Langs Holland's stroomen

[p. 34]

De Merwede.

Dit is de natuurstroom.

‘De Noord’ heeft bijna iets afgepaalds, iets beperkts. Haar oeverwanden hebben de rechte lijnen, door menschenhanden gemaakt naar teekeningen. Deze zijn nagenoeg overal bekaad: - het is de rivier die door menschen is aangelegd, eeuwen geleden, en die sedert behoorlijk onderhouden werd.

Maar ‘de Merwede’ is als uit de bergen neergestroomd en over de velden zoekend haren weg. In krinkelbochten, tusschen afgebrokkelde oevers, gaat zij het land door. De oevers zijn armer aan bebouwing, minder bewoond dan die van ‘de Noord’; er is dus op de Merwede minder te zien; maar véél mooier daarentegen doet zij aan, door de ongeschondenen bekoring van Holland's rivierland. Aan beide zijden bulten de zware dijken omhoog, de barrikaden door de bevolking gelegd om 't telkens opnieuw uitbrekend rivieroproer te keeren. En daarvóór is de rivier aangeslibd, vol-begroeid, groen en fleurig met haar wilde waterflora in bloei.

Vèr-uit is van de campagne-dekken der stoombooten het land te overzien, en de rivier, donkerblauw of grijs-vlekkig getint in kabbelende golving. Daarbòven, tegen den hemelkoepel, de drijving der zware wolken, met glansplekken van zonschampen.

‘De Merwede’ is, zooals we dan zeiden, van een gansch ander karakter dan

[p. 35]

‘de Noord’, heeft meer haar èigen mooi, en daarom is de reis tusschen de beide eindstations vooral interessant. De reiziger, die uitgekeken is op ‘de Noord’, zal op ‘de Merwede’ opnieuw zijn belangstelling geprikkeld voelen.

Men kan dat vooral constateeren als men met ontwikkelde vreemdelingen reist, die werkelijk gekomen zijn om Nederland te zien. De reis tot Dordt heeft hun belangstelling geboeid, onafgebroken - dan hebben zij Dordt gezien, de stad die het krachtigst van alle Hollandsche steden een entourage is voor het zeventiende-eeuwsche leven, - en daarna ‘de Merwede’, de rivier par excellence!

Van de Groothoofdspoort, het aanlegpunt der booten, is de Dordtsche wal spoedig verglèden in het land en dan is de boot weer op de blanke, spoelende rivier. Door een volte van vracht- en sleepbooten, die hier gemeenlijk op stroom liggen als een deel voor Antwerpen's verkeer, peddelt zij heen, en daarna is haar weg vrij, het uitzicht naar beide zijden onbegrensd.

Dan staat plotseling, in een bocht aan de rechterzijde, als een stompig overblijfsel uit den romantischen tijd, de ruïne van een oud slot, droef eenzaam in een dikke krans van oude boomen.

Het is de ruïne van

Het kasteel te Merwede.

De hierboven reeds genoemde beschrijvers van Dordtsche oudheden deelen over dit kasteel en zijn ruïne een en ander meê, waaraan wij enkele bizonderheden voor den reiziger langs dezen Hollandschen stroom willen ontleenen.

De juiste tijd der stichting van dit Kasteel is niet te bepalen. Hoogstwaarschijnlijk is het een dier versterkte burchten geweest, die, gelijk Regino, abt van Prum, een schrijver der 10^e eeuw, meldt, door de Frankische vorsten, aan de oevers der rivieren, tegen de Noormannen opgericht en daarna door de vroegste graven, als landvoogden of stedehouders dier vorsten, betrokken zijn geworden, hetzij tot bestendig verblijf, wanneer zij zich in Zuid-Holland ophielden, hetzij tot tijdelijke huisvesting, wanneer zij tot uitoefening van het recht in hunne Graafschappen rondreisden.

