duizenden studenten in Jakarta voor een terugkeer naar democratie en economische hervormingen. Ze verzamelden zich voor de woning van generaal Suharto.364

8 april 1966

Richard kwam weer om 04.30 uur thuis en stond om 07.15 uur op om ontbijt te maken. Ik heb hem gevraagd om 10.00 uur zonder scènes met zijn boeltje te vertrekken. Hij is aan het inpakken. It breaks my heart. Ik heb hem gezegd de kleren die ik hem had gegeven in mijn kast te leggen.365 Het werd een nare en hatelijke vertoning. Nu is hij weg en het huis is weer even leeg als toen Santo plotseling vertrok, ook al had dat vertrek geheel andere achtergronden. Toch hou ik erg veel van Richard.

Washington trekt 15.000 militairen uit Europa terug om meer soldaten naar Vietnam te kunnen zenden.

9 april 1966

Er wordt herhaaldelijk voor Richard gebeld. Zijn koffer staat nog hier. Ben in een vreemde stemming. Ik zou willen dat hij terugkwam - met mijn hele hart; tegelijkertijd wil ik het niet, om niet opnieuw in shit met hem terug te vallen.

De Times bericht dat generaal Suharto heeft meegedeeld dat de bezwaren van Indonesië tegen de samenstelling van Maleisië blijven bestaan en dat de regering de confrontatiepolitiek met Kuala Lumpur voortzet. Hij omschreef de Indonesische tactiek als ‘the art of intensifying and then relaxing pressure’. Hij noemde, evenals president Sukarno voortdurend deed, de aanwezigheid van Britse militairen en officieren in Zuidoost-Azië een anachronisme.

Pasen 1966

Debatteer met mezelf of het niet zinnig zou zijn Richard helemaal uit mijn hoofd te zetten. Ik roep fijne momenten en botsingen in herinnering. Hij is toch ook dikwijls thuisgekomen? Maar wanneer hij dagenlang niet belde, verzon hij een smoesje. Kan ik hem loslaten? Tieneke Kilian vertelde dat Loet zich in-

tens met mijn Richard-probleem had beziggehouden en zich dikwijls woedend had gemaakt over wat hij in mijn flat zag gebeuren.

Sutan Sjahrir (56) is in een ziekenhuis in Zürich overleden. Ik ontmoette de voormalige leider van de Partai Socialis Indonesia (psi) maar eenmaal, in 1957. Kreeg niet echt contact met hem. President Sukarno stelde de psi in 1960 buiten de wet.

De Times vraagt zich af: ‘Whatever became of Che?’366 Eens was Che Guevara na Fidel Castro de invloedrijkste man in de Cubaanse revolutie. Sedert 15 maart 1965 is hij spoorloos. Castro heeft gezegd een brief van zijn strijdmakker te hebben gekregen waarin Che schrijft dat hij zijn taak in Cuba als beëindigd beschouwde. Vreemde zaak. Bij communisten weet je nooit wat er werkelijk achter de schermen gebeurt.

11 april 1966

De directie van De Wereldkroniek heeft hoofdredacteur Leo Uittenbogaard ontslagen. Reden: ‘te progressief’. Als voorbeeld wordt onder meer de reportage gegeven die ik schreef over Jan Cremer. Leo werkte 25 jaar voor het blad. Een vreemde affaire. Seth King meldt uit Jakarta dat generaal Suharto nu toch weer iets anders heeft gezegd over Maleisië: ‘Indonesia remained open to a peaceful settlement.’ King citeert een hooggeplaatste informant: ‘The generals have grown tired of Confrontasi and the people are indifferent to it.’ Daarentegen deelde Adam Malik mee dat president Sukarno hem had verzocht de betrekkingen met Singapore snel aan te halen, opdat de Confrontasi met Maleisië zou kunnen worden opgevoerd.367

Lilly Marescot telefoneerde en vroeg of ik haar wilde begeleiden naar een operavoorstelling, maar mijn hoofd staat er niet naar.

12 april 1966

De Herald Tribune deelt vandaag in dikke letters op de voorpagina mee dat voor het eerst B-52-bommenwerpers Noord-Vietnam hebben aangevallen. Intussen heeft de regering in Washington toegegeven dat de politieke beroering in Saigon een nadelige invloed op de strijd in het land begint uit te oefenen. Er is zelfs een tekort aan projectielen en bommen ontstaan.

