Uilkema, een historisch boerderij-onderzoek. Boerderij-onderzoek in Nederland 1914-1934. Deel 1

[p. 655]

Samenvatting

In 1916 verscheen in Leeuwarden een boekje over de boerderijvormen in de provincie Friesland, waarin een volstrekt nieuwe visie werd gegeven op de plaatselijke boerderijgeschiedenis. Het was getiteld ‘Het Friesche boerenhuis. Onderzoek naar het ontstaan van het tegenwoordige boerenhuis in Friesland’ en de auteur was een onbekende landbouwonderwijzer genaamd Klaas Uilkema. Tot dat moment bestonden er nog maar weinig serieuze studies over de historische boerderijen in ons land. Nederland liep daarmee sterk achter op het buitenland. De belangstelling voor de landelijke bouwkunst dateerde weliswaar al van het einde van de 18e eeuw, maar had zich hier te lande lange tijd vrijwel geheel beperkt tot een zuiver rationalistische interesse in de boerderij als landbouwkundig bedrijfsgebouw. Van enige historische belangstelling was aanvankelijk slechts zeer incidenteel sprake, van historisch onderzoek naar de ontwikkeling en de mogelijke herkomst van de verschillende boerderijtypen in het geheel niet. Pas tegen het einde van de 19e eeuw ontstond in Nederland geleidelijk in bredere kring enige aandacht voor de historische boerderijen. Enerzijds was de interesse voor dit onderwerp een gevolg van de grote maatschappelijke en stedebouwkundige veranderingen die in deze periode van opkomende industrialisering en snel toenemende verstedelijking plaatsvonden; anderzijds speelden hierbij ook buitenlandse invloeden een belangrijke rol. Zo namen architecten onder invloed van Engelse stromingen de oude plattelandsbouwkunst als voorbeeld voor de ontwikkeling van een nieuwe vormentaal. Volkskundigen legden een toenemende belangstelling voor de boerderijen aan den dag onder invloed van 19e-eeuwse romantische stromingen in Duitsland, waar men een verband poogde te leggen tussen de verschijningsvorm van de verschillende streektypen en het verspreidingsgebied van de verschillende volksstammen.

Deze laatste denkwijze werd in ons land geïntroduceerd door de hoogleraar Germanistiek J.H. Gallée, die met zijn boek ‘Het boerenhuis in Nederland en zijn bewoners’, in 1907 het vroegste wetenschappelijke overzichtswerk over de Nederlandse historische boerderijbouw publiceerde. In dit werk werd uitgegaan van een volkskundig gerichte en uitgesproken statische visie op de boerderijgeschiedenis; de boerderijen werden hoofdzakelijk gezien als dragers van eeuwenoude cultuurhistorische kenmerken. De Friese stelp werd hierin beschreven als een zeer oud bouwprincipe, dat zelfs nog zou kunnen worden teruggevoerd tot de tijd van vóór het ontstaan van de voormalige Zuiderzee. Met dit idee werd in 1916 door Uilkema's uitgave echter op vriendelijke doch besliste wijze afgerekend. Niet de stelp, maar een inmiddels vrijwel verdwenen woonstalhuisvorm, het langhuis (door Uilkema de ‘Oud-friesche Greidboerderij’ genoemd), zou hier de oudste vorm zijn geweest. Het boerderijtype met de grote Friese schuur, zoals de kophalsrompboerderij of de stelp, was daarentegen een relatief laat ontwikkelde huisvorm, en ontstaan door samenvoeging van het oorspronkelijke, lage woonstalhuistype en een in opzet vrijstaande hooibergplaats. Het heldere en opvallend goed onderbouwde betoog maakte grote indruk, ook in wetenschappelijke kring, en de naam Uilkema kreeg landelijke bekendheid.

Van zijn onderzoek ging bovendien een stimulerend effect uit - ook de landelijke bouwkunst in de rest van het land was immers nog nauwelijks gedocumenteerd, terwijl de resultaten van het Friese onderzoek het vermoeden hadden gewekt dat ook Gallée's theorieën over andere delen van het land voor verbetering vatbaar konden zijn. Enige Leidse hoogleraren, die zich betrokken voelden bij het cultuurhistorisch onderzoek in Nederland, begonnen zich te beijveren om een onderzoek zoals dat in Friesland was verricht ook in de rest van het land mogelijk te maken. Zij slaagden erin om onder auspiciën van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde voldoende subsidie te verwerven om een onderzoeker drie jaar lang aan het werk te zetten. De opdracht tot uitvoering van het onderzoek werd verleend aan Uilkema.

