Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 452]

Luigi Pirandello
‘Levend dood’

De verhalen der beide levens van Mattia Pascal, die hij zelf schrijft, in afwachting van zijn derde en definitieve dood - want Mattia Pascal heeft reeds twee maal geleefd, heeft reeds twee maal een dood ondergaan, en dit zijn derde leven, dat hij, als bibliothecaris van een verwaarloosde boekerij, in een eenzaamhied zo ver mogelijk van de wereld en zo dicht mogelijk bij zichzelf, doorbrengt, - dit derde leven, tussen vergeelde folianten en stoffige grapjes van een collega-bibliothecaris, besteedt hij aan het opstellen van het relaas van zijn beide vorige levens, zeer bewogen avontuurlijke levens, waaraan telkens de dood, eerst bij vergissing, de tweede maal met opzet, een einde maakte.

Mattia was in zijn eerste leven op zeer hartstochtelijke wijze zeer ongelukkig getrouwd geraakt. Geen liefde meer, bedrog links en rechts, geen cent meer in huis. Hij besteedt de 500 lire, die zijn rijke broer hem toestuurde om de begrafenis van hun moeder te betalen (- het boek wemelt van zulke doornige details -) voor een heimelijke reis naar Monte Carlo waar hij in enkele weken een fortuin bijeen weet te gokken. Op de terugreis leest hij in de couranten dat in zijn stadje een aanvankelijk onbekende man uit de rivier is opgevist, die door zijn vrouw en schoonmoeder tenslotte voor hem, Mattia, is aangezien. Hij leest doodsberichten over zichzelf, men bespreekt de rampzaligheid van zijn tot armoede uitkomstloos vervallen leven, als motivering voor zijn zelfmoord, etc. Maar Mattia weet beter, hij begrijpt heel goed, waarom zijn vrouw en schoonmoeder zich gehaast hebben in de eerste de beste verdronkene hem te herkennen. - Hij weet ook met wie zijn vrouw zo gauw mogelijk hertrouwen zal en welke voordelen voor haar en haar moeder daaraan verbonden zijn. Zo geeft hij er de voorkeur aan niet naar huis terug te keren om zijn zelfmoord tegen te spreken, maar gebruik daarvan makende te verdwijnen, en hij springt

[p. 453]

met het gewonnen geld op een tussenstation de trein uit en begint onder een aangenomen naam een tweede leven.

Zo wild en vol uitspattingen het eerste leven was, dat hij, let wel, ontvluchtte om aan de knellende banden van huwelijk en familie te ontkomen, zo dor en eenzelvig wordt zijn tweede bestaan dat hij met een drang naar nog wilder uitspattingen aanving. Want vrij is hij nu, maar tevens zonder enige achtergrond of omgeving. Hij leeft, op een valse naam, ins Blaue hinein. - Maar alle dingen der wereld blijven hem gesloten: zonder bewijs te kunnen leveren wie men is kan men geen paspoort krijgen, geen bank-deposito, geen huwelijk sluiten, geen langere vriendschappen of verbindingen aangaan. Een dief kan hij niet voor de rechter dagen, een belediging kan hij niet wreken. Het schijnt wel alsof onze naam belangrijker is dan wij zelf, alsof alles wat wij leven en betekenen slechts het lichaam is van de naam, die wij bekleden. Is onze naam dan méér dan de klank waarmee een ander ons aanroept, dan de voorstelling van ons die hij in de verbeelding van een ander opwekt? Neen, meer is een naam niet. Het enige is misschien nog, dat niet alleen de anderen maar ook wij zelf er ons mee voorstellen, en onze ouders en voorouders, en dat wij zonder zulk een naam misschien wel bestaan kunnen, maar het ons niet kunnen voorstellen dat we bestaan. - Het is zeer goed mogelijk dat een naam zonder mens bestaat. Blijft de naam van een gestorven geliefde niet altijd een levende werkelijkheid voor ons? - Maar wat is een mens zonder naam? Ik kan dit mij niet anders indenken dan als een hypothetische onwerkelijkheid: de mens, de vader, de vrouw, algemeenheden, soortaanduidingen, abstracties die geen persoonlijk leven hebben.

