De akkoorden van het gemoed

[p. 2]

Het door Pierre Cuypers ontworpen frontispice van de bundel Keuze uit dichtstukken van het letterkundig genootschap ‘De Lelie’, Roermond 1858 (foto Universiteitsbibliotheek Nijmegen).

[p. 8]

De Neerstraat rond 1900. Rechts is nog een gedeelte zichtbaar van het huis De Steenen Trappen.

De Stenen Brug over de Roer in 1916.

[p. 9]

Voorwoord

Een bloemlezing over het Roermondse literaire leven in de negentiende eeuw? Was Roermond in die eeuw dan zo belangrijk? Ja en neen.

Weliswaar had de vroegere hoofdstad van het Overkwartier van Gelre in 1815 de competitie om de eer de hoofdstad van de nieuwe provincie Limburg te mogen worden, verloren van Maastricht (zie J.G.F.G.M. baron van Hövell tot Westerflier, ‘Roermond hoofdstad van de provincie Limburg? Een merkwaardige kaart met randversiering uit 1815’, De Maasgouw 92 (1973) 82-91). Maar daarmee verwerd de stad toch nog niet tot een onbeduidende provinciestad. Op de Limburgse letterkundige Mr. Frans Erens (1857-1935), die van 1866 tot 1868 het jongensinternaat Saint Louis van de Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis te Roermond bezocht en die al eerder bezoeken had gebracht aan zijn grootouders van moeders zijde, de graanhandelaar Menten en zijn vrouw, wonend in de Neerstraat naast het hotel De Gouden Leeuw, maakte Roermond zelfs de indruk van een wereldstad: ‘Roermond docht mij een wereldstad. Al die aaneengebouwde groote huizen, de ratelende rijtuigen op de zware keien, dat alles maakte mij gelukkig van bewondering en verwondering. Ik sliep met de kindermeid ieder op een paillasse op den grond. Dat slapen op den grond vond ik iets heerlijks en dan het uitzicht in den vroegen morgen door het raam, vlak bij de matras, op de huizen der stad vond ik iets geweldigs.’ (Frans Erens, Over Limburg. Schetsen, herinneringen, vertellingen, beschouwingen, bezorgd door Harry G.M. Prick met medewerking van Jan Notten en Lou Spronck, Nuth 1985, 11).

De Nijmeegse hoogleraar Gerard Brom, van 1893 tot 1899 leerling van het Bisschoppelijk College te Roermond, hield de stad iets bescheidener voor een provinciestad, maar dan wel een met een burgerlijk-liberale deftigheid: ‘Zelfs een provinciestadje als Roermond, waar bisschoppelike curie en seminarie misschien tot vertoon van uitersten dreven, kende nog zijn werelds hofleven, dat zich instinctief concentreerde in de societeit. Parade van damestoiletten houden in het halftwaalfse “Misje”; uitbundige feesten binnen besloten tijd vieren; er groot op gaan, dat men jaren vriendschappelik met iemand verkeerde zonder een woord over godsdienst te hebben laten vallen of elkaars geloof te kennen; het verschil tussen pater en pastoor vergeten, maar een geestelike de minste vergissing met titels kwalik nemen; evenveel tegen zangers opzien als op priesters neerzien; te laat komen en te vroeg gaan in de kerk, waar de heren altijd stonden en de dames altijd zaten; zulke lafheden waren louter uitdagingen aan de “kwezels”, waarmee zuiver roomse verenigingen minachtend vereenzelvigd werden.’ (G. Brom, Herleving van de wetenschap in katholiek Nederland, 's-Gravenhage 1930, 91).

Hoe het ook zij, Roermond kende in de negentiende eeuw een voor een provinciestad-met-wereldstadallures opvallend rijk cultureel en letterlievend leven.

[p. 10]