Er zijn daarvan geen bewijzen uit de tijden van Gerolf of der eerste Diede-

[p. 36]

rikken aan te voeren, maar toen Graaf Arnold, de Gentenaar, in een veldslag tegen de weerbarstige Vriezen was gesneuveld, en Holland aan zijn tweeden zoon Dirk III gekomen was, begaf deze zich, in 998, volgens de Kamerijksche Chronijk, naar de plaats ‘Merweda’, omdat hij zich bij de Vriezen, die zijn vader gedood hadden, niet durfde vertrouwen. Deze Dirk III schijnt het huis ‘de Merwede’ tot zijn vast verblijf gekozen te hebben, en waarschijnlijk hebben



Dirk IV en Floris I het, gedurende hunne oorlogen bij en tegen Dordrecht gevoerd, ook een tijdlang bewoond. Minder waarschijnlijk is zulks ten aanzien van Geertrui, de weduwe van Floris I, die met Robert, Graaf van Vlaanderen hertrouwde; maar Dirk V, de zoon van Floris I, heeft, toen hij het Graafschap van Holland aan den Bisschop van Utrecht weder had ontweldigd, er zijn verblijf ook weer gehouden. Omtrent dien tijd echter schijnt er een grafelijk hof of een herberg binnen Dordrecht gebouwd te zijn, dat de graven sedert, wanneer zij

[p. 37]

niet oorloogden of op een kruistocht waren, of zich om recht te spreken in andere plaatsen bevonden, bewoond hebben. Zoo bracht Dirk VII een geruimen tijd op dit hof door en overleed er ook in 1203.

Sedert de Graven hun verblijf niet meer op het slot ‘de Merwede’ hielden, werd het door hunne burchtvoogden, die het eerst van de Graven zelven en later van de heeren van Voorne, ter leen ontvingen, als Heeren van ‘de Merwede’ bewoond.

Heeft de geschiedenis geboekt, dat dit Kasteel, eertijds een zeer hecht en sterk gebouw geweest is, van de gedaante die het in welstand gehad moet hebben, is geen teekening meer voorhanden, en wat teekenpen of graveerstift er ons nog van mededeelen, zijn slechts ruwe steenbrokken, wier grootste merkwaardigheid in het blinkende verglaassel bestaat, waarmede de buitenzijde van den muur nu nog aan de Westzijde overtrokken is: een behoedmiddel, dat waarschijnlijk tegen het inwateren genomen is, en over welks duurzaamheid de bouwkundigen van onzen tijd zich billijk verwonderen, daar de kunst om de metselsteenen met zulk een, tegen den invloed van het weder gehard overtreksel te voorzien, niet meer bestaat.

Toen de bekende St. Elizabeth's-vloed in 1421 den geheelen Zuid-Hollandschen Waard deed onderloopen en twee-en-zeventig dorpen door het water bedolven werden, deelde ook het ‘Huis te Merwede’ in den algemeenen ramp en werd, als zoo vele andere Heerlijkheden, door den stortvloed gesloopt.

Op de lijsten die er van de bezitters van ‘het Huis te Merwede’ bestaan, blijkt, dat deze Heerlijkheid in het geslacht van Merwede gebleven is tot op het jaar 1421, als wanneer Vrouwe Margaretha van de Merwede, echtgenoote van Willem van Brederode, het huis en de heerlijkheid in koop afstond aan haren halven broeder, Ridder Lodewijk van Praat, Heer van Moerkerken.

Ruim eene eeuw later (1550) kwam het, bij uiterste wilsbeschikking, aan Jonkheer Daniël van den Boetzelaar, die als zoo velen van Alva's willekeur veel te lijden had, daar hij tot de verbonden edelen behoorde; van deze ging het later over op Jonkheer Rutger van den Boetzelaar. Deze, een ijverig voorstander der Hervormde leer en van de burgerlijke vrijheid, was een der mede-

[p. 38]

onderteekenaren van het Verbond der Edelen, bovendien de schoonbroeder van den beroemden Philips van Marnix, Heer van St. Aldegonde en een trouw vriend van Willem I, dien hij in onderscheidene gewichtige betrekkingen ten dienste stond.