Ik ontdek een commentaar van C.L. Sulzberger in The New York Times dat me zeer aangrijpt. Hij bevindt zich in Jakarta. Hij noemt het huidige wajangspel tussen Bungkarno en het leger

‘a pompous joke’. ‘The real bosses - the army - use the legend of Sukarno against the reality of Sukarno.’ Hij vervolgt: ‘The formula of salvation is both cruel and neat. Everything the bosses do is done in Sukarno's presidential name, although Sukarno cannot possibly like most of it. This is a subtle, impeccably courteous, patriotic doublecross, using the symbol of national unity, despite itself, for the sake of unity.’ Ik heb moeite om te geloven dat dit smerige spel de werkelijke situatie in Jakarta is.

13 april 1966

Richard belde. Hij kwam om 17.00 uur naar mijn flat. Hij vertelde eerst wat hij de laatste dagen had uitgespookt en vroeg toen of ik wilde helpen enkele Franse liedjes in het Engels te vertalen. We zaten dus geruime tijd samen aan mijn typemachine, tot Garrett belde, die eveneens onderweg was naar Kew Gardens. Richard legde uit: ‘Garrett est mon amour et mon amant: tu est mon amour et mon ami...’ Het is natuurlijk een feit dat ami het vrijwel zeker wint van amant, zeker op de lange duur. Ze vertrokken later samen naar Manhattan. Richard bleef meteen weer weg.

James Reston meldt in de Times dat premier Nguyen Cao Ky tegen de studentenraad in Saigon heeft gezegd dat Amerika op den duur oog in oog zal komen te staan met China en dat de Amerikanen, om een einde te maken aan de oorlog in Vietnam, Peking zouden moeten aanvallen. Reston: ‘The reaction of Washington to all this is interesting. President Johnson is playing it cool. He has been sounding inordinately cheerful and staying away on his ranch in Texas.’368 Het hele land slikt dit soort gedrag alsof het normaal is, met uitzondering van senator Wayne Morse, Democraat uit Oregon, die L.B.J. een gevaarlijke ‘warmonger’ noemt. Uit Washington komt verder de informatie dat B-52-bommenwerpers voortaan regelmatig boven Noord-Vietnam zullen worden ingezet.369 Dat is dus voortaan ook gewoon.

14 april 1966

Sultan Hamengku Buwono ix van Yogjakarta heeft, als vice-premier belast met de economie, bekendgemaakt dat de regering de socialistische trend die de laatste jaren werd gevolgd, zal ombuigen en privé-ondernemingen zal helpen bevorderen. Dit betekent dat het beleid van Sukarno, Subandrio en Chaerul Saleh daadwerkelijk wordt vervangen door een nieuw naar rechts

zwenkend beleid van Sukarno, Hamengku Buwono en Malik, met generaal Suharto op de achtergrond als hoogste initiator van de nieuwe politiek. Subandrio en Saleh zijn zonder plichtplegingen opgesloten. Hoe zou Bungkarno het beleid dat hij voorstaat nog kunnen uitvoeren?

Ramparts Magazine heeft bekendgemaakt dat Michigan State University tussen 1955 en 1959 politiemannen en andere autoriteiten heeft opgeleid ten behoeve van het regime van Ngo Dinh Diem in Saigon. Eindelijk komt uit dat de cia miljoenen dollars in Michigan en op andere universiteiten en colleges heeft besteed om geheime agenten en ander personeel op te leiden, die het corrupte regime in Zuid-Vietnam op de been moesten helpen houden. Er wordt vandaag over deze onverkwikkelijke affaire geschreven op de voorpagina van The New York Times. Wat een smerige zaak. In een andere reportage meldt John Pomfret vanuit Austin, Texas dat L.B.J. een zenuwpees begint te worden als reactie op de situatie in Vietnam, die hij steeds minder in de hand heeft. Griezelig.