Hiervoor zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Om te beginnen beschikte Roermond, min of meer als erfenis uit zijn vroegere positie als hoofdstad van het Overkwartier en als zetel van de bisschop, over een vrij grote bovenlaag van welgestelden, die de ontwikkeling, de tijd en de (financiële) middelen hadden om zich voor kunst, cultuur en letterkunde te interesseren. De vestiging van de arrondissementsrechtbank en het herstel van het bisdom (eerst als apostolisch vicariaat, in 1853 als volwaardig bisdom) zorgden er voor dat deze erfenis de kans kreeg voort te duren. Bevruchtend werkte ook de aanwezigheid van enkele onderwijsinstituten, eerstens het Bisschoppelijk College, dat vanaf 1851 met de nodige wijzigingen de traditie van het Koninklijk Kollegie voortzette, en tweedens de Rijks H.B.S., die in 1864 als tweede representant van dit geesteskind van Thorbecke een liberale tegenhanger ging vormen van het eerstgenoemde instituut. Beide instellingen telden onder hun docenten enkele literair begaafden. Sedert 1841 huisvestte Roermond ook een bisschoppelijk seminarie, maar letterkundige uitingen zijn ons van de Roermondse seminarieprofessoren niet bekend. Een belangrijke factor in het culturele leven in Roermond vormde ten slotte de opkomst van de kunstateliers in de tweede helft van de negentiende eeuw, dat van Cuypers & Stoltzenberg voorop, gevolgd door vele andere, al dan niet voortgekomen uit het atelier van de grote meester. Via Cuypers maar ook via collegeleraren als Michael Smiets en Jan Willem Brouwers waren er contacten met de katholieke emancipator Joseph A. Alberdingk Thijm, die ondermeer de letterkundige Emile Seipgens de gelegenheid gaf te debuteren.

In Querido's letterkundige reisgids van Nederland, onder redactie van Willem van Toorn (Amsterdam 1982), vinden we slechts twee Roermondse letterkundigen, Emile Seipgens (1837-1896) en Jacob Hiegentlich (1907-1940). Begrijpelijk, want slechts weinigen drongen door tot het pantheon der vaderlandse letterkunde, dat bovendien, voor zover het zich afspeelde vóór 1880, in de huidige literatuurbeschouwing schromelijk verwaarloosd wordt. Het Roermondse literaire leven ontleent zijn belang dan ook niet aan de weinigen die tot landelijke bekendheid kwamen, maar juist aan de velen die zich op locaal niveau met hart en ziel aan de letterkunde wijdden. Hun geschriften en hun activiteiten geven ons een indruk van het culturele leven in de negentiende-eeuwse stad Roermond. Zij roepen een tijdsbeeld op, en daarin ligt voor ons hun grootste belang.

Tot op heden ontbrak een overzicht van het literaire leven in het Roermond van de negentiende eeuw. Wel werden enkele auteurs uit en over Roermond in de jaren vijftig door Jo Hansen behandeld in zijn artikelenreeks ‘Wat “men” schrijft over Roermond’ in het Limburgse maandblad De Bronk. Maar in deze artikelen komen ook alleen de meer bekenden aan bod, en daarnaast vooral niet-Roermondenaren die over Roermond schreven. Van die meer bekenden heeft vooral Emile Seipgens aandacht gekregen, ondermeer in de vele waardevolle artikelen van Paul C.H. van der Goor in het tijdschrift Veldeke. De door ons samengestelde bloemlezing poogt nu voor het eerst een representatief beeld te geven van de omgang met de letterkundige muze in Roermond in de vorige eeuw.

[p. 11]

Deze bloemlezing heeft een lange voorgeschiedenis. Zij is feitelijk ontstaan uit een meer dan veertig jaar oud plan om te komen tot de samenstelling van een bloemlezing uit de Roermondse dialectliteratuur. Reeds in het begin van de jaren veertig werd een dergelijke bloemlezing voorbereid door de beide Neerlandici dr. H.J.E. Endepols en dr. J.C.P. Kats, naar het voorbeeld van Endepols' in 1933 verschenen Maastrichtse bloemlezing Mestreechter spraok, doe zeute taol! (herdrukt in 1943 en 1978). De Roermondse bloemlezing, die Óm de Sint-Krisjtóffelstore zou gaan heten, moest na de Maastrichtse bundel het tweede deel gaan vormen van een reeks Limburgse Taallandschappen. Nog op 1 augustus 1944 tekenden de samenstellers het contract met uitgeverij Van Aelst te Maastricht. De oorlogsomstandigheden maakten echter spoedig de communicatie tussen Venlo, waar dr. Kats woonde, en Maastricht, waar dr. Endepols woonde, voor langer dan een half jaar onmogelijk. Mede daardoor en door de algehele ontreddering van het maatschappelijk leven kort na de bevrijding is het project toen verzand.