En zo wordt het tweede leven van Mattia, dat hij onder de naam Adriano Meis in een stil pension in Rome als welgesteld rentenier doorbrengt, ondragelijk van vogelvrijheid. Hij besluit, ten koste zelfs van het leven en de omstandigheden die daaraan vast zitten, zijn echte naam weer aan te nemen. Niet naar zijn vrouw, kind, vaderland, etc. verlangt hij terug, neen,

[p. 454]

het is slechts om zijn naam terug te krijgen, dat hij al die narigheid verdragen wil. En zo pleegt Adriano Meis zelfmoord, d.w.z. men vindt zijn hoed en wandelstok op een der Tiberbruggen, en Mattia Pascal keert naar zijn eigen naam en wereld terug.

Maar - men is niet voor niets twee jaar dood geweest. Hij vindt, in zijn stadje, zijn vrouw hertrouwd en reeds weer moeder, zijn vrienden verdwenen en vertrokken. Maar hij kwam niet voor hen. Hij kwam om zijn naam. Hier alleen kan hij eenzaam en rustig, in het onbetwist bezit van een werkelijk leven, zijn derde en laatste bestaan beëindigen; heen en weer gaande naar de stoffige bibliotheek, waar hij, klein mannetje wiens grootste geluk het is te zeggen: ‘ik heet Mattia Pascal’ - een geluk waarvan hijzelf alleen de omvang kan begrijpen, - zich bezig houdt met het schrijven van zijn twee vorige levens.

Het is onbegrijpelijk waarom Pirandello van dit gegeven, dat reeds vanzelf in drie bedrijven verdeeld is, geen toneelstuk maar een roman gemaakt heeft. Natuurlijk denkt een ieder terstond aan Tolstoi's ‘Het levende lijk’ en misschien heeft Pirandello daar ook aan gedacht en een andere literaire vorm gekozen. Tot zijn schade. Hoe oneindig aangrijpender is Tolstoi's toneelstuk! Terwijl de roman veel te veel houdt van een te lang gerekte ‘conte drolatique’.

Waarom? omdat Pirandello het zwaartepunt verplaatst naar de beide vorige levens van Mattia en zijn derde en laatste bestaan niet anders ziet dan als een inleiding tot de beschrijving van het verleden. Dit is eenvoudig fout gecomponeerd. De pyramide staat op haar punt. In een toneelstuk had vanzelf de derde akte ten minste zoveel gewicht gehad als de beide vorige.

Ten slotte geeft uiteraard een toneelstuk een veel reëler beeld van het leven dan een roman die meer tot de verbeelding dan tot de visie spreekt. Vandaar dat een roman staat en valt met zijn waarschijnlijkheid, met zijn verantwoording van de suggesties die hij oproept, maar dat een toneelstuk daarmede een ‘spel’ kan bedrijven, ja, vaak een sterker werking bereikt naar-

[p. 455]

mate het minder een passieve spiegel van figuren en omstandigheden blijft.

En ofschoon Pirandello's roman zo reëel is, en zo terre à terre zelfs, als een serie aaneengeplakte gemengde berichten, ofschoon hij iedere omstandigheid als waarschijnlijk verantwoordt, is het enige waarop wij wachten: een precieze aanduiding, een karakterbeschrijving, een suggestie van het zonderlinge ventje dat dwars door twee levens en doden heen een geheel op zichzelf bepaald bestaan voortzet. Dit heeft hij ontweken door de roman in de vorm van een autobiografie te schrijven, hij speculeert er op dat wij de ‘ik’ klakkeloos zullen aanvaarden als de voortzetting van Mattia en Adriano, maar hij liet daarmee het enige wat hij te schrijven had ongeschreven: het leven van deze ‘ik’.

Arme Mattia Pascal, een persoon op zoek naar een schrijver en die, niemand vindend, zelf de pen in de ongeoefende hand neemt.

De vertaling van mevrouw Keuls is vlot van stijl en zeer kleurrijk van woordenkeus. De stad Basilea heet echter in het Hollands Bazel.