Studiën en critieken

[p. 1]

Marcellus Emants.

Een nagelaten Bekentenis. Amsterdam Van Holkema & Warendorf.
I.

Zoover mij bekend, heeft de heer Emants tweemaal iets van zijn theorieën in zake littéraire kunst openbaar gemaakt. De eerste maal in de Voorrede van Drie Novellen (1879), de tweede maal in Pro Domo (De Gids, 1889, N^o. 6), en dus met een tusschenruimte van tien jaar.

Al leert men enkele artiesten het best kennen uit de wijze waarop zij van hun theorieën afwijken, toch geloof ik dat het bij dezen kunstenaar gewenscht is van zijn theorieën kennis te nemen om de meer pozitieve reden: dat hij er trouw aan gebleven is.

Tijdens het schrijven van de Voorrede zijner Drie Novellen was hij mede-redacteur van De Banier voor het Jonge Holland, en het krachtigst littérair talent dat daarin tot uiting kwam. Zijn werk staat in dien tijd al grootendeels geheel op zichzelf, was de openbaring van een afzonderlijk kunstvermogen, toonde een eigen streven, een anderen geest. Aan den geschiedschrijver der Nederlandsche letteren in het laatste

[p. 2]

vierde dezer eeuw blijft de taak na te gaan onder welke invloeden onze schrijvers omstreeks en na 1875 leefden en werkten. Dat deze onderling zeer verschilden wordt duidelijk, als men bedenkt dat Vosmaer's Nanno, Jacques Perk's Gedichten, Emants' Lilith, Godenschemering, en Novellen, Wallis' Vorstengunst, alle in ongeveer dezelfde jaren geschreven werden. Dat De Nieuwe Gids, wier latere redacteuren zich ±'80 al begonnen uit te spreken, dan ook niet het uitvloeisel was van éen littéraire strooming, heb ik vroeger reeds elders aangetoond, en het noemen van Van Deyssel en Van Eeden volstaat reeds op zich zelf.

Emants' novellen waren dan iets nieuws, en het afwijken van de gewone schaam-achtigheid der Nederlandsche auteurs, die de conventioneele kuischheid hunner medeburgers steeds zooveel mogelijk ontzagen, werd door den uitgever en de andere redacteurs van De Banier zoo bedenkelijk gevonden, dat zij aan de gevolgen daarvan hun tijdschrift niet durfden wagen. Emants nam zijn novelle Een avontuur terug, en dit werd nu de aanleiding tot een afzonderlijke uitgaaf samen met Fanny en Najaarsstormen, beide reeds in De Banier verschenen, en tevens tot het schrijven van iets als een apologie! niet zoozeer ter rechtvaardiging van zich zelven als wel tot verdediging van de kunst, waarvan zijn novellen de uiting waren.

Met een citaat van H. Taine over Balsac duidt hij zijn standpunt aan:

‘Aux yeux du naturaliste, l'homme n'est point une raison indépendante, supérieure, saine par elle-même, capable d'atteindre par son seul effort la vérité et la vertu, mais une simple force, du même ordre que les autres, recevant des circonstances son degré et sa direction.’

Deze ‘naturalistische’ opvatting van den mensch vinden

[p. 3]

wij terug in Pro domo. Over den beheerschten, onvrijen mensch, handelende onder den dwang van innerlijke en uiterlijke noodzakelijkheid spreekt Emants tien jaar later nog evenzoo, met opnieuw een citaat van Taine: ‘Le vice et la vertu sont des produits comme le vitriol et comme le sucre.’

Indien iemand wetenschap genoeg bezat om alles te kunnen begrijpen zou hij niet alleen alles vergeven, daarvan zou dan al geen sprake meer kunnen zijn, maar hij zou dermate van de natuurlijkheid, met een ander woord van de noodzakelijkheid van alle menschelijke handelingen overtuigd zijn, dat voor hem het verschil tusschen goed en kwaad wegviel. Het bestaan van een zoo ideaal veel-wetende persoonlijkheid mag echter niet aangenomen worden, maar wel moet de kunstenaar (i.c. de woordkunstenaar en nog meer bepaald de psycholoog) trachten zich zoo hoog mogelijk op te werken naar dit ideaal. Zijn doel moet zijn begrijpen en verklaren, niet goed- of afkeuren. Hij moet uitgaan van de overtuiging dat elke menschelijke handeling ‘de noodzakelijke reactie is eener individualiteit op de inwerkingen van de wereld die haar omgeeft.’

Dat de individualiteit en haar ‘reageeren’ of handelen op hun beurt bepaald woorden door andere invloeden spreekt vanzelf. ‘De mensch blijft in elk oogenblik van zijn leven het resultaat van de lange reeks zijner voorouders en van de omstandigheden waaronder zíjn individualiteit als laatste schakel van de reeks zich heeft ontwikkeld.’