Het door Endepols en Kats verzamelde materiaal bleef evenwel bewaard in het Roermondse gemeentearchief, en ruim tien jaar later werd het plan voor de bloemlezing weer opgenomen. In een van de bovenbedoelde artikelen ‘Wat “men” schrijft over Roermond’ in De Bronk jg. 4, nr. 2 (oktober 1956), schrijft Jo Hansen op p. 41: ‘Er zijn natuurlijk nog tientallen gedichten op te noemen waarin Roermondse dialectdichters over hun eigen stad schrijven. Hopelijk zal binnen afzienbare tijd de bloemlezing kunnen verschijnen van Kats en Endepols: Róndj Sint Kersjtóffelstore. Reeds jaren werd hieraan gewerkt en momenteel wordt de laatste hand gelegd aan het bijwerken van de litteratuur uit de jongste tijd.’ Van dit bijwerken zijn inderdaad sporen te vinden in het ten gemeentearchieve bewaarde materiaal. Doch ook nu bleef de onderneming onvoltooid.

In de loop van de jaren zeventig werd een derde poging gewaagd. Nu werd Paul C.H. van der Goor door de Stichting Rura benaderd met het verzoek om de verbeide dialectbloemlezing samen te stellen. Hij gaf evenwel na enige tijd het hem ter beschikking gestelde materiaal, zijnde de erfenis van de beide vorige pogingen, terug, omdat het volgens hem onvoldoende werk van kwaliteit bevatte om tot een zinvolle selectie te kunnen komen.

Ondergetekende deelde die mening toen hij rond 1980 door Rura met hetzelfde verzoek benaderd werd. Wel stond hem de mogelijkheid en zinvolheid van een andersoortige bloemlezing voor ogen, namelijk een die zich niet zou beperken tot de dialectliteratuur alleen, maar die een beeld zou geven van het gehele literaire leven in de stad; een die zich vervolgens zou beperken tot de vorige eeuw, zodat een objectieve en afstandelijke keuze mogelijk zou zijn; en een ten slotte waarvan de inhoud niet bepaald zou worden door literair-esthetische maar door historisch-documentaire criteria.

Daarmee is meteen een aantal kenmerken van de nu voltooide onderneming aangegeven. Zij pretendeert niet een keur van literaire hoogstandjes te bieden die de huidige lezer hoogtepunten van esthetische verrukking zou moeten bereiden en hem wekenlang zijn nacht- en gemoedsrust zou moeten ontnemen. Wel

[p. 12]

pretendeert zij een historisch verantwoord en representatief beeld te geven van het literaire leven in de negentiende eeuw in een aan cultureel en artistiek leven betrekkelijk rijke provinciestad.

Het boek bestaat uit twee gedeelten. In het eerste gedeelte, de inleiding, worden biografische bijzonderheden over de schrijvers en dichters medegedeeld en worden zij in hun historische context en hun onderlinge samenhang geplaatst. Het tweede gedeelte, de eigenlijke bloemlezing, is min of meer chronologisch van opzet. De opgenomen teksten worden telkens van (soms zelfs betrekkelijk uitvoerige) commentaren voorzien, waarin de tekstgeschiedenis wordt toegelicht, de eventuele historische of biografische achtergrond uit de doeken wordt gedaan en, indien nodig, bepaalde woorden of wendingen worden verklaard. De teksten zijn alle in hun oorspronkelijke negentiende-eeuwse spelling afgedrukt. Over de keuze voor deze spelling boven een bewerking in de huidige voorkeurspelling kan men van mening verschillen. We hebben, omdat de nadruk in deze bloemlezing op het historische aspect ligt, gemeend de oorspronkelijke spelling te moeten handhaven. Bij de dialectteksten hebben we de verleiding moeten weerstaan om deze om te zetten in de door de vereniging Veldeke gepropageerde spelling. Maar ook daar hebben we de negentiende-eeuwse tekst intact gelaten. Slechts voor één gedicht van Laurent Routs uit 1892 hebben we een uitzondering gemaakt, omdat we daarvan geen oorspronkelijke versie doch enkel latere afschriften konden ontdekken.

