Grenzen aan de groei. Deel 2

50 gesprekken over het rapport van de Club van Rome

[p. 401]

Het moment van de waarheid

De gecompliceerde en verbijsterende problemen van onze tijd zijn niet simpelweg een uitgebreider en enigszins gemoderniseerde versie van de moeilijkheden van vroeger. Ingrijpende kwalitatieve en kwantitatieve veranderingen brengen om ons heen een ware transformatie teweeg. De menselijke wereld heeft zich over heel onze planeet verspreid en een natuurlijke wereld, die onze soort voortgebracht en door de eeuwen heen gevoed heeft, verdrongen en onderworpen. Een extra complicatie is daarbij dat het menselijk systeem zo ingewikkeld geworden is dat onze instellingen en bestuursvaardigheden, die voor eenvoudiger taken bestemd waren, niet meer in staat zijn om adequaat te functioneren. Het gevolg is dat hoe meer wij de werkelijkheid veranderen, hoe meer wij het contact ermee verliezen. Vertrouwen op de ervaringen van het verleden is misplaatst. Volstrekt nieuwe middelen en methoden en waarschijnlijk ook een andere levensvisie dienen te worden ontworpen - maar niemand weet waar wij een begin moeten maken.

Het besef van de gevaren die ons boven het hoofd hangen en ons onvermogen om ze geheel te doorzien is wat de Club van Rome de ‘benarde toestand van de mensheid’ noemt. Langzamerhand ontstaat er een zekere mate van overeenstemming dat wij allereerst inzicht moeten verwerven in wat er zich in de menselijke ecologie en de menselijke samenleving afspeelt. Minder eenvoudig schijnt echter het besef te zijn dat ons nog maar weinig tijd rest om tot de kern van de zaak te komen en onze reactie te organiseren. De problemen waarmee wij geconfronteerd worden, hebben een dynamiek die ons geen enkele adempauze meer veroorlooft. Gezien de aanzwellende stroom van verwarrende gebeurtenissen wordt het lot van de mensheid echter door niets zozeer bedreigd als door ongecoördineerde en ondoordachte acties. De toekomst van de wereld zal voor lange tijd bepaald worden door wat wij in dit decennium zullen doen - of zullen nalaten. Het moment is dan ook gekomen voor een verantwoorde evaluatie van de alternatieven waarover wij beschikken om op grond daarvan een verantwoord besluit te nemen - dit is het moment van de waarheid voor Onze vorm van samenleven en onze manier van bestaan.

Laten wij op grond van de spanningen en moeilijkheden die in het wereldsysteem ingebouwd zijn eens nagaan welke scenario's in de toekomst waarschijnlijk gevolgd zullen kunnen worden. Ten eerste het resultaat dat wij kunnen verwachten wanneer de huidige ontwikkelingen zullen worden voortgezet. Dit komt neer op een totale chaos, waarbij allerlei soorten crises elkaar opvolgen en de naties elkaar te midden van werkeloosheid, inflatie, geweld en maatschappelijke beroeringen bitter zouden bestrijden in een onderling gevecht om ruimte en hulpbronnen. De technologie zou roekeloos misbruikt worden om op duistere tijden die opnieuw op de mensheid neerdalen een nog grimmiger karakter te verlenen. Wij moeten ons uit alle macht inzetten om dit alternatief af te wenden. Een andere mogelijkheid is dat een aantal machtige groeperingen gezamenlijk of elk voor zich besluiten de verantwoordelijkheid op zich te nemen om deze ongunstige stroom te keren. Een dergelijke interventie, hoe verkapt ook, zou er echter noodgedwongen toe leiden, dat andere groeperingen daaraan ten offer zouden vallen. Het waarschijnlijkste gevolg zou dan een strijd om de wereld zijn die een nieuwe fase van kolonisatie in de menselijke samenleving zou inluiden, zo geen oplossingen à la Hitler.

