Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 1197]

Aanvulling

[p. 1199]

Otto van Rees

Er zijn artiesten die als het ware een dubbele persoonlijkheid hebben. Men heeft moeite, als men zo iemand persoonlijk ontmoet, de mens die men ziet met de artiest die hij is te combineren. Zo doet Stravinsky, als men hem ziet, aan een cavalerie-officier denken, en maakt André Gide, de schrijver van L'immoraliste, de indruk van een Engelse dominee. Zij presenteren, buiten hun werk om, reeds een voltooide menselijke gestalte.

Geheel anders is het met Otto van Rees. Wie hem ontmoet denkt: een artiest; maar die vage term is tegelijk zo veel meer en zo veel minder zeggend dan dominee of cavalerie-officier, dat men, als men zijn fijne gelaatstrekken beschouwt, zich voortdurend afvraagt: wie is hij? wat is hij? en in een soort onbestemde spanning blijft. Ik heb dikwijls de gewaarwording gehad, als ik Otto in Parijs of Utrecht ontmoette, dat ik Van Rees (bij wijze van spreken) niet herkende, hoe markant hij er ook uitziet, eer wij de trap naar zijn atelier waren opgegaan, hij het licht had ontstoken, en ik hem staan zag temidden van zijn werk dat doek aan doek langs de muren stond. Dan herkende ik hem, zoals men een herder herkent aan de schapen, Zwitserland aan de bergen, en de hei aan de hei. Hier vult, in plaats van elkaar te camoufleren, de artiest de mens, de mens de artiest aan. Zij zijn elkaars wezenlijkst kenmerk.

Ik heb deze zomer in Bretagne gereisd. Ik zou dit natuurlijk hier niet vermelden, als ik niet gedurende deze reis bij herhaling aan Otto van Rees gedacht had, en niet hoopte met deze touristen-impressie u een suggestie omtrent zijn werk te geven. Maar eerst een vraag. Wat ziet u voor u, als u het woord ‘kerk’ zegt? Ik voor mij zie een hoog gebouw, met een toren of een dubbele toren, met een lichtkoepel op het lange dak van het schip, met een kruis op die koepel, en met een kruis en een haan op de torenspitsen. Dit ziet u niet in Bretagne, voor zover Bretagne nog niet Frankrijk is, maar Bretagne is gebleven. Een

[p. 1200]

kerk is daar een kleine zandstenen kapel, niet groter dan een boerenarbeiderswoning; geen toren, hoogstens een klokkespitsje op de nok van de gevel, waar de klok, als hij luidt, naar oost en west in naar buiten beiert; geen haan, geen kruis, behalve, in het zandsteen uitgehouwen, soms boven de deur. Men zou aan niets kunnen zien dat dit een heiligdom was, als het niet door hoge bomen omringd was, en als er niet, meestal terzijde van de kerk maar steeds binnen de kring der bomen, een zogenaamde ‘calvaire’ stond. Deze ‘calvaires’ zijn het wonder van Bretagne. Het zijn oude heidense altaartafels, van hun voetstuk gekanteld en overeind gezet, waarop uiterst primitief, soms omringd door Bijbelse tafrelen, soms ook niet, de gekruisigde Jezus is ingebeiteld. Voor latere en meer gecultiveerde calvaires heeft men de moeite genomen, in plaats van die gekantelde steen, een echt kruis op een voetstuk op te richten. Tal van figuren op dit voetstuk omzwerven Jezus' voeten, en zelfs op de dwarsbalk, boven Zijn armen en hoofd, verheffen zich de uit de Passie bekende gestalten, Petrus en de Dienstmaagd, de Haan en Pilatus, de geselende soldaten. Elke kerk in Bretagne heeft zijn calvaire tussen de bomen. Hoe rijker de kerk, hoe moderner en bewerkter is de calvaire. Maar ik moet u eerlijk bekennen - al druist dit in tegen wat Carl Baedeker zegt - dat hoe primitiever de calvaire is hoe meer hij mij aanspreekt. Ik houd van de opgerichte hunnebedsteen, die even aan een ei op zijn punt doet denken, en waarin, op het bemoste oppervlak, het Gelaat met doornenkroon, de Handen en de Voeten met spijkers, de wond in de Zijde, in boerse omtrekken te onderscheiden staan.