Herediteit en omstandigheden (opvoeding, milieu, klimaat, betrekking enz.) bepalen dus de persoonlijkheid. Het niet meer erkennen van absoluut goede en absoluut kwade menschen is een der kenmerken dezer nieuwere mensch-beschouwing van den kunstenaar. De engelen en de duivelen verdwijnen uit de literatuur - het vreemde mengsel van beide

[p. 4]

elementen, dat mensch heet, is het eenige wat belangstelling verdient. Toen naar aanleiding van zijn eerste novellen een recensent over engelen en duivelen gesproken had, nam Emants deze kwalificatie voor een oogenblik over in zijn Voorrede. Hij zeide te gelooven aan een zwaar en noodzakelijk overwicht van het ‘duivelachtige’ in de kunst, terwijl hij daarentegen trachtte aan te toonen dat ‘het engelachtige zich in de meeste gevallen aan de waarneming van den kunstenaar onttrekt.’

Met een ironie waarin de ernst niet te miskennen valt, verdeelde hij verder de engelen in actieve en passieve. ‘Voor de passieve behoorden standbeelden te worden opgericht.’ Maar zij mogen steunpilaren zijn der maatschappij ‘in het kunstwerk brengen zij het hoogstens tot coulissen waarop niets rust.’ De actieve engelen willen in het bestaande ingrijpen - zoo zegt hij verder - met een goed en schoon doel voor oogen. Maar de teleurstelling, hierbij opgedaan, noopt hen meestal zich terug te trekken in het passieve leven of zich te beperken tot zulk een klein gebied van werkzaamheid, dat de kunstenaar vergeefs bij hen aanklopt.

Rest dus de duivel - uitteraard actief.

Waarschijnlijk zal de schrijver zelf niet meer deze uitspraak handhaven. Het is een eigenaardig verschijnsel dat de mensch, en derhalve ook de kunstenaar, naar verstands-argumenten zoekt voor zijn handelen, al is dit het gevolg van een niet na te rekenen aandrang, voortkomend uit persoonlijken aanleg. Tot den duivel - dat wil zeggen tot den mensch in wien de ‘kwade’ neigingen het winnen van de ‘goede’ - heeft Emants' talent zich het meest aangetrokken gevoeld. Deze is voor hem het meest waarneembaar, het meest bereikbaar geweest. Zijn kunst neigde steeds tot het zwart.

Maar met evenveel recht, of onrecht, zou een kunstenaar,

[p. 5]

voor wien de engel - de mensch wiens goede eigenschappen de beheersching hebben - meer waarneembaar is, kunnen beweren dat deze de eerste plaats in de kunst dient in te nemen, en hem met voorliefde kiezen tot behandeling.

Of geldt niet van den kunstenaar evenzeer, wat in de novelle Spreken luitenant Van Harden overweegt: ‘dat de mensch zich niet eerst beweegredenen vormt en dan daarna handelt; maar dat zoowel zijn daden als zijn beginselen tegelijkertijd ontstaan en de vruchten zijn van zijn neigingen.’

Over de zoogenaamde ‘keuze’ van den artiest heeft Emants zich in deze zelfde Voorrede uitgesproken.

Hij laat vragen:

‘Is het niet de keuze van de stof die den kunstenaar kenmerkt?’

Het antwoord luidt: Zeker. Doch valt het platte en gemeene daarom buiten zijn gebied? En dan spreekt hij over het recht van den kunstenaar aldus:

‘Overal waar hij in een karakteristiek type of in een karakteristieken toestand een kenteeken van zijn tijd ontdekt, heeft hij recht toe te tasten. De verantwoordelijkheid voor de platheid of verhevenheid dier typen of toestanden komt misschien op het publiek, waarin die tijdgeest belichaamd is, niet op hem díe het den spiegel voorhoudt.’

Uit Emants' filozofische inzichten volgt vanzelf dat hij de ‘vrijheid van keus’ bij den artiest zeer beperkt acht. Ook deze is het rezultaat van velerlei invloeden. Buiten zijn wil dringen de onderwerpen zich aan hem op door het verwekken van zóo sterke indrukken, dat er in de artistieke ziel vanzelf reactie op volgt. En die ziel heeft geen vrijheid, als ze eens bevrucht is, om - gelijk Multatali het eens zei - een kind met blauwe of met bruine oogen te baren, naar believen van publiek.

[p. 6]

Emants zegt alleen: ‘De artiest moet waar zijn; waar tegenover zichzelven.

Zij de inhoud van zijn werk dus: een kleiner of grooter deel van het leven weerspiegeld door een individualiteit; de vorm: alleen het middel om het opgevangen beeld in anderen te verwekken.’

Voor den kunstenaar absolute vrijheid.

‘Slechts één eisch zij aan allen gesteld: geen najagen van bijoogmerken, dus geen offeranden aan de behaagzucht, geen concessies aan een moraal, geen streeling of sparing van gevoeligheden, geen opvolging van willekeurige, zoogenaamd aesthetische voorschriften omtrent een dichterlijke rechtvaardigheid, een veredelen van de werkelijkheid en verdere dergelijke hersenschimmen.’