Bij de uiteindelijke keuze voor de bloemlezing zijn twee literatoren die wel in de inleiding figureren, uit de boot gevallen. Het betreft de essayist A.S. Kok en de orator Jan Willem Brouwers. De nalatenschap uit hun Roermondse jaren, resp. diepgravende essays en gezwollen redevoeringen, heeft noch een relatie met het Roermondse leven noch sluit zij aan bij de belletristische aard van de rest der bloemlezing. Bij Emile Seipgens deed zich l'embarras du choix voor. We hebben er voor gekozen die werken die nog anderszins goed bereikbaar zijn, niet in deze bloemlezing op te nemen. Het gaan dan met name om Seipgens' in Roermond ongetwijfeld meest geliefde werk, de opera-bouffe Schinderhannes, waarvan de tekst middels de programmaboekjes van 1975 en 1980 nog betrekkelijk ruim verbreid is, voorts zijn novelle De kapelaan van Bardelo, die in 1977 werd heruitgegeven, en de bundel In en om het kleine stadje, die in 1979 een herdruk mocht beleven. Seipgens' toneelwerk geniet een hernieuwde belangstelling: tijdens een avond onder de titel ‘Wie was Emile Seipgens’ in de Oranjerie te Roermond op 29 maart 1980 werd een samenvatting van De letste Schlaag uit 1873 opgevoerd, en op 3, 4 en 5 juni 1982 werd Rooie Hannes door O.R.A. Roermondse Amateur Toneelverenigingen op de planken gebracht. Het toneeloeuvre van Seipgens heeft echter de creatieve kwaliteiten van spelers en regisseur van node: het staat beter op de planken dan in een boek. Wel hadden we nog graag Seipgens' novelle over het Roermondse toneelleven, De Komedianten, opgenomen. Maar wanneer men bedenkt dat deze in de bundel Uit Limburg (Arnhem 1881) welgeteld 126 pagina's beslaat, dan kan men zich voorstellen dat opname ervan op practische bezwaren stuitte. De novelle verdient echter beslist nog een afzonderlijke heruitgave.

[p. 13]

Voorwoorden worden afgesloten met dankbetuigingen. Bij deze traditie sluit ik, meer dan bij enige andere traditie, van harte aan.

Dat het boek er nu gekomen is, is niet in het minst te danken aan de nijvere volharding van de Stichting Rura, en met name aan de gestage aansporingen van haar bestuurslid, gemeentearchivaris Gijs van Bree. Rura ging accoord met de gewijzigde opzet van de lang gekoesterde bloemleesplannen. In de fraai verzorgde Nieuwsbrief 1982 van RURA voor het 750-jarig Roermond maakte zij op p. 7 melding van het plan tot uitgave van een bloemlezing uit de Roermondse literatuur. Tijdens een Soirée nostalgique in het gemeentelijk museum op 17 november 1982 stelde zij mij in staat om, omluisterd door musici en voordrachtskunstenaars, reeds iets over dit onderwerp te berde te brengen. Dit boek zal geen best-seller worden. Dat Rura er nochtans toch naar gestreefd heeft het uit te geven, verdient alle hulde.

Dankbaarheid past ook jegens de medewerkers van de Gemeentelijke Archiefdienst Roermond, wederom Gijs van Bree op de eerste plaats, die mij in de afgelopen jaren bij deze en andere onderzoekingen telkens zo vriendelijk en hulpvaardig ontvingen. Hulpvaardig waren ook de medewerkers van de andere door de samensteller bezochte archiefbewaarplaatsen en bibliotheken. Bijzondere vermelding verdienen de archivaris van het Katholiek Documentatiecentrum te Nijmegen en de beheerders van het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage. Mevrouw mr. M.I. Benard-Borel te 's-Gravenhage verleende toestemming tot inzage in het in laatstgenoemde instelling gedeponeerde archief van haar vader Henri Borel en verstrekte ook enige mondelinge inlichtingen. Voor beide geldt onze dank. Dr. J.C.P. Kats te Maastricht stelde op de valreep nog enkele in verband met een eerdere bloemleespoging verzamelde dialectteksten ter beschikking, waarvan één ons nog onbekende tekst in deze bloemlezing is opgenomen (De Boonebak van Jean Gabriëls) en enkele andere op een vervolg voor de twintigste eeuw moeten wachten. De dialectteksten zijn na inzage in bewaring gegeven bij de Gemeentelijke Archiefdienst Roermond. Een woord van dank mag ook gericht worden tot de heer Henri Smeets te 's-Hertogenbosch, die de schrijver zowel met waardevolle inlichtingen als met zeldzame Ruraemundensia verrijkte.

Mijn grootste dank moet helaas postuum van aard zijn. Hij geldt Paul C.H. van der Goor, overleden op 22 september 1983, en Jo Hansen, overleden op 21 juni 1984. Ik hoop hen in meer dan één opzicht mijn leermeesters te mogen noemen. Zonder hen zou deze bloemlezing nooit verschenen zijn, en de voltooiing ervan zou hun beiden plezier hebben gedaan. Het glas Ducru-Beaucaillou van een goed jaar dat wij daarop gedronken zouden hebben, drink ik nu met mijn dierbare Roermondse gade te hunner nagedachtenis.

drs. Peter J.A. Nissen

Nijmegen, op de gedachtenis van sint Gerlach van Houthem, 1986.