Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Een dichter verliefd
Brieven van Jacques Perk aan Joanna C. Blancke, uitgegeven en ingeleid door Dr. G. Stuiveling

Op de vijftiende maart 1881 had Jacques Perk een filippine met een Arnhems meisje - drie jaar ouder dan hij - Joanna Blancke. Hij had haar leren kennen door zijn zuster Dora, die verloofd was met een broer van Joanna. Op instigatie van Dora waren Perk en Joanna, reeds vóór zij elkaar kenden, een schertsende correspondentie begonnen. Perk tutoyeert haar reeds in die brieven, maar schrijft nog Johanna in plaats van Joanna. Er had een vluchtige kennismaking plaats gehad, maar wat waarlijk een ontmoeting mag heten gebeurde op die bewuste vijftiende maart. Thans ter zake over de filippine.

U weet wat een filippine is. Een filippine is een amandel met een dubbele pit. Men deelt die pit met iemand anders aan tafel, en men doet, de wederhelften gezamenlijk etend, een kleine ge-

[p. 877]

lofte over en weer, op wier nietnakoming een aangename boete gesteld wordt. Een filippine is een typisch verschijnsel, om met Huizinga te spreken, van de ‘homo ludens’, van een speels instinct dat dieper instincten tot uiting durft brengen en daarmede een vorm geeft en beschaaft. De afspraak tussen Perk en Joanna kwam hierop neer: zij zouden - het was nu 15 maart - op iedere vijftiende van elke volgende maand aan elkaar schrijven, en wel ‘vriendelijk’ schrijven, wat tussen hen ook gebeuren mocht. Zelfs als - schrijft Perk - wij elkaar gingen haten, zouden wij door onze ‘fieliepien’ genoodzaakt zijn, onze haat en vervloeking met een vriendschapsblijk te bezegelen. Het is - schrijft hij - om deze reden, dat hij - of liever ‘een geheimzinnige macht’ in hem - haar tot het aanvaarden van deze afspraak heeft aangedreven.

Blijkbaar heeft Perk iets op het hart. Hij wil tussentijds aan Joanna een bekentenis doen, die haar, voorziet hij, zal verdrieten, maar hij wil zich niettemin van een vriendelijk antwoord reeds bij voorbaat verzekeren. Strategie van een twee-en-twintigjarige. Joanna heeft de faam van ‘raide’ te zijn. Als zij nu, denkt Perk, hartelijk reageert op mijn mededeling, dan doet zij dit niet om de filippine, maar omdat zij mij liefheeft. Voor Perk, als voor haast ieder ander artiest, is er meer aan gelegen bemind te worden dan zelf te beminnen.

De mededeling betrof zijn vorige liefde. In de week volgend op het Arnhems bezoek, stuurt hij Joanna een ‘domme briefkaart’, tactloos zinspelend op Mathilde en op ‘onuitsprekelijke gelukzaligheid’. Bij een kort interview op 24 maart schijnt Joanna echter ‘raide’ geweest te zijn. Perk brengt nu terstond zwaarder geschut in het vuur. Hij zendt Joanna sonnetten uit de Mathilde-cyclus, en op 30 maart volgt een uitvoerige brief, met als bijlage een portret van Mathilde, waarin hij haar-fijn opbiecht hoe tussen hem en Mathilde de vork aan de steel zat. Een ‘doodeenvoudig reisavontuur’ van twee jaar geleden. Mathilde heeft voor hem geposeerd als model en hij heeft zijn madonna uit enige trekken van haar samengesteld. Hij heeft aan-

[p. 878]

leg tot vergoden als hij zelf zijn afgoden maar mag maken. Hij is er de man niet naar om aan stervelingen zulke verzen te richten als in zijn bundel voorkomen. Vindt zij niet, als zij Mathildes portret bekijkt, dat zij zelf op haar lijkt. Hem heeft dit gefrappeerd.

Joanna antwoordt per kerende post. Zij stelt zijn bekentenis op hoge prijs, maar hij moet haar beloven, niet later ook haar portret aan een opvolgster te geven. Perk, eveneens per kerende post, werpt deze verdenking verre van zich. Joanna is Joanna, onvervangbaar dus onopvolgbaar. Zij is twee-in-één: zijn vriendin Jo ‘ruim van hart, breed van verstand’, en tevens ‘het oorspronkelijke van een godinnebeeltenis’. Zij is, zegt Perk, doordrenkt in Goethe, zijn ‘Wahlverwante’. Het onweer is van de lucht. Dertien dagen later is het 15 april. Perk schrijft, volgens afspraak, zijn filippine-brief, met als bijlage één zijner schoonste sonnetten.

Ruimte verbiedt de gehele filippine-correspondentie, die tot 15 augustus werd voortgezet, dus tot tien weken voor Perks ontijdige dood, hier stuk voor stuk te volgen. Ik moet volstaan met een verwijzing naar Stuivelings boekje, waarin de lezer, als hij belang in het drama stelt dat de aanleiding was tot het schrijven van ‘Iris’, al het bereikbaar materiaal zal vinden. Maar ik geef hem de raad met Stuivelings interpretatie van Perks gevoel voorzichtig te zijn. Van verliefdheid, laat staan van werkelijke liefde, is geen spoor aanwezig. Evenals voor Mathilde had hij voor Joanna ‘een artistieke aanbidding’. Hij pleegde geen verraad aan zijn gevoel als hij, in zijn sonnetten, Mathilde wijzigde in Joanna. Het enig verschil, krijg ik de indruk, tussen Mathilde en Joanna is, dat Joanna hem liefhad. Perks ‘aanbidding’ werd beantwoord met waarlijke liefde. Hij is overrompeld, hij deinst terug. In zijn laatste brief, 7 september, gaat ‘je’ in ‘gij’ en ‘gij’ geleidelijk in ‘u’ over. Nog duidelijker is de filippine-brief van 15 augustus. Het is of hij Joanna vermaant. - ‘Wij kunnen vertrouwelijk als broeder en zuster met elkander verkeeren. Dit zij de grondtoon onzer verhouding.’ Neen, Perk

[p. 879]

heeft Joanna niet liefgehad. Maar hij heeft Joanna's liefde begrepen en ‘Iris’ geschreven. Wat kan men meer van een Zefier vergen?