Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

[p. 45]

Karel Wasch
‘Judith van Esten's donkere jaren’

Men spreekt in de laatste tijd veel over de ‘psychologische’ roman. En men noemt dan, naar ik meen, het werk van b.v. Jo de Wit, Ada Gerlo, J. van Oudshoorn en Karel Wasch, wiens laatste boek ik hier ga bespreken, psychologische romans of althans psychologische studies in roman-vorm. Dit berust echter mijns inziens op een misverstand omtrent het wezen der psychologie. De boeken van genoemde schrijvers, - en ik zou er nog talrijke namen aan kunnen toevoegen, - hebben met psychologie slechts weinig uit te staan.

Ik zal zeggen waarom.

Voorondersteld dat een schrijver ons met zijn boek wat te zeggen heeft, noem ik een psychologische roman een roman waarin de schrijver hetgeen hij te zeggen heeft belichaamt in de persoonlijkheid van zijn ‘held’. De persoonlijkheid van de held is het materiaal waarmede hij zijn geestelijke gedachten realiseren gaat. De psychologische roman is daarom voor mij de roman van het grote karakter, van de uitgesproken groeiende persoonlijkheid, wier individuele waarde door de conflicten en de gebeurtenissen van de roman verduidelijkt wordt en gerechtvaardigd. De compositie is om de held heen gecentraliseerd. De wereld, waarin de roman zich beweegt, is als 't ware de werkelijkheid waarin de persoonlijkheid zich voor ons uitbeeldt, de materie waarmede de persoonlijkheid ons het geheim van haar hart openbaart. En daar was het de schrijver om te doen: de persoonlijkheid van zijn held verwerkelijken.

Daarnaast nog een bijzonderheid: de grote persoonlijkheid is iets zeldzaams. Zij gevoelt zich dan ook, naarmate ze in het leven bewust wordt, meestentijds een uitzondering. En van een zich ‘anders’ voelen tot een zich superieur voelen, is maar één stap. De bewustheid zelve brengt deze hoogmoed mede. Zo is de psychologische roman merendeels de roman van de exaltatie der persoonlijkheid.

[p. 46]

Laat ik als voorbeeld van wat ik zulk een roman noem, geven: ‘Le rouge et le noir’ van Stendhal, ‘Le disciple’ van Bourget, het buitengewone boek van André Gide ‘La porte étroite’.

Zijn nu de boeken als ‘Judith van Esten's donkere jaren’ door Karel Wasch, dat thans voor me ligt, als psychologische romans te beschouwen?

Wie is dan Judith van Esten?

Wij ontmoeten haar als zij typiste is op de N.O.T. Zij heeft met opzet een drukke betrekking aangenomen om zich over het verdriet van een verbroken liefdesrelatie met de schilder Frank Lasonder heen te zetten. Een paar maanden heeft haar het harde werken verdoofd. Maar - en daarmede vangt de roman aan - plotseling ontmoet ze Frank op straat. Aan de pijn van het weerzien beseft ze, niets vergeten te hebben. Zij heeft geen steun en geen bevrediging in haar werk gevonden. Zowel Judith als de lezer begrijpen dat het haar met haar liefde voor Frank ernst moet geweest zijn, dat echter, nu klaarblijkelijk belangrijke gebeurtenissen deze verhouding hebben doen eindigen, de breuk haar eveneens ernst moet zijn, en dat zij dus de kracht zal vinden, zij het niet uit haar werk dan ergens anders vandaan, om zich tegenover deze noodlottige liefde te handhaven, zelfs ten koste van een volledige ondergang.

Maar al spoedig blijkt dat Judith een dergelijke grootheid van karakter geheel mist. Al in de twee volgende hoofdstukken zien we dat haar ‘Liebelei’ met Lasonder noch een gevolg van liefde geweest is (want ze kende hem om zo te zeggen niet), noch een gevolg van hartstocht, want hun gehele verhouding berustte op Lasonders iet-wat ploertige energie. Zij was niet anders dan de dupe van haar eigen zwakheid. Het ergste is dat Judith, die over zichzelf wijd-uit mediteert, dit niet schijnt in te zien, neen integendeel aan het geval met Lasonder een valse gewichtigheid verleent.