Na deze werd Rutger Wessel van den Boetzelaar met deze Heerlijkheid begiftigd, een man niet slechts vermaard door den luister zijner geboorte of van zijn huwelijk met Amalia van den zooeven gemelden Heer van St. Aldegonde, maar vooral door de diensten, die hij door zijne wijsheid en ervaring in zake staat en oorlog het Vaderland bewees.

Rutger Wessel van den Boetzelaar verkocht de Heerlijkheid voor f 38,000 aan de stad Dordrecht en sedert dien tijd bekleedden de burgemeesteren van die stad de Baander-heerschappij en bezaten ze het recht tot het aanstellen van een Baljuw te Merwede, benevens het vergeven van andere ambten en bedieningen, daaronder de zonderlinge van ‘Schout van Agt dagen over Dordrecht’ mede begrepen. De rechten en aanhoorigheden, die tot ‘het Huis te Merwede’ oudtijds behoorden, waren zeer aanzienlijk en de macht die zijn eigenaren zelfs binnen de muren van Dordrecht uitoefenden, hoogst belangrijk. Waaruit men al mede kan afmeten, welk een hoog aanzien de Vrij- en Baanderheeren van ‘de Merwede’ vroeger moeten genoten hebben.

Dit is in de historieboeken van het ‘Huis te Merwede’ vermeld. Sagen en legenden zijn aan zijne geschiedenis niet verbonden. Maar ook zònder die gaat van zijn ruïne de weemoed uit van de droeve verlatenheid, het duistere verval na een tijd van glorieuse heerlijkheid. Daar hebben ridders en edelvrouwen gefeest. Onder hoorngeschal zijn zij ter valkenjacht gegaan. Op zomeravonden zijn zij in gondels de rivier afgevaren. En groot was de roep, die van de pracht en het hoofsche leven der edellieden aan de Merwede door Holland ging.

Van het trotsch gebouw is nu nog slechts een steenen brokkeling overgebleven: een triest grauw lichaam dat de magere muurarmen in klachte van vergankelijkheid ten hemel steekt.

Eigenaardig dat in de onmiddellijke nabijheid van dit monument van vroeg eeuwsch-leven het meeste moderne bouwsel de rivier doorstreept: - de spoorbrug van de lijn Dordt-Gorinchem, een geelgetinte brugspanning met wijd-

[p. 39]

ronde kooien die de railsvloeren dragen. Hoog boven het water is ze gebouwd - vrij kunnen de schepen er onder door. Haar uiteinden rusten op landhoofden, die met alle inspanning, waarover de bouwers in Holland's polderland te beschikken hadden, in den drassigen bodem zijn geplompt.

Voorbij de brug begint ter linkerzijde de oever weer levendiger te worden, drukker bebouwd. De dorpen brengen langs den rivierdijk hun huizenuitersten tot vlak áán het water. Maar naar rechts is, tot Werkendam, de oever levenloos. Er ligt daarachter een mysterie van vereenzaamd land, land dat in de eeuwendurende aanvallen der stroomen in stukken geslagen, vermorzeld, doorvreten is.

Het is eene in een oneindig aantal brokken stukgespoelde landstrook - de Biesbosch en het Bergsche Veld.

Hoe de rivier huishield op deze oeverlanden en hoe enorm het geduld en de werkkracht geweest zijn, die de bewoners moeten bezeten hebben om hun bodem weer bewoonbaar te maken, blijkt wel het sterkst als men Biesbosch en Bergsche Veld, die nog in den toestand verkeeren waarin eenmaal na de overstroomingen heel het oeverland verkeerde, bekijken gaat.

We deelden hierboven reeds mede wat Dr. Beekman en Dr. Blink, autoriteiten in de leer van Holland's opstanding uit de overrompeling en de verplettering van het water, over het ontstaan van Maas, Noord en Merwede te lezen gaven; we willen hen thans ook nog even citeeren over de Biesbosch en het Bergsche Veld, wier historie en momenteele toestand het Hollandsch kustland karakteriseeren.