Gewapend met een platencamera trok deze vanaf 1920 per fiets en motor het

[p. 656]

land door om tot in de verste uithoeken overal de interessantste oude boerderijen op te zoeken, een gigantisch pionierswerk. Tijdens zijn reizen maakte hij duizenden foto's en honderden opmetingstekeningen. Daarnaast noteerde hij overal allerlei aanvullende gegevens, zowel over de indeling en de constructie van de boerderijen als over het bedrijf dat daarin werd uitgeoefend. Onder de vele boerderijen die hij onderzocht bevonden zich verscheidene historisch bijzonder interessante gebouwen en voorbeelden van ook toen al zeldzame (en thans vrijwel verdwenen) huisvormen. Zo documenteerde hij onder meer enkele van de laatste Schouwse stolpen, de twee laatste Drentse booën, twee voorbeelden van het oud-Friese langhuistype, verscheidene boerderijen die nog volledig als los hoes functioneerden en diverse interessante oude overgangsvormen en primitieve constructies. Tijdens zijn onderzoek ontwikkelde hij bovendien allerlei nieuwe en voor zijn tijd soms zeer revolutionaire theorieën over de historische boerderij-ontwikkeling in de verschillende delen van het land. Zo ontdekte hij dat de Limburgse gesloten hoeve, anders dan men sedert Gallée aannam, niet moest worden beschouwd als een herinnering aan de oude Romeinse villa, maar integendeel het produkt was van een geleidelijke en betrekkelijk recente ontwikkeling. De gesloten hoeve en ook de Brabantse langgevelboerderij (die door Gallée eveneens was beschouwd als een oud bouwprincipe) bleken tot stand te zijn gekomen door geleidelijke aanbouw en verlenging van de veel kleinere oorspronkelijke gebouwen. Verder zou de Noordhollandse stolp, net als de Friese stelp, zijn ontstaan door samenvoeging van een oorspronkelijk laag woonstalhuistype met de voorheen vrijstaande hooibergplaats, etc. etc. Van al deze en vele andere vorderingen, vondsten en ideeën deed Uilkema uitgebreid verslag in een persoonlijke briefwisseling met D. van Blom, één van de hoogleraren die het onderzoek begeleidden.

In opzet was het de bedoeling dat het in 1920 gestarte project binnen drie jaar zou worden afgerond met een grote publikatie over de gehele Nederlandse boerderij-ontwikkeling. Dit alles bleek echter al spoedig veel te ambitieus te zijn. Toen na afloop van de geplande onderzoekstermijn de beschikbare financiën waren uitgeput, waren al wel enkele honderden boerderijen uit het hele land gedocumenteerd, maar de kaart bevatte ook nog verscheidene witte vlekken. En hoewel over de ontwikkeling van verschillende boerderijtypen nieuwe en verhelderende theorieën waren opgesteld, was het onderzoek als geheel nog verre van voltooid. Aanvankelijk op eigen kosten en later gesteund door een nieuwe subsidiegever, het Fonds Landbouw Export Bureau te Wageningen, slaagde Uilkema erin het onderzoek nog verscheidene jaren voort te zetten. Misverstanden over de geplande uitgave en conflicten over de duur van het project leidden tenslotte echter tot problemen die onoplosbaar leken. In 1934, veertien jaar na het veelbelovende begin van het onderzoek, trok Uilkema zich gedesillusioneerd uit het samenwerkingsverband terug. Tot een officiële uitgave zou het niet meer komen. Slechts een klein gedeelte van het materiaal, over de provincies Limburg, Noord-Brabant en Noord-Holland, werd door hem zelf in een gestencilde uitgave vastgelegd en in een kleine oplage verspreid. Het kostbare documentatiemateriaal in de vorm van foto's, opmetingstekeningen, aantekenboekjes en een aantal onvoltooide manuscripten bleef echter behouden en belandde na enige omwegen bij het Nederlands Openluchtmuseum en vervolgens bij de Stichting Historisch Boerderij-onderzoek.