Om deze nachtmerrieachtige alternatieven af te wenden moeten wij ons een beeld vormen van een andere toekomst en onderzoeken welke wegen daartoe kunnen leiden. Het antwoord op de uitdaging van deze tijd moet op inzicht en redelijkheid berusten. Zelfbeheersing en nieuwe vormen van samenwerking en solidariteit moeten alle menselijke groeperingen inspireren - in hun eigen belang. Hiervoor is een snel volwassen wordende samenleving vereist die bereid is om de problemen te zien zoals zij zijn en niet zoals zij in het verleden waren of zoals men wil dat zij

[p. 402]

zijn. Dit alternatief is moeilijk voorstelbaar, omdat wij nog steeds stuntelig op weg zijn naar een situatie die niet anders dan catastrofaal kan zijn. Maar wanneer wij er werkelijk van overtuigd raken dat dit de enige oplossing is voor de benarde situatie waarin wij op 't ogenblik verkeren, is een dergelijke uitweg minder onmogelijk dan op 't eerste gezicht lijkt.

Om deze nieuwe koers in te slaan moeten wij allereerst inzien wat het kenmerkende karakter van ons technologisch tijdperk is. Een fundamenteel nieuw element is de buitensporige macht die de mens bij zijn enorme opkomst verworven heeft. Sinds het begin van zijn loopbaan, vijftigduizend jaar geleden, zijn zijn kracht en aantal exponentieel toegenomen. Op 't ogenblik beschikt hij, vier miljard man sterk, als een god over leven en dood in de wereld. Dank zij zijn bekwaamheid op het gebied van genetische manipulatie laat hij zichzelf verlokken door faustiaanse dromen - zo niet van een eeuwige jeugd, dan toch wel van een veel langer leven.

Deze ingrijpende verschuiving van het machtsevenwicht tussen mens en natuur ondervindt op 't ogenblik echter zijn terugslag. De dubbelzinnigheid van de mens, die door de eeuwen heen reeds als oorzaak voor alle mogelijke ellende beschouwd werd, is nu tot een maximum opgevoerd door de discrepantie tussen zijn pas verworven macht en zijn onvermogen of onwil om deze te houden. Hoe sterker wij worden, des te groter worden de gevaren die ons bedreigen. Slechts een alles overheersende culturele omwenteling - een diepgaande wijziging van waarden en normen - die een tegenwicht vormt voor de wetenschappelijke, technologische en industriële revoluties tezamen, kan het innerlijk evenwicht van de mens herstellen en onze samenleving op het rechte spoor zetten.

Een ander specifiek kenmerk van onze tijd is een lawine van problemen die allemaal met elkaar verbonden zijn en aan voortdurende verandering blootstaan. Dit noemen wij de ‘problematiek’. De wisselwerking van al deze aspecten is zo fundamenteel en zo diepgaand, dat het onmogelijk is om welke belangrijke kwestie dan ook op zichzelf te beschouwen en economische, demografische, ecologische, onderwijstechnische of politieke problemen afzonderlijk te benaderen. Bovendien stellen de planetaire dimensies van een deel van deze kwesties en de effecten die zij op langere termijn kunnen hebben ons voor de noodzaak om deze voortdurend wijzigende problematiek op lange-termijnbasis en wereldomvattende schaal aan te pakken. Maar het menselijk systeem is ondanks dat het in vele opzichten het karakter van een wereldsamenleving aanneemt, operationeel nog steeds versnipperd in een groot aantal ongecoördineerde subsystemen. En hoewel ons menselijk systeem organisch een relatie van onderlinge afhankelijkheid onderhoudt met natuurlijke stelsels, beschikt het niet over een zelfde zelfregulerend karakter. Onze samenleving moet steeds weer opnieuw geleid en gestuurd worden, en dit geeft de mensheid de enorme en volstrekt nieuwe verantwoordelijkheid, om niet alleen zijn eigen wereldomvattende systeem, maar ook alle gecompliceerde wisselwerkingen met de ecosystemen van deze aarde te reguleren.

Een noodzakelijke aanvulling op deze overwegingen, is een verdiept onderzoek naar de veranderde menselijke conditie. Een opmerkelijke studie was in dat opzicht de analyse van de grenzen aan de groei die in de jaren 1970 en 1971 onder leiding van professor Dennis Meadows aan het M.I.T. plaatsvond. Hoe controversieel deze studie ook mocht zijn, zij had tenminste de verdienste dat vele onwillige ogen geopend werden voor het feit dat onze aardbol niet onbeperkt aan de menselijke vraag naar hulpbronnen kan voldoen. In het spoor hiervan ontdekken wij tevens hoe gebrekkig deze hulpbronnenvoorraad beheerd wordt. En wij beginnen ons af te vragen of er geen andere, subtielere grenzen van biologische en psychische aard zijn, die een verdere uitbreiding en complicatie van het menselijk systeem in de weg staan.

