Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Anthonie Donker
‘Acheron’

Deze jonge Rotterdamse dichter, niet veel ouder dan twintig jaar, is een der krachten van de toekomst waar ik met de stelligste overtuiging verwachting in stel. Hij publiceert tamelijk geregeld gedichten in ‘De Gids’ en in ‘De Vrije Bladen’, gedichten van korte omvang, waar mij altijd in treft datgene wat naar mijn inzicht bewijs is voor een ernstige aanvang van een werkelijk talent: een nieuwe gevoeligheid en een kuisheid van uitdrukkingsmiddelen. Men staat altijd weer verbaasd als men het werk herleest van grote novateurs, zo uiteenlopend als Keats of Baudelaire, hoe nieuw, hoe voor ons nog telkens weer nieuw en eigenzinnig hun gevoel is, en hoe ingetogen, in vergelijking met hun apartheid, hoe kuis de middelen waren waarmee ze te werk gingen. De werkelijke vormvernieuwers van poëzie hebben zich in hun jeugd er mee vergenoegd ‘nieuwe wijn in oude zakken’ te gieten, en zijn eerst op rijper leeftijd er toe overgegaan, van-uit een bestendigde innerlijkheid, vormen toe te passen, welke hun eerder noodzakelijk dan gezocht, eerder vanzelfsprekend dan nieuw voorkwamen. De echte originaliteit komt doorgaans, evenals de echte liefde en het echte gevoel voor godsdienst, eerst op later leeftijd. Een kenmerk van veelbelovende jeugd is subjectief oorspronkelijk maar objectief traditioneel te zijn, en tegen de tijd, dat de oorspronkelijkheid langzamerhand ophoudt een inwendig iets te zijn maar dat zich buiten ons heeft vastgelegd in een beschouwing,

[p. 491]

die men zich in de loop der jaren van het aardse leven gevormd heeft; - tegen de tijd dat wij ons hebben aangepast, of liever, dat wij in de wereld een herhaling, een zakelijke herhaling, zijn gaan zien van hetgeen ons vroeger een hartsgeheim toeleek, dat dus ziel en wereld elkaars vertolkers zijn geworden, zodat men zichzelve thans beter begrijpt in wat men ziet dan in wat men gevoelt; - tegen die tijd kan men spreken van een objectieve oorspronkelijkheid en worden de werken geschapen, die door hun zelfbepaaldheid van vorm markante mijlpalen zijn in de bewustzijns-uitdrukking der mensheid.

Anthonie Donker vertoont zeer treffend de kenmerken van een jong, en dus uiterlijk traditioneel, maar oorspronkelijk, en dus in de inwendige diepte nieuw-gevoelig, talent. Zijn vorm-traditie is echter niet gelijk aan die van bijvoorbeeld Geerten Gossaert, een hypothese van bezielde retoriek, neen, Donker neemt de persoonlijke vormen over van die dichters die voor hem dé dichters van zijn tijd zijn: Leopold, A. Roland Holst, hier en daar Slauerhoff en nog een enkele andere. Wat zijn nieuwe gevoeligheid betreft, die hij in deze overgenomen vormen toch met toenemende duidelijkheid weet over te brengen, het komt neer op wat ik zou willen noemen: een zichzelf zien zien. Een bewustzijn zich bewust te zijn. Het gevoel van een acteur die een rol speelt in een stuk van zijn eigen leven. Een vreemde dubbelheid van een fysiek situatiegevoel en een psychisch bewustzijn daarvan. Ik weet dat ik in deze stoel in deze kamer zit, en ik ben me bewust niet slechts van het zitten, maar ook van het weten. Dit geeft een zekere traagheid van beweging in de gestalten die hij in zijn gedichten voor ons oproept, een zeker onvermogen tot houdingverplaatsing, en een diepe mysterieuze betekenis hecht zich aan elk der gebaren en verschuivingen. Ik moet voortdurend denken aan schaduwen langs een wand, figuren tegen een vlak, die twee-dimensionaal zouden zijn als niet, wonderlijk gezichtsbedrog, een psychische diepte een doorkijk gaf tot achter het vlak waar zij zich bewegen. Ik schrijf een gedicht voor u over dat ‘De scheidenden’ heet.

[p. 492]

 

In het halfdonker zag de een den ander,

 

Zij stonden op, rilden in den avondwind.

 

Zij werden vreemdelingen voor elkander,

 

Wanneer, en waarom hadden zij bemind?

 

 

 

Want in hun hart vernamen zij alleen

 

Een onweerhoudbaar, hopeloos begeven,

 

Hij liet haar hand los, en zij dreven

 

Als twee gescheiden werelden uiteen.

 

 

 

En van hun laatste teederheid ontdaan

 

Ontwaarden zij elkanders neergevelde

 

Schaduwen in het zieke licht der maan.

 

 

 

Een man, een vrouw; en in hun diep ontstelde

 

Oogen de afkeer van een doode daad,

 

Toen gingen zij, met afgewend gelaat.

Dit sonnet citeer ik uit de derde jaargang der ‘Vrije Bladen’. In het bundeltje ‘Acheron’, dat ik hier aankondig, werd het niet opgenomen, evenmin trouwens als bijna alles wat Donker de laatste tijd in tijdschriften liet zien. ‘Acheron’ bevat dus, mogen we vermoeden, jeugdpoëzie van nog vroeger datum. Het ware beter geweest als de auteur gedebuteerd had met zijn latere verzen, waaraan hij dan twee of drie van de gedichten hier opgenomen had kunnen toevoegen. Zijn talent is oneindig sterker dan men uit ‘Acheron’ moet opmerken. In plaats van naar de ‘traagheid’ van gestalten overgebracht, zoals hij later deed, heeft hier de dichter nog getracht in een direct zelfbesef zijn psychisch bewustzijn weer te geven. Verzen als ‘Paradise lost’ geven niet anders dan in stompende en, op zijn zachtst gezegd, duistere regels, zoiets als zoeklichtstoten in het onderbewustzijn. Het zijn gedichten waarvan men als dichter het meest houdt, maar toch moet ook voor hem het schrijven van ‘Poppaea Sabina’ en ‘Het meisje’, die men op pagina 6 en

[p. 493]

II van dit bundeltje vindt, een verademing, een uitkomst zijn geweest en laten we hopen dat hij daarmee voorgoed het roer heeft omgeworpen.