Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 148]

Herman de Man
‘Aardebanden’

In mijn vorig overzicht gaf ik, naar aanleiding van Emmy van Lokhorsts roman ‘Bart Jörgen’, een korte uiteenzetting over de innerlijke constructie van een figuren-roman. In vergelijking daarmee, zou ik thans een ander genre van proza willen bespreken, waarvan Herman de Man (een debutant?) ons in zijn kleine novelle ‘Aardebanden’ zulk een voortreffelijk stukje werk gegeven heeft.

Met dit andere proza-genre, bedoel ik de beschrijvingskunst, de milieu-weergave.

Bij de vorige uiteenzetting sprak ik over die vorm van kunst, die zich ten doel stelt de schepping van een geestelijke houding, welke in de belichaming van één enkele of meerdere figuren, tot uiting gebracht moet worden. Waarbij dan de gehele compositie slechts als middel gebruikt wordt ter verduidelijking en vormgeving van deze geestelijke levenshouding.

Herman de Man echter ging met zijn ‘Aardebanden’ van een ander uitgangspunt aan het werk. De aandacht van zijn beschrijvingskunst is geheel en uitsluitend gericht op de uitwerking der weergegeven uiterlijkheden, terwijl hij zich ten doel stelt, door de ontroerende weergave daarvan een dieper zin en een algemener betekenis in de zodanig beschouwde werkelijkheid te doen vermoeden.

En het spreekt haast vanzelf, dat in een land van schilders als het onze, waar het schilderij immer de meest uitgesproken volkskunst geweest is, ook deze bijna picturale beschrijvingskunst de sterkste kant van onze literaire capaciteit blijkt te zijn.

Wat de Hollander aantrekt, in natuur en leven, is het directe, het tekenende. Aan de markante vormen der realiteit ervaart onze kunstzin de levenswaarheden.

Met uitzondering van misschien alleen Rembrandt en Spinoza, is ons volk zelden de schepper of drager geweest van nieuwe geestelijke waarheden, maar op het gebied der literatuur kun-

[p. 149]

nen wij geen enkele persoonlijkheid als Flaubert, Strindberg, Dostojewsky, aanwijzen. Ook op het gebied der literatuur, wederom, ligt verreweg onze sterkste mogelijkheid in het markante zien, in de weergevende beschrijving met, als doel, een dieper typering.

Als voorbeelden daarvan in onze hedendaagse letterkunde, zou ik o.a. willen noemen Johan de Meester in zijn ‘Geertje’, Margot Scharten, speciaal in haar beide romans ‘Sprotje’ en ‘Een huis vol menschen’, Querido, die met al de buitengewone techniek van zijn fantastische aanleg in zijn ‘Koningen’ toch niets anders bracht dan waarnemingskunst. Bij de Vlamingen zouden we kunnen noemen Streuvels, Baekelmans, e.a.

En ook dit nieuwe boekje van Herman de Man ligt zuiver op het gebied van beschrijvingskunst, maar, laten wij er direct aan toevoegen, het behoort tot de allerbeste specimina die wij op dit gebied kennen.

De inhoud ervan is bijna te eenvoudig om na te vertellen.

Het beschrijft de nauw-merkbare wisselingen, de ebben en vloeden van het ingetogen leven van ‘juffrouw Therees’. Met een verzorgde fijnheid van knappe schilderijtjes tekent de schrijver de vlug verglijdende beelden, interieurs en landschappen, van het stille dorp aan de Lek.

Het op en neer stomen van de vrolijke raderboten die aan de aanlegplaats altijd even wat vertier brachten en af en toe een verdwaalde stedeling in het kleine gehucht van enkele rode huisjes aan de rivierdijk achterlieten. De zalmvisserij met, daaraan verbonden, een gaan en komen van gasten. De jagers die ieder seizoen, met het druk bedrijf van knechten en honden, de herberg met levendige drukte kwamen vullen. Daartussen beweegt zich juffrouw Therees, stijfjes en ingetogen, en meet haar leven af naar deze telken jare herhaalde mijlpalen.