Voor het huidige onderzoek is deze collectie onder meer van belang omdat veel van de gebouwen die door Uilkema werden gedocumenteerd inmiddels niet meer bestaan of door de eisen van de hedendaagse bedrijfsvoering zeer sterk zijn veranderd. Daarbij komt, dat hij deze boerderijen onderzocht en vastlegde in een periode waarin deze nog grotendeels op de traditionele wijze werden gebruikt. Zijn documentaties, die zeer veel aantekeningen bevatten, vormen daarmee niet alleen voor het boerderij-onderzoek maar ook voor andere disciplines, zoals landbouwhistorie en dialectologie, een rijke bron van gegevens over de Nederlandse boerderij en het boerenbedrijf in het verleden. Bestudering van het materiaal ten behoeve van ontsluiting en publikatie van de collectie leverde enkele verrassende nieuwe inzichten op. In de eerste plaats

[p. 657]

ontstond hierdoor meer duidelijkheid over zowel de gepubliceerde als de nietgepubliceerde resultaten van Uilkema's onderzoek, die in veel opzichten onverwacht nauw aansloten bij de huidige visie op dit onderwerp. Zo bleek hij als eerste tot de conclusie te zijn gekomen dat de in Overijssel, Drenthe en het Gooi voorkomende dwarsdeelvormen, die door Gallée nog in een afzonderlijke huisgroep waren ondergebracht, waren ontstaan uit het eenvoudige halletype met middenlangsdeel, ofwel zoals men dat toen nog veelal noemde, het Saksische type. Uit dezelfde uitgangsvorm was, naar hij ergens terloops constateerde, door zijdelingse uitbouw van het woongedeelte ook de T-huisvorm ontstaan. In Zeeland stelde Uilkema vast dat de daar veel voorkomende scheiding tussen woonhuis en schuur pas van betrekkelijk recente datum was; bij de oudste boerderijen waren woon- en bedrijfsgedeelte veelal verbonden. En terwijl in het hart van Zuid-Holland thans uitsluitend constructies met opgelegde balk voorkomen, ontdekte hij als eerste dat hier ooit toch de ankerbalkconstructie gebruikelijk was geweest, iets dat pas meer dan een halve eeuw later opnieuw door andere onderzoekers zou worden opgemerkt. De conclusie mag zonder voorbehoud lulden dat Uilkema met zijn onderzoek op verscheidene punten zijn tijd ver vooruit was.

Tevens werd uit het beschikbare materiaal een vrij volledig beeld verkregen van het verloop van zijn onderzoek in de verschillende delen van het land en van de daarbij gehanteerde methodiek. Voor de meeste gebieden kon de voortgang van het onderzoek en de totstandkoming van de verschillende theorieën zelfs stap voor stap en van jaar tot jaar worden achterhaald, waardoor ook de door Uilkema verrichte documentaties in een nieuw daglicht worden geplaatst. Zo bleek hij bijvoorbeeld bij het onderzoek in de provincie Limburg aanvankelijk op een verkeerd spoor te hebben gezeten; de toevallige vondst van een aantal afwijkende huisvormen, enkele jaren later, maakte dat hij het onderzoek hier heropende en zijn eerdere theorieën herzag. Het beschikbare aantekeningenmateriaal, dat eerder slechts zeer ten dele bruikbaar was, is door dergelijke achtergrondinformatie aanzienlijk beter toegankelijk geworden.

Uit een vergelijkend literatuuronderzoek kwam bovendien naar voren dat op verscheidene van de door Uilkema in stencilvorm of als werkverslag gepubliceerde theorieën aanzienlijk meer was voortgebouwd dan aanvankelijk was vermoed. Ondanks het feit dat zijn werk slechts in zeer beperkte kring was verspreid bleken de belangrijkste naoorlogse boerderij-onderzoekers, zoals S.J. van der Molen, L. Brandts Buys en R.C. Hakker, toch al in een vroeg stadium van hun eigen onderzoek de beschikking te hebben gehad over Uilkema's in de stenciluitgave vastgelegde conclusies en daardoor allen ook, zij het in verschillende mate, te zijn beïnvloed. Via hun werk, waardoor het eerdere onderzoek overigens in veel opzichten werd verrijkt en uitgebreid, is ook in de huidige gedachtengang over de historische ontwikkeling van de Nederlandse boerderijen nog veel terug te vinden van de indertijd door Uilkema geformuleerde ideeën.