Andere door de Club van Rome gesponsorde studies bevinden zich reeds in een

[p. 403]

actief stadium. Een van deze projecten onderzoekt de steeds toenemende afhankelijkheid van alle naties en volkeren. Alle groeperingen eisen, wanneer zij groter en sterker worden, een omvangrijker deel van alles. Maar omdat de aarde aan deze eisen niet kan voldoen, conditioneren zij in feite elkaar. Dit houdt in dat hun individuele keuzemogelijkheden, gezien de huidige grondregels van het internationaal bestel, niet ruimer, maar juist geringer worden. Deze studie toont niet alleen de grenzen aan waaraan onafhankelijkheid in de moderne wereld gebonden is, maar zij verschaft politici tevens een instrument waarmee zij het mogelijke resultaat van verschillende beleidsvoornemens kunnen vaststellen.

Een ander project analyseert de mogelijkheid van een egalitaire samenleving, waarin elk individu aan zijn simpele bestaan het recht op een minimum levensstandaard ontleent - voedsel, behuizing, onderwijs, medische verzorging, informatie, enzovoort - al naargelang het klimaat, de cultuur en de andere omstandigheden waarin het leeft. Hoewel deze studie aantoont dat een dergelijk samenlevingsmodel binnen het bereik van de mensheid ligt - als zij tenminste de wil daartoe kan opbrengen - heeft dit onderzoek misschien op het eerste gezicht wel een utopistisch karakter. Maar wanneer wij over tien of vijftien jaar terugkijken, vraagt men zich wellicht af waarom een samenleving die al haar leden een redelijk bestaan garandeert, in 1974 als een utopie beschouwd werd.

Wij mogen misschien in een gematigd optimistische toonaard besluiten, zij het onder voorbehoud. Wanneer het moment van de waarheid inderdaad in een zeer nabij verschiet ligt, is de wereldsamenleving niet meer geheel onvoorbereid, zoals zij dat een paar jaar geleden nog wel was. In vele plaatsen verrichten wetenschapsmensen en geleerden waardevol onderzoek op wereldomvattende schaal. Een verslag van de Club van Rome bevat een kritisch overzicht van al deze pogingen om inzicht te verkrijgen. Heel de geschiedenis lang zijn mensen bereid geweest om offers te brengen voor wat zij als een goede zaak beschouwden - of deze nu in een godsdienst, een mythe, een manier van leven, een vlag, een koning of een leus tot uiting kwam. Dit geldt ook voor het heden. In alle werelddelen zijn er ontelbare mensen die van mening zijn dat er fundamentele veranderingen moeten worden doorgevoerd. Vredesbewegingen, vrouwenemancipatieorganisaties, geboortebeperkingsinstellingen, de verdedigers van minderheden, de rechten van de mens en burgerlijke vrijheden, consumentenorganisaties, principiële dienstweigeraars - zij zijn er allemaal van overtuigd dat het streven naar een nieuwe vorm van algemeen welzijn hun allereerste plicht is. Tezamen vormen zij een potentieel leger dat nog slechts op katalysatoren en leiders wacht.

Een reeks Verenigde Naties-conferenties - eerst over het milieu, nu over bevolkingsproblematiek, voedsel, de oceanen, delfstoffen, natuurlijke hulpbronnen, menselijke instellingen, enzovoort - richten zich direct op de wereldwijde uitdaging van nu en onderstrepen zonder uitzondering de noodzaak om een antwoord op planetaire schaal te organiseren. Tijdens een recente bijeenkomst in Salzburg, kwam een aantal leidende politici van allerlei verschillende politieke richtingen, die à titre personnel aan de vergadering deelnamen, unaniem tot de conclusie dat de uitdaging van deze tijd alleen beantwoord kan worden wanneer er onder alle volkeren en naties een nieuwe geest van actieve solidariteit en samenwerking ontstaat. Zijn dit tekenen die erop wijzen dat onze samenleving reeds bijna onmerkbaar een rationeler koers is ingeslagen? Wij kunnen alleen maar hopen van wel. En dit geeft ons allemaal des te meer reden om ons tegen elke eventuele terugslag te wapenen en ons voor te bereiden op de traumatische schokken die een dergelijke verandering onvermijdelijk met zich mee zal brengen.

Aurelio Peccei