Volledige werken. Deel 24. Brieven en dokumenten uit het jaar 1887. Nagekomen brieven en dokumenten uit de jaren 1839-1886

[1 oktober 1864
Herinneringen van F. Domela Nieuwenhuis]

1 oktober 1864

Herinneringen van F. Domela Nieuwenhuis aan Multatuli's toespraak in het Paleis op de Dam. Ruim twee pagina's notitiepapier, geheel beschreven. (IISG, Amsterdam; fotokopie M.M.)

Myn eerste herinnering aan Multatuli.

Het was, geloof ik, in het jaar 1867^1. dat in het Paleis des Konings op den Dam werd gehouden een kongres van de Association internationale pour le progrès des sciences sociales. De laatste dag, zaterdag, was gewyd aan de koloniale kwestie.

Ik was student. De naam van Multatuli was my natuurlyk bekend, want zyn Max Havelaar werd met gretigheid gelezen door het opkomend geslacht. Echter opgevoed in een godsdienstig milieu spreekt het vanzelf, dat ik steeds met afkeer hoorde spreken van Multatuli. Verbeeldt u dat ik was student in de theologie en dan het standpunt van Multatuli tegenover den godsdienst. De eerste bundel Ideën was verschenen in 1862. Hy was de gevreesde man tegen wien gewaarschuwd werd en hoe ging het ons? Als zoovelen. Wy wilden graag die verboden geschriften lezen en toch wy durfden niet recht. Altijd heette het: hy is zoo'n slecht mensch! En zoo hield men ons af van zijn Ideën. Hij trok ons aan als de verboden vrucht, maar we hadden niet graag gezegd dat wy zyn werken lazen.

Ik woonde dat Kongres in het paleis by, ook op dien bewusten zaterdag. Het was er vol en ik stond naast een klein mannetje, zeer bewegelyk met een snor en twee groote vlammende oogen. Meermalen heb ik hem aangekeken, zonder te weten of ook maar te vermoeden wie hij was, alleen zyn uiterlyk was opvallend genoeg om hem onder de aandacht te brengen. Daar klinkt door de zaal het woord van den president: la parole est à Mr. Douwes Dekker.

1. 1867: bedoeld 1864.

[p. 616]

Algemeene konsternatie en daar zag ik dat kleine mannetje met die vurige blikken, die op eens in beweging kwam om door de menigte heen te dringen naar het spreekgestoelte.

Onder ademlooze stilte, nu en dan afgebroken door gemompel, hield hy z'n requisitoir tegen het Hollandsche wanbeheer in Indië, zoo o.a. toen hy zei dat het komitee dit lokaal gekozen heeft om te beletten dat de waarheid, die men niet kan dooden, haar stem zal kunnen laten hooren. Toen hy uit wilde scheiden, daar hy langer sprak dan de vastgestelde tyd, toen riep men van alle kanten: spreek door! spreek door! En toen hy eindigde met dat prachtige slot uit de Max Havelaar, toen was er een algemeen stilzwygen, zoo pynlyk mogelyk. Men zweeg na die aanklacht waarin de gemeene kramerij van 'n troep gewapende kruideniers was tentoongesteld in het paleis van hun Koning. Dit gaf aanleiding aan de president, den heer Dumonceau uit Luik om te zeggen: De Hollandsche regeering is met zulk een levendigheid aangevallen, dat het noodzakelyk is dat een of ander lid van deze vergadering de verdediging van haar nu wel op zich zal willen nemen opdat wy geen al te slecht denkbeeld meenemen.

Niemand antwoordde, want wat de heer Rochussen daarna zei, kon niemand als een antwoord beschouwen. Onder dien slechten indruk verlieten de vreemdelingen Holland.