Een ochtend in Bahia

[p. 57]

Chartres

Chartres, juli 1966. Het is natuurlijk onzin om te zeggen dat veel geschiedenis een landschap eerbiedwaardiger maakt, want veel geschiedenis is veel veldslag, en dan zou het een Pruisische theorie worden: veel sabelwonden in het gezicht maakt een interessante indruk. Maar aan de andere kant - het is niet het landschap zèlf dat vecht, en, behalve in dichtgebouwd land, is het landschap er op veel plaatsen in geslaagd er zo uit te blijven zien als het er op oude schilderijen uitziet, zodat het makkelijk is je er allerlei historische taferelen op voor te stellen, veldslagen, belegeringen, kruistochten, bedevaarten. Dit alles overdacht rijdend naar Chartres. Het landschap hier, in tegenstelling tot het klassieke van Toscane of het pathetische van Castilië, is eigenlijk alleen maar fraai. Je zou het ook braaf kunnen noemen, of arcadisch, of episch, want het zijn lange, eigenlijk wat eentonige, zich afrollende groene banen, met de oude kerken als versierende hoofdletters, en dan weer bladzijden vol graanschuren, bedachtzaam vee, vignetten van bomen, een traag boek, dat de smaak van de middeleeuwen nog niet verloren heeft. Liggend in het eeuwige gras lees ik door de geschiedenis van Chartres, de geschiedenis van alle middeleeuwse steden, een beleg, en nog een beleg, een veilige burcht aan een bocht van de rivier, Noormannen-koningen met gevaarlijke, korte namen, bisschoppen en graven, branden en illustere Latijnse scholen, en steeds opnieuw legers, en de kleuren van die legers niet ziende, en ook niet vergezeld van hun geuren en geluiden trek ik op mijn beurt Chartres binnen en vind mijn weg naar de kathedraal. Ik was er eerder, veel vroeger, en iets belachelijks dwingt me bijna om te zeggen, ‘en er is niets veranderd’. Nee, natuurlijk is er niets veranderd. Binnen nog steeds de koele, kerkvormige lucht in een kerk, en ik denk dat het door de verschrikkelijke grootte van die kathedralen komt dat ik daar altijd blijf steken: bij een verlangen om de afzondering naar binnen, die zo'n gebouw teweegbrengt, te benoemen. Het zijn niet al die beelden, het goud, de prachtige monsters die het regenwater afvoeren, of de ramen, en de aankondiging van het andere, als je door die met starre beelden bezette portalen naar binnen gaat, nee, het is altijd eerst de uitzondering die de ruimte

[p. 58]

binnen is op die buiten, dat is er het eerste, als er nog geen beeld staat, geen kleur geschilderd is, dan trekken die nog witte muren, de ruimte binnen af van die buiten, en natuurlijk noem je wat er dan ontstaat het huis van God. Het is er dan ook goed leeg, zou je kunnen zeggen, elke menselijke aanwezigheid er tegelijk ingecalculeerd en uitgeveegd. Zelfs die van jezelf, die je toch zou moeten herkennen, vind je bij je tweede bezoek geen minste spoor of geur terug, en de zelfbewuste pogingen van in steen gestolde koningen en prelaten blijven oneindig klein onder het de ruimte invliegende plafond.

En dan de ramen! Ik weet niet meer wie het was die hier mystieke momenten te doorstaan kreeg, Proust, Cocteau of Peguy, of alledrie, maar ook daar is niets van terug te vinden. De ramen zijn er gewoon, ze doen of de buitenwereld een eeuwige, paarse lichtbron is waardoorheen verhalen verteld worden van heiligen en profeten, maar ik vraag me af wat de later gekomen mystici gezien kunnen hebben zonder reprodukties, want je zou je op moeten laten takelen om ze werkelijk als ramen, of ramen met een voorstelling te zien, het is allemaal te hoog en te ver, de rozen blijven rozen en worden niet het laatste oordeel, en toch is het westelijke roosvormige venster het laatste oordeel, dat weet ik, in die nooit door mensen gemaakte, maar ontstane eeuwenoude, metershoge bloem van steen, lood en glas wordt het goed van het kwaad gescheiden, en de toerist op het middenpad staande naast het kiezelige geluid van een rozenkrans in de handen van een oud vrouwtje in het zwart ziet alleen het ‘raam’ dat hij al kent. Is het bederf, dat wat door foto's wordt aangericht? Nu, veel later en ergens anders, kijk ik in het fotoboek dat ik uit bewaar-zucht gekocht heb, en de schok is groter. Of is het alleen maar het formaat? Nu is het niet alleen meer paars licht en een onvoorstelbaar prachtig geweven vorm, nu zijn het gezichten met bijna byzantijnse ogen, nu zijn het handen en voeten, en dat betekent: houdingen, Marcus zit op de schouders van de profeet Daniel, Jesse ligt tussen twee profeten, verhalen en geschiedenissen die zich door het hele gebouw voortzetten, zoals de stenen filmstrips rond de absis, veel later, in de tijd gemeten, maar nog steeds dezelfde verhalen vertellend, altijd diezelfde scènes die tot deze duizend keer, in honderd tijdvakken herhaalde geldigheid geleid hebben: de middeleeuwse Herodes,

[p. 59]

de renaissance Herodes, de barok Herodes, de middeleeuwse goede moordenaar, de renaissance goede moordenaar, de barok goede moordenaar, de eeuwige, door tijdvakken bepaalde, gestileerde herhaling van die ene, als verhaal, als legende, als waarheid, geldige anekdote, ofwel: Herodes had alle gezichten die hij heeft gekregen. Ik raak verzadigd, en ga langzaam uit het gebouw weg. Buiten is het warm, en iedereen verkoopt van alles, en ik koop niets, sta in het portaal, in een portaal, één van die koningen, apostelen, wat is het, zo een met ook lange smalle handen en blinde, amandelvormige, zeggen ze, ogen en zijn eigen legendarische attribuut, hoort iets en wendt ook het hoofd van het kind onder hem erheen, een vogel die voorbijvloog in Chartres, lang geleden, maar geen van de anderen ziet het, als een al bijna oosterse, onbegrijpelijke congregatie hangt een verdwenen tijd, een verdwenen gedachte, een verdwenen soort boven ons, en wij zijn onzichtbaar.