Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 2

[p. 705]

[Vlaardinger Ambacht]

KU-333 (september 1927)
Vlaardinger Ambacht (Z.-H.)
boerderij van C.A. van Mil

Het veldwerk van deze opmeting verschilt op enkele punten van de uitgewerkte lijntekening, die in feite een reconstructie te zien geeft. Vooral in de indeling en het gebruik van het achterhuis werden hier door Uilkema enkele wijzigingen aangebracht, op grond van bouwsporen en mondelinge informatie door de bewoners. In zijn Zuidhollandse tekst werd dit merkwaardige complex uitvoerig besproken als overgangsvorm tussen het oude en het nieuwe type in deze provincie. Uilkema ontdekte hier een aantal voor hem zeer interessante bouwsporen, die in zijn uiteindelijke theorieën over Zuid-Holland een belangrijke rol zouden spelen. Zo had deze boerderij onder meer de ook elders (zie KU-330) al gesignaleerde verzaagde ankerbalkgebinten, alsmede een opvallende constructie van de zoldering boven de zijbeuken: ‘..Bovenstaande teekening (...) toont, dat de stijl onmiddellijk onder het bint is doorgesneden, waarna het onderste stuk naar binnen werd verplaatst. Dit laatste vormt met den nu aan den buitenkant aangebrachten karbeel een “standvink”. De nieuwe plaats der karbeels is het noodzakelijk gevolg der gewijzigde drukverdeeling. De kapconstructie zelf is niet veranderd en evenmin de til. Deze bestaat uit een aantal sparren als onderlaag van een planken vloer. De buitenstijlruimten echter zijn onvolkomen afgesloten door een laag riet, die in verband met de lage muren een weinig naar buiten afhelt en geen deel uitmaakt van de eigenlijke til. De rietlaag bezit geen draagvermogen en heeft in geen geval vergrooting der bergruimte ten doel..’. Later zou deze provisorische afsluiting zijn vervangen door een meer permanente zoldering, die bovendien meer draagkracht bezat: ‘..Fig. 333A (de doorsnede) demonstreert dus de verbeterde til, die - aan weerszijden uitgelegd - gelegenheid gaf, den stal van boven af te sluiten. Bij latere vernieuwing werd dit beginsel op eenvoudiger wijze tot uitvoering gebracht. Over den stal werd een zolder gelegd, als bij de woonvertrekken reeds lang bestond. De muren werden verhoogd, het bint verviel en maakte plaats voor een balk, die den ouden naam behield. De zolder over dezen balk vormde een afdoende scheiding tusschen de stalatmosfeer en de ruimte onder het dak..’. Zoals op de doorsnede te zien is waren twee van de gebinten slechts aan één kant vertimmerd; aan de andere kant stond de stijl nog op de oude plaats en toonde daar de gewone ankerbalkverbinding.

Ook in de plattegrond waren de nodige aanwijzingen over voorgaande bouwfasen bewaard gebleven. Een reconstructie van de vroegere situatie leverde vooral wat de oude stalindeling betreft enkele interessante nieuwe gezichtspunten op. Uilkema beschreef de hieruit naar zijn mening af te leiden bouwgeschiedenis van deze boerderij als volgt: ‘..Het plan der boerenwoning (...) blijkt even belangwekkend te zijn, als het stalinterieur. On-

[p. 706]

[p. 707]

danks vele punten van overeenkomst, onderscheidt het zich door zijn uiterlijke verschijning van al de voorgaande plans. In één oogopslag wordt duidelijk, dat wij hier kennis maken met een vorm der zuidhollandsche hoeve, die ouder is, dan één der vorige. Deze hoeve bleef in den loop van haar lang bestaan niet onveranderd. Maar het gewichtigste kenmerk der voorgangsters der huidige langgerekten huisvorm heeft zij bewaard: de haaksche aansluiting van den stal aan het hoofdgebouw. En ook de zekere sporen der vermoede oude veeopstelling. Het plan toont de hoeve zooals zij was in het laatst der vorige eeuw. Sedert is de paardenstal in keuken veranderd, de dorschvloerdeur vervangen door een raam en de omvangrijke schouw verkleind. De paarden zijn gestald in de vroegere zomerwoning, die door het ontstaan der keuken haar raison verloor. De dorschvloer heeft zijn naam en plaats behouden, hoewel hij niet meer functioneert, wijl ook deze hoeve haar bouwland verloor. Ondanks het feit dat hier de zuivelbereiding in den stal wordt uitgeoefend - kaaskuip, karn en waterfornuis bevinden zich achter den ouden

1:400

paardenstal - is het zeker, dat deze attributen van het boerenbedrijf voorheen in de zomerwoning stonden..’. De huidige plaats van karn en kaasketel, in de boenhoek achter de paardestal, zo betoogde Uilkema verder, zou in een voorgaand stadium bestemd zijn geweest als koestal. Het vee zou hierbij met de koppen naar de buitenmuur gestald zijn geweest: ‘..De huidige boenhoek werd dus oorspronkelijk door koestanden ingenomen. De koeien op deze plaats waren opgesteld met de kruisen naar de paarden gericht. Een andere stand is ondenkbaar, wijl in dat geval de ruimte achter de laatste - de mestgang derhalve - tevens voedergang der koeien zou zijn geweest. Hieruit volgt, dat deze koestanden bij omkeering moesten vervallen. Hun verdwijnen werd later gevolgd door verplaatsing van den boenhoek naar de vrij gekomen ruimte. Dit bekortte den afstand van den kelder tot het terrein der melkverwerking, een voordeel, dat in beteekenis won, naarmate het bouwland inkromp en de hoeveelheid der gewonnen melk toenam. Deze werd immers uit den stal naar den kelder gedragen en vandaar weer naar de plaats der eindbewerking. Minstens tweemaal is het stalgebouw verlengd. Dat deze vergrooting heeft plaats gehad, volgt reeds uit de omzetting van akker- in weiland. Ook blijkt dit uit den onderlingen afstand der gebinten. Daarin is geen regelmaat te bespeuren. Vanaf gebint X-Y bedraagt de afstand der standvinken achtereenvolgens 3.00 - 3.60 - 2.83 - 4.45 en 5.00 M. Ook de ongelijke afmeting en regellooze stand der ramen wijst op herhaalde uitbreiding. We komen nu tot den vraag, welken omvang en interieur de stal bezat in de eerste jaren na den bouw. Zekerheid daaromtrent bestaat niet, maar wel moet uiterst waarschijnlijk worden geacht, dat hij eindigde bij het gebint P-Q. Hij bood dan voldoende plaats aan een veertiental runderen, opgesteld met de koppen naar den muur, die het oude zomerhuis scheidt van den recenten stal en zich verder voortzet langs de plaats, waar thans karn en kaaskuip staan..’. Tussen buitenmuur en vee zou zich een smalle voergang hebben bevonden, die bij de latere omkering van het vee als mestgang ging dienen.