Het is bij deze wonderen van ademhalende steen, van nauwelijks geschetste onvoltooide gestalten, van natuurlijke kleuren half weer verweerd, dat ik aan het werk van Otto van Rees moest denken. Zijn bruin is dat van noten, zijn blauw dat van water. Zijn voorwerpen, losgerukt uit een achtergrond van zandsteen, schijnen daarin weer halfweg terug te keren, als de

[p. 1201]

kleur ze niet weerhield. Is hij een primitief? Ja, als men met mij aanneemt, dat Van Gogh primitiever is dan Memlinc, echt primitief, dat wil zeggen: noodgedwongen, ja, het zichzelve kwalijk nemend. Kijk naar Van Rees' portretten: welk een égards ten opzichte van het model. Maar ik wil hier niet bij stilstaan, ik wil alleen nog enkele woorden zeggen over zijn Bijbelse stukken, zoals het kleine stukje ‘De Annunciatie’, waar ik zeer op gesteld ben, en de grotere tafrelen als ‘De Verloren Zoon’ of ‘Lot en zijn dochters’, waar ik bij de Bretonse calvaires het eerst aan dacht, en die in hun genre in de Nederlandse kunst van tegenwoordig naar mijn weten door niemand overtroffen worden. Ik heb dan tevens gelegenheid om het begrip ‘primitief’, zoals ik het inzie, wat duidelijker te maken.

Als u met Kerstmis onder de kerstboom de stal van Betlehem staan ziet, met de ster boven het besneeuwde dak, met de os en de ezel, met herders en koningen gezamenlijk knielend op de drempel, heeft u - de uitvoering daargelaten - of liever, heb ik de indruk, hier het oorspronkelijkst van het goddelijk wonder voor ogen te hebben. En toch is, vergeleken bij de weinige woorden die Lucas er aan wijdt, dit alles decoratie, en zelfs decoratie, die dit beeld, door het te omkransen, van de rest van het bijbelverhaal apart stelt en afsnijdt. Er staat niets anders over de stal in het evangelie van Lucas, dan dat Maria, toen het kind geboren was, ‘het wikkelde in doeken’, en ‘zij legde het in de kribbe, omdat voor hen geen plaats in de herberg was.’ Uit deze bijzin van enkele woorden: ‘omdat voor hen geen plaats in de herberg was’, zijn alle overleveringen voortgekomen van Maria en Jozef tevergeefs door Betlehem naar nachtkwartier zoekend en eindelijk in een stal een onderdak vindend. In het Grieks staat voor ‘herberg’ het woord ‘kataluma’, dat letterlijk ‘uitspanning’ betekent. ‘Karavanserail’ heet het tegenwoordig in het oosten. Zulk een hotel bezit slechts één grote kamer, op de eerste verdieping, een zeer ruime zaal, waarin alle gasten, als in een berghut, op stro op de vloer de nacht doorbrengen. De beneden-verdieping is een open ruimte, waar de

[p. 1202]

kamelen en ezels overnachten.

Maria en Jozef hadden er blijkbaar de voorkeur aan gegeven bij de dieren te vertoeven, dan in één vertrek met al die vreemdelingen te slapen. Het woord ‘kataluma’ komt nog maar éénmaal in de Bijbel voor, en wel juist als de naam voor de laatste zaal, waar Jezus vertoefd heeft, te weten de zaal waar Hij met zijn discipelen het avondmaal gebruikte. - ‘Heer’, vragen de discipelen, ‘waar wilt Gij dat wij het Pascha bereiden?’ En Jezus geeft Petrus en Johannes opdracht de stad in te gaan en een man met een kruik met water te volgen die zij ontmoeten zullen. In het huis waar hij zal binnengaan moeten zij tegen de bewoner zeggen: ‘De meester zegt u: waar is de opperzaal waarin ik met mijn discipelen het Pascha kan eten?

- Welnu, dit woord ‘opperzaal’ luidt in het Grieks ook ‘kataluma’; en de Statenvertaling, door ditzelfde woord, dat slechts tweemaal voorkomt, ééns met ‘herberg’ en ééns met ‘opperzaal’ te interpreteren, verbreekt hiermede het geheimzinnig verband dat door dit enkele woord gelegd wordt tussen Jezus' eerste en laatste verblijf op aarde, tussen zijn komst temidden der dieren in de benedenruimte, en zijn afscheid temidden der mensen in het voor de mensen bestemde gedeelte der ‘kataluma’.

En nu behoort, voor zover ik zien kan, Otto van Rees niet tot die exuberente artiesten die de Stal tot een wonder van rijkdom omtoveren met van alle zijden ontleende attributen, maar tot die vrome primitieven die over het woord ‘kataluma’ mijmeren en wat het inhoudt, en daar hun verrukking in vinden.