Brieven. Deel 9. Te Wiesbaden 1870-1875

Aan den heer Max Rooses.

Den Haag, 12 Nov. '69.

Beste Rooses! Ik dank zeer hartelyk voor uwen vriendelyken brief die my des te aangenamer was wyl ik in den laatsten tyd veel onvriendelyks had ‘genoten.’ (Germanisme.)

Ik spreek byna niemand, en voel me in Holland eenzaam als in eene steppe of prairie. In den huiselyken kring tracht men my te vergoeden wat de wereld my onthoudt, en myn gezin zoude daarin ruimschoots slagen, indien ik niet gedurig - als de vlinder uit Idee.... - naar buiten werd gedreven om honig.

Myn gezin is allerliefst, en ik hoop dat ge dit

[p. 9]

eenmaal zien moogt. Zoodra ik my wat beter bewegen kan, zal ik u uitnoodigen de vacantiedagen met uwe echtgenoote, by ons door te brengen.

Dit wacht op eene zeer prozaische zaak. Ik zoek middelen om myne Ideën voor eigen rekening uittegeven. Als ik daarin slaag, zal ik allerlei lusten kunnen involgen, en daaronder behooren de invitatien aan de vrienden in Gent en Antwerpen die my hartelykheid betoonden. Eigenbelang! Ja, want ik stel er prys op van zeer naby gezien te worden.

Wat uwe vraag aangaat, antwoord ik: zeer gaarne. Het zal me een waar genoegen zyn in Gent te komen.

En ook te Antwerpen wilde ik zeer gaarne spreken, maar ... ik weet niet hoe ik daar aangeschreven sta. Ik vrees dat de goede gulle de Geyter soms uit hartelykheid meer doet, dan ik van hem vergen mag.

De gewone loop eener lezing in die stad is, dat het fransch-gezind bestuur van den Cercle art. & litt. allerlei bezwaren in den weg legt. De Geyter moet zich dan veel moeite getroosten om die tegenwerking te overwinnen, en dit gelukt niet altyd. Daar hy doorzettend en welmeenend is, volgt er dan op zoodanige mislukking

[p. 10]

eene convocatie van ‘vrienden’ en daaronder zyn er die ik verdenk van - hoe zal ik 't uitdrukken om wáár te zyn zonder onregtvaardig te wezen - van: vertoonzucht. Ik weet niet of de firma de Vries en te Winkel dit woord gebruiken kan, maar 't drukt vry wel uit wat ik meen.

Die opmerking had ik reeds lang gemaakt, doch geen lucht gegeven aan myn indruk, tot ik op zekeren morgen, in een onbewaakt oogenblik, één der vrienden ronduit zeide, hoe ik over zekere sympathien dacht. Dit werd euvel opgenomen, en ik weet niet hoe wyd de kringen zyn die myn in 't gemoed van dien man geworpen steen heeft veroorzaakt.

Ik vrees zelfs dat ze zich hebben uitgebreid tot de Geyter zelf, en dat zou me leed doen.

Hy weet niet op welken grond ik zekere al te sympathieke praatjes met wrevel terug wees. Om myne redenen te kunnen beoordeelen, zoude men tevens de ondervinding moeten kennen, die ik op dit terrein, ook elders, opdeed.

In Friesland deed men my, juist een jaar geleden, beloften die my bewogen myne familie uit Italie te laten komen. Toen ik my later op de gemaakte afspraken beriep, ontving ik eerst, dagen lang, geen antwoord, en eindelyk na verdrietig wachten... twee hazen, met de mede-

[p. 11]

deeling dat men geen woord houden kon: ‘omdat de menschen zoo lauw waren.’ Zy, die lauwe menschen, waren: de man zelf die er over klaagde, want hy had my verzekerd, my te zullen steunen, en door zyne oneerlykheid ben ik in zeer moeielyke omstandigheden geraakt.

Zulke ervaring maakt bitter, en 't verdrietigst is dat de uiting myner klagt soms hen kwetst, die aan de zaak geheel onschuldig zyn.

Ik vrees dat dit ook te Antwerpen heeft plaats gehad, en daarom zeide ik: ik weet niet hoe ik daar sta.

Maar juist uw vriendelyk aanbod om my ook dáár eene lezing te verschaffen, zoude my licht in de zaak kunnen geven. Ik stel u voor, dezen brief aan onzen de Geyter te zenden. Ik hoop dat hy er geen jota van begrype. Dit zou my een bewys zyn voor de bescheiden lengte van den radius der kringen die myn steenworp te voorschyn riep.