15 april 1966

Voor het eerst maakte een militaire woordvoerder in Saigon bekend dat de afgelopen week meer Amerikaanse dan Zuid-Vietnamese militairen zijn gesneuveld. Er waren 95 Amerikaanse soldaten omgekomen tegen 67 Vietnamese, terwijl 504 Amerikanen werden gewond en 4 vermist. Zuid-Vietnamese gewonden of vermisten werden als gewoonlijk niet opgegeven. Minister McNamara gaf een tekort aan bommen toe, en deelde mee dat er met het oog op de oorlog in West-Duitsland bommen bij waren gekocht. De inventaris van Amerikaanse bommen bedroeg op dit moment 331.000 ton.370

President Abdel Gamal Nasser heeft twintig hoge officieren laten arresteren omdat ze coupplannen zouden hebben gehad. Nehru overleed. Nkrumah werd afgezet. Sukarno verloor een gedeelte van zijn macht. Nu Nasser? Er dreigt de klad te komen in de groep voornaamste leiders van niet-gebonden landen. Ben Bella wordt van hoogverraad verdacht. Steeds weer draait het om militairen, met duidelijke bindingen naar westerse inlichtingendiensten, met aan de top de cia-maffia.

16 april 1966

Tegenstanders van president Sukarno (zoals Mohammed Rum, Anak Agung Gde Agung, Mochatar Lubis, Subardio Sastrosato-

mo en anderen) zullen worden vrijgelaten. Nu zitten de vrienden van de president achter tralies. Studenten van Chinese afkomst hebben de ambassade van Peking in Jakarta bestormd en alles kort en klein geslagen. Militairen beschermden de ambassadestaf maar ondernamen niets om de vernielingen tegen te gaan.

17 april 1966

Djawoto, de Indonesische ambassadeur in Peking, is afgetreden en heeft een functie aanvaard - eveneens in Peking - bij de Afro Asian Journalist Association.

18 april 1966

Richard kwam voor een keer thuis. Hij was het weekeinde bij Garrett geweest. Hij liep naar mijn schrijftafel en gaf me een zoen.

Jan Cremer dook op. Hij ging Loesje Hamel van het vliegveld halen. Er lag een foto van dr. Subandrio op tafel. Hij zei: ‘Toen Subandrio na lange tijd weer in Amsterdam kwam maakte hij de opmerking dat er niet veel in Holland was veranderd, behalve Jan Cremer.’ Hij verdomt het om met de metro te reizen, omdat de deuren zich hermetisch sluiten. In een taxi kan hij stop zeggen en bepalen wat er gebeurt. Hoe hij zich dan voelde in vliegtuigen? ‘Dat is een noodzakelijk kwaad.’

De rest van de dag met Richard was plezierig. Tot Garrett belde. Bijna was hij weer vertrokken, maar hij besloot met mij samen te blijven.

19 april 1966

Na dr. Subandrio zijn nu ook Ganis Harsono en de reizende ambassadrice madame Supeni afgezet. De ambassadeurs Sukrisno (in Hanoi) en Hanifah (in Colombo) hebben hun ontslag aangeboden. In totaal zullen twaalf door Bungkarno benoemde ambassadeurs worden teruggeroepen.

Amerikaanse gevechtsvliegtuigen hebben op dertig kilometer afstand van Hanoi bombardementen uitgevoerd. Drie toestellen werden neergehaald. De Amerikanen zeggen de bemanningen te hebben gered.

21 april 1966

Dr. Mohammed Hatta heeft een toespraak gehouden tijdens de begrafenis van Sutan Sjahrir. Zonder Bungkarno te noemen bekritiseerde hij diens regering als ‘van het juiste pad te zijn afgeweken’. Het juiste pad volgens Hatta en Sjahrir was immers een meerpartijensystemen en een westerse democratie. Bung-

karno voerde het systeem van ‘geleide democratie’ in, waarbij een beperkt aantal partijen was toegestaan in plaats van de tientallen partijen en partijtjes, een erfenis van het koloniale regime - als replica van het Haagse Binnenhof. Juist omdat Sukarno een dictatuur wilde voorkomen hield hij tot het einde van zijn leiderschap vast aan het overeind houden van de pni, de pki, een islamitische groepering, en het leger als vierde zuil in het machtsbestel. Hatta was mij nooit sympathiek. Ook op dit kritieke moment liet hij zien wie hij eigenlijk was.371

Ging met Richard naar een party voor Jan Cremer op 791 Broadway, aangeboden door Frank O'Hara, curator van The Modern Museum. Ambassadeur André Forthomme had me tegelijkertijd uitgenodigd voor een ontvangst voor prins Albert van België. Er moest dus een keuze worden gemaakt.

 

(wordt vervolgd)


Vorige Volgende

Over het gehele werk

datums


Over dit hoofdstuk/artikel

landen


datums