De goedmoedige kapitein van de ‘Snackert’ heeft zij hooghartig afgewezen in een vaag en verborgen besef, dat er nog iets anders in het leven moet zijn, dan deze aangenomen sleur van dag op dag. Zo wordt zij een dagje ouder, onkreukbaar in hare

[p. 150]

deugdzaamheid, ofschoon langzaam-aan, met de jaren, een onverklaarbaar heimwee haar hart komt binnensluipen.

Bij iedere nieuwe gast fleurt even haar belangstelling op, maar bij ieder heengaan blijft zij leger achter.

‘Maar eindelijk op een Augustusochtend, kwam een rijzige lachende kerel binnen, die bruin zag van veel buiten zijn. In het nachtboek schreef hij met fraaie ronde lettertjes:

“Jacques Emile Lameré,
Aannemer van verhuizingen,
Zwolle, 28 jaar.”’

Hij nadert schertsend juffrouw Therees, lacht wat met haar en spot luchthartig met haar deugdzaamheid. En juffrouw Therees, de stijve hooghartige juffrouw Therees, voelt voor het eerst als zong de zomer een lied in haar verschrompeld hart.

Zonder zichzelf bewust te worden waarom, accepteert zij de overmoedige durf van deze levenssterke jongen, als een goed recht van zijn krachtige, warmlevende natuur.

Zijn forse dolle levensovermoed voert haar mee, neemt haar op in een ritme van jonger en weelderiger drang die deel is van de scheppingskracht van heel het heelal.

Dagelijkse beslommeringen en overwegingen vallen weg, als zijn roekeloze durf daar luchtig mee spot. En juffrouw Therees beseft voor het eerst in haar verwelkend leven, dat groter kracht dan die der mensen de wereld gemaakt heeft tot deze onuitputtelijke bron van weelde en eeuwig weer opbloeien. En voor het eerst in haar stille bestaan is het, als had een groter stroom dan die van het eigen bloed haar in zijn vaart medegevoerd.

Op een avond, als een zwerm korenbouten over het land komt aanwaaien, gaat Jacques juffrouw Therees halen en neemt haar mee naar buiten om naar de vlucht van die duizenden insecten te gaan zien. Hand in hand draven zij mee over de velden, terwijl om en boven hun hoofden de machtige muziek zoemt van die zwevende landverhuizers.

En Jacques strekte de armen uit, als een kind wie het hart te

[p. 151]

groot wordt, over de wereld en juichte in vervoering: ‘Ik wil mee, Trezeke, al was het naar Cocanje, of naar het heilige land, al was het naar Schoonhoven...’

En juffrouw Therees voelt een ontroering zwellen in haar ziel, sterker dan haar enghartige overwegingen, sterker dan haar leven zelf. Zij voelt de bloedslag van haar lichaam, kort en heftig, als een kleine ondertoon in deze zingende zoemende juichkreet van de almachtige natuur. Blind volgt zij de dolle vaart van de jongen, en, in een wilde extase van levensbegeren, in deze nacht van heidens-krachtige erkenning van het leven, kwamen zij tot één.

Een dag later vertrekt Jacques, en juffrouw Therees blijft alleen achter. Zij begrijpt dat zij nu moeder worden gaat, maar zij weerhoudt hem daarom niet. Ook zijn heengaan erkent zij als zijn goed recht, terwijl ze weet, dat van nu af aan haar leven van een breder vervuldheid vol zal zijn.

Sterk en eenvoudig is dit boek geschreven. Als een warme diepe gloed breekt de hevige ongebreidelde en breidelloze aardkracht door de bleke tinten van dit stille leven heen, het één moment lang vervullende van die rijke blindelingse scheppingsdrang die, als een echo van het bewogen lied der kostbare aarde, een enkele maal door ieders leven zingt...