Als ik weer op de wereld kom maak ik eerst werk van geld. Ik zie dat er weinig goeds te verrigten valt, zonder de onafhankelykheid die alleen daarvoor schynt te koop te zyn. Hoe Jezus, Plato, Socrates (sans comparaison) 't gemaakt hebben, hun woorden ingang te doen vinden, zonder koetsier met bont op de kraag, is me een

[p. 12]

raadsel. 't Zal aan 't klimaat liggen. En zelfs de ton van Diogenes doet denken aan zekere noodzakelykheid om zich te onderscheiden door eene in 't oog vallende livrei. 't Is de vraag of Jezus en Socrates zoo ongelukkig aan hun eind zouden gekomen zyn, als ze hunne huishouding - by gebrek aan paleizen en hoofsche omgeving, dat ook probaat is! - op Diogénische wyze hadden ingerigt. Wie wysgeer zyn wil moet boven of beneden burgerlyke bekrompenheid staan.

Nog eens dank voor uwen hartelyken brief. Ik zal te Gent komen, zoodra gy eenen dag bepaalt.

Ik ben belangstellend kennis met uwe echtgenoote te maken. Wees zoo goed haar van my te groeten en geloof my

Uwen vriend

Douwes Dekker.

Over 't Leuvensche congres heb ik een en ander in de dagbladen gelezen. Ik vrees dat dergelyke vereenigingen den gewonen loop zullen volgen, d.i.: dalen, dalen, als de 18e eeuwsche letterkundige genootschappen. Dit is trouwens, 't geval by alle vergaderingen. Ze blyven al tyd beneden 't gemiddelde der individuen.

Ge zult zien dat de ambachtelyke letterkunde zich hoe langer hoe meer op den voorgrond dringt.

[p. 13]

En ik ontwaarde dat ook de boekverkoopers en uitgevers beginnen mee te spreken!

Dat wordt bas-empire, geloof me! Neen geloof me niet, maar let op.

[multatuli was tydelyk in Mainz toen zyn vrouw en kinderen in het laatst van Mei 1870, voor de tweede maal buiten zyn weten naar Italie reisden. Per stoomboot gingen zy den Ryn op en overnachtten zelfs in Mainz terwyl hy daar was, zonder hem te bezoeken. Toen hy kort daarop hun vertrek vernam trof die slag hem zwaar.
De huishouding in den Haag stortte nu in elkaer en multatuli bleef in Mainz omdat hy er eenmaal was, ofschoon hy zich ook daar alleen met de grootste moeite kon staande houden, in een hotel waar hy door oude schuldeischers werd vervolgd. De geheele toestand was zoo ellendig mogelyk. Toch was er één lichtpunt, namelyk dit, dat hy in de laatste maanden, door nood geperst, met overwinning van zyn gevoel, het besluit had gevat om in godsnaam schryver te worden, schryver om den broode. Niet makkelyk was het hem gevallen thans te willen wat hy zoolang met hoogheid had versmaad, maar als een schipbreukeling had hy gegrepen naar de laatste reddingsplank, en hield hy er aan vast, en putte kracht uit eigen volharding.
Hy was zyn Millioenen-Studiën begonnen te schryven, en wel als feuilleton in het dagblad ‘Het Noorden’,

[p. 14]

dat in dien tyd onder hoofdredactie van den heer Straatman verscheen. Voor elk feuilleton zou hem fl. 20 worden betaald, en het was aanvankelyk zoo geregeld dat zyn vrouw in den Haag die ontvangen zou.
Bovendien had hy aan van Helden geschreven, by wien hy een derden bundel Ideën wilde uitgeven, halt tegen betaling, half tegen afdoening van schuld, en had de heer Tersteeg, toenmaals hoofdredacteur van het maandschrift ‘Nederland’ multatuli's medewerking aan dat tydschrift verzocht. Hy had daarvoor zyn ‘Divagatien over zeker soort van Liberalismus’ opgezet, welk geschrift nu in de ‘Verzamelde Werken’ is opgenomen.
Ik heb nog eenige brieven uit dien tyd. In hun geheel kan ik die niet geven, daar er te veel commentaar zou noodig wezen om alles te doen begrypen; ook zyn ze daarvoor niet merkwaardig genoeg. Maar alles wat multatuli's stemming over zyn werk betreft, de voornaamste inhoud, moge hier volgen.]