Daarnaast bleek diens onderzoek ook in andere opzichten de grondslag te hebben gelegd voor het huidige boerderij-onderzoek. Van verscheidene kenmerken van het hedendaagse onderzoek, dat uitgaat van een dynamische en overwegend functionalistische visie op de historische boerderij-ontwikkeling en waarbij het bouwhistorisch onderzoek van de boerderijen als bron van gegevens centraal staat, kunnen de wortels in zijn werk worden teruggevonden. Zo was Uilkema de eerste boerderij-onderzoeker die gebruik maakte van gegevens verkregen uit bouwhistorische documentatie en deze bovendien combineerde met de resultaten van (iconografisch) archiefonderzoek. Hoewel deze laatste bron van gegevens, zij het incidenteel, eerder ook door anderen was aangeboord, was hij de eerste die de afbeeldingen op oude prenten en landmeterskaarten op werkelijk grote schaal bij zijn onderzoek betrok. Voor Uilkema's werk was verder van belang dat hij zelf een agrarische achtergrond bezat - behalve landbouwonderwijzer was hij ook boerenzoon. Door deze grote landbouwkundige kennis was hij in staat de boerderij-ontwikkelingen die hij tegenkwam op logische wijze te verklaren vanuit een bedrijfskundig perspectief. De sterke nadruk die hij legde op de voortdurende en ingrijpende verande-

[p. 658]

ringen die de boerderijen in de loop der eeuwen zouden hebben doorgemaakt, door hem veelzeggend ‘boerderij-evolutie’ genoemd, stond in groot contrast met de in zijn tijd algemeen geaccepteerde, statische visie op de boerderij als drager van eeuwenoude stamkenmerken. Uilkema's aandacht ging bij zijn onderzoek in de eerste plaats uit naar de dynamiek en achterliggende oorzaken van de ontwikkeling. Aan het historisch boerderij-onderzoek dat tot dan toe geheel was beheerst door cultuurhistorische argumenten werd door deze functionalistische en dynamische benadering een geheel nieuwe en uiterst vruchtbare dimensie toegevoegd.

Bovendien werd door zijn werk voor het eerst in brede kring het belang onderkend van diepgaand deelonderzoek als bouwsteen voor een verantwoorde typologie van huisvormen. Door zijn Friese studie was al direct in 1916 op overtuigende wijze aangetoond, dat een globaal landelijk overzicht zoals dat van Gallée zonder voorafgaand detailonderzoek van de verschillende streken ieder fundament miste en daarmee een uiterst wankel bouwwerk vormde. En dat wat voor Friesland gold, ook opging voor andere delen van het land, werd bevestigd door de gepubliceerde deelresultaten van het voortgezette onderzoek; ook daar bleek Uilkema's werk al snel te leiden tot een minstens even spectaculaire herziening van de bestaande ideeën over de boerderij-ontwikkeling. Een diepgaande kennis van de individuele ontwikkeling van de verschillende huisvormen zou in Nederland (in tegenstelling tot de ons omringende landen, waar men in dit opzicht wel nog lange tijd op de oude voet bleef doorgaan) voortaan algemeen worden beschouwd als onmisbaar voor een wetenschappelijk verantwoorde typologie. En tenslotte bleek Uilkema's werk ook van principiële betekenis te zijn geweest voor de totstandkoming van het historisch boerderij-onderzoek als zelfstandig vakgebied. Tot zijn optreden had dit onderzoek in Nederland steeds in dienst gestaan van een andere praktische of wetenschappelijke vraagstelling, zoals de verbetering van de landbouw, de ontwikkeling van een nieuwe architectonische vormentaal of de vaststelling van het verspreidmgsgebied van de diverse volksstammen. Uilkema was de eerste die zich hier bezig hield met het historisch boerderij-onderzoek vanuit een wetenschappelijke interesse in de geschiedenis van deze gebouwen als zodanig. Het door zijn onderzoek algemeen doorbrekende besef dat de boerderijen niet het produkt waren van geheimzinnige, oeroude tradities, maar zich daarentegen ontwikkelden als gevolg van rationele en dus traceerbare invloeden legde tevens de weg open voor de toepassing van gegevens uit andere vakgebieden, zoals landbouwhistorie, sociaal-economische geschiedenis en historische geografie. Met Uilkema zette het historisch boerderij-onderzoek de eerste stap om zich een volwaardige plaats te verwerven in de historische wetenschappen. Zowel om deze reden als vanwege zijn nog steeds aantoonbare invloed op de denk- en werkwijze van de na hem komende generaties boerderij-onderzoekers kan hij zonder meer worden beschouwd als grondlegger van het huidige vakgebied.