Als dan na deze retrospectieve hoofdstukken over Lasonder de roman eigenlijk begint, zien we ook terstond hoe weinig

[p. 47]

ernstig Judith haar eerste liefde opnam. Zij ontmoet tijdens een dineetje bij haar zuster Victor Delorme, een decadent schrijver van slechte verzen en toegespitst proza. Deze sublieme dilettant oefent, door het uitspreken van enige scherpheden en door het zenden van een paar brieven en overdrukjes van zijn literaire arbeid, zulk een fascinerende invloed op haar uit, dat ze niet alleen Lasonder vergeet, maar ook zich zelve, zoals men dit wel eens noemt. Zij stort hals over kop in een nieuwe affaire met de bellettrist, een man die ze wederom niet kent en voor wie ik niet kan aannemen dat zij iets gevoelt. Let wel, Judith doet deze stap geenszins om de ‘knauw’ die ze van Lasonder kreeg te boven te komen. Een wanhopige radeloosheid die naar een laatste middel greep, zou een voor de hand liggende verklaring geweest zijn voor haar zwakte tegenover Delorme. Geenszins, zeide ik. Lasonder verdwijnt uit haar gedachten en uit de roman. Delorme, de steriele lettré, is na enige Zondagmiddagen van intellectuele passie niet langer door haar geboeid en stoot haar ruw van zich af. En het boek eindigt met Judiths vertwijfeling om de breuk met Delorme, zoals het begon met haar vertwijfeling om de breuk met Lasonder.

A quoi bon? Wij zijn, evenals Judith zelve, geen stap verder en geen inzicht wijzer.

En zoals de schrijver geen eenheid in de compositie van zijn boek heeft weten te brengen, maar een hinderlijke en volstrekt onnodige splitsing heeft teweeg gebracht door het pleonastisch parallellisme der dubbel-figuur Lasonder-Delorme, zo is ook Judiths leven zonder één en dominerend groot gevoel. Zij mist volkomen wat men ‘ziel’ noemt. Haar ‘geestelijk’ leven echter bestaat uit brokjes zwakheden en verstandelijkheden, die elkaar over en weer begrijpen en daarom vergeven.

En hiermede vat ik dan wederom mijn betoog op, waarom romans als deze met psychologie weinig te doen hebben.

De schrijver heeft in dit werk niet de individualiteit van een heldin belichaamd, integendeel bijna, hij deed niet anders dan haar lichamelijke gewaarwordingen verstandelijken. Judith

[p. 48]

heeft slechts de ietwat hoogmoedige bewustheid van een persoonlijkheid, maar mist volstrekt alle geestelijke waarde welke een individu rechtvaardigt. Daaruit vloeit onmiddellijk voort dat haar bewustheid geheel uitwendig blijft en zich dus tot het lichamelijke beperkt.

Het gehele boek is eigenlijk niet anders dan een analyse van lichamelijkheden. Is dit niet bijna het tegengestelde van psychologie?

Ik vermoed dan ook dat een onbewust besef van het ziel-ledige van zijn roman de schrijver er toe gebracht heeft enige bijfiguren, die een ‘goede’ rol spelen, te vullen met onecht-aan-doend, enigszins pathetisch, socialisme. Echter is hij eerlijk genoeg om aan te duiden dat ook dit, als verstandelijke theorie, een niet zeer warme levenskern geeft, en tenslotte blijken deze figuren even weerstandloos en onmachtig als het kunstenaarschap van Delorme.

De schrijver belooft ons in een naschrift een vervolg op deze roman: ‘Judiths lichte jaren’. Waaruit zij, of één der figuren van haar omgeving, de kracht daartoe zal putten, kan ik nu nog niet zien. Indertijd voorspelde Josef in Egypte zeven magere jaren na zeven vette. Men kon toen voorzorgsmaatregelen nemen. Deze economie lijkt mij hier verwaarloosd.