Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 434]

Karel van de Woestijne
‘Het zatte hart’

In het begin van dit jaar schreef ik in deze kolommen een klein opstel over Karel van de Woestijne naar aanleiding van zijn bundel ‘ Zon in den rug’, verhalende gedichten in het genre van ‘ Interludiën’. Thans ligt een nieuw bundeltje dat slechts enkele lyrische gedichten bevat en ‘ Het zatte hart’ heet voor me, in het genre van al Karel van de Woestijnes lyrische gedichten, van ‘ De modderen man’, maar misschien iets ingetogener, iets minder rauw, iets glanzender van een donker vernis, iets bewerkter.

Wij zien graag - wij zien wellicht wat al te graag - ontwikkeling in een dichter, een voortgang in zijn gestalte, een vaart in zijn figuur die van achtergelaten naar bereikbare mijlpalen wijst. Dichters die binnen een jaar of wat van dadaïst naar katholiek omzwaaien zijn heerlijke gegevens om te doorgronden, zijn echt lekker koren op de mallemolen der kritiek die altijd zo graag uitweidt over levensstrijd, over inkeer, over vlucht tot God, over het leven, de liefde, en tal van zulke zaken meer, die men gewoonlijk met een hoofdletter schrijft zolang men er niet mee heeft kennis gemaakt.

Bij Karel van de Woestijne vindt zulk een kritiek weinig grond. Hij blijft Karel van de Woestijne, de man van ‘ Het huis mijns vaders -’. Hij heeft vreemde dingen gedaan, hij heeft afwijkingen gehad, hij heeft proza geschreven dat velen liever lezen dan zijn poëzie, maar als lyrisch dichter bleef hij zichzelf gelijk, zichzelf aanhouden, zoals een avondglans zichzelf aanhoudt, eerst in de hemel, later in het water en eindelijk als een donkere glans tussen de boomtoppen tot diep, diep in de nacht. Er zijn dichters die mensen zijn, zoals Moréas b.v.; er zijn dichters die letterlijk engelen zijn, zoals Keats; - Karel van de Woestijne, met de vleselijkheid van zijn stem, met de directheid van zijn instincten, met de rauwheid waarmee deze instincten ongezuiverd woord vinden, met zijn zware stemmingen die nim-

[p. 435]

mer los-dromen, en zijn moedeloze mijmeringen die nimmer wegijlen kunnen van het voorwerp dat hij begeert, de huid van een vrouw, haar knie, haar ogen, dat hij begeren blijft ondanks zichzelf, verbannen binnen de geur, de vorm, de glans, verdwaasd, bedwelmd en huilend van gekrenkte hooghartigheid -, Karel van de Woestijne is een dichterdier. Ik herhaal het, al klinkt het gedurfd -, de dichter in hem is het dier in hem. In elke jambe stremt en smoort een kreet van een ‘animal triste’, poëzie-schrijven is voor hem wat voor anderen dansen zijn kan: uitdrukking vinden in een fysieke bewogenheid. Uitdrukking waarvan?

Wij weten het niet, wij voelen alleen dat het, ergens buiten de kleine lichtkring van ons bewustzijn, ergens in ons donker bloed, stampt en rochelt en ademt en met de hoeven slaat, en dat het een ontspanning, een bevrijding, een fysiek genot is, het in ons te laten uitvieren, wegrazen, doodlopen. Want ons vlees blijkt ten slotte zwaarder dan zijn ontroeringen, en het was om de organische bevrediging eerder te doen dan om de opwinding, waarin slechts meer cynisch of intellectueel aangelegden een plezier kunnen smaken. Wat voor Karel van de Woestijne nog belangrijker is dan het gedicht is de daad van het dichten, woorden als noten open te kraken tussen een opzettelijk vertraagd ritme, de wellust een aandoening bloot te leggen onder een wrede zelfspot, de huiver zelf èn toorts èn spiegel te zijn, zichzelf uit te dagen, te verhovaardigen, te minachten. Gedichten in de vorm van eindeloze alleenspraken met het lichaam; een taalvermogen als een zintuig; door de keel dringt de stem niet naar buiten maar naar binnen, schroeit in het bloed, verwoest het hart, en sloopt het organisme tot een zalige matheid.

Wat de titel van de laatste bundel ‘ Het zatte hart’ betekent, kan ik niet met zekerheid zeggen. Betekent het dronken, mistroostig of bevredigd? Als ik met het bovenstaande u iets van de sfeer van deze poëzie gesuggereerd heb, kan het voor u alle drie deze betekenissen hebben. Van de Woestijne is altijd zon-

[p. 436]

derling geweest op het gebied van titels; soms zijn ze gezocht, soms kieskeurig, baloorig; soms zijn het toneelaanduidingen, puzzles, of mysterieuze stemvorken die de toonaard van het gedicht aangeven. Een afdeling van deze bundel heet: ‘De late Chariten’, een andere ‘Verzen aan zee en in een tuin’. Men herinnert zich ‘De dubbele nachtegaal’, ‘Verzen eener ziekte’, ‘De boomgaard der vogelen en der vruchten’, ‘De modderen man’, enz. Alleen de titels en opschriften bedenkt Karel van de Woestijne, waarschijnlijk lang en zorgvuldig; de gedichten zelf worden door hem, in hem en grootdeels zonder hem, zou men kunnen zeggen, geschreven, waarschijnlijk eruptief en zonder veel bedenking. Hij is door en door ‘artiste’: zijn talent is zijn natuur, zijn natuur is een luxe.

O late dag, gij smaakt naar water en naar rozen.
- Ik weet me alléén te zijn in 't wijde, koele huis;
'k geniet mijn eenzaamheid...

Zijn gedichten hebben alle dit wonderbaarlijke: het sensueel-concrete der stemmingen (een dag die smaakt naar water en naar rozen), het tastbare der woorden, de alom-aanwezigheid van een vibrerend ik, een ik, dat in de fysieke vereenzelviging van stemming en woorden zich bestaan voelt zolang de woorden zoemen.

‘ Het zatte hart’ is de 25ste uitgave van Palladium. Het is voor de heer J. van Krimpen, die al deze boekjes keurig verzorgd en gedrukt heeft, in zekere zin een jubileum, een zilveren uitgave. Wij danken aan Palladium de kennismaking met de namen van Besnard, van Werumeus Buning, die hier voor het eerst in bundelden, van Marsman, van Van Elro, die hier hun beste werk in deden uitkomen. En daar zijn de ‘ Overpeinzingen van een bramenzoeker’, en ‘ Deirdre’, en ‘ Inkeer’ en zoveel andere kleine boekjes die bekend bleven. Palladium kan trots en wij moeten dankbaar zijn.