Volledige werken. Deel 22. Brieven en dokumenten uit de jaren 1882-1883

[6 augustus 1883
Brief van Multatuli aan P.A. Tiele]

6 augustus 1883

Brief van Multatuli aan P.A. Tiele. Twee dubbele velletjes postpapier en een enkel, geheel beschreven. (M.M.)

[p. 674]

Nieder-Ingelheim

6 Aug- 1883

Waarde Tiele! Ja, dàt ontbreekt er nog maar aan dat ge excuses maakt over het laat zenden van dat overdrukje uit de Bydr. & Meded. v.h. Hist. Genootschap!^1. Ik wist niet eens dat die beste Vosmaer er werk van gemaakt had. Wel erken ik dat ge my daarmee een zeer groot genoegen hebt gedaan. Hartelyk dank! Ook voor Uw briefkaart, waaruit ik met blydschap zag dat het met uw asthma redelyk gaat. ‘Men kan er oud mee worden’ zegt de wysheid der volkeren. (Ook zònder asthma is t oud-worden mogelyk, voeg ik er by, en dit verdient de voorkeur, dunkt me.) Ook ik heb last van asthma, maar van 'n vreemde soort, naar 't schynt. Zóó vreemd dat 'n holl. dokter die my herhaaldelyk ad hoc^2. bezoekt, beweert dat m'n kwaal geen asthma is. Wat dàn? Telkens meen ik te stikken uit gebrek aan adem. Om niet hoofdig te schynen en z'n hartelykheid niet voor't hoofd te stooten, onderwierp ik my aan een kuur met arsenik, waarvan hy zich groot effekt voorstelde. Maar 't hielp volstrekt niet. ‘Dus was 't geen asthma’ redeneerde hy. Ik had geen lust me verder te laten genezen van de kwaal die 't dàn wezen zou.

Met hartelyke belangstelling en deelneming vernamen wy 't overlyden van uw kindje. Dat is zeer hard. Maar ook het ‘tobben met 'n ziekelyk kind’ zooals ge schryft, moet^3. 'n zware bezoeking voor U en de moeder geweest zyn, en daarom, al klinkt het wreed of ongevoelig, moet men betrekkelyk tevreden zyn met den treurigen afloop. Maar toch: arme moeder! Ik druk haar en U in gedachte hartelyk de hand. Zeer bitter is 't my by zulke gelegenheden altyd de verzuchting te uiten: wie weet voor hoeveel smart de nu zoo bedroefde ouders bewaard blyven!-

Van ons pleegkind hebben wy tot nu toe niets dan genoegen. Hy is nu 7½ jaar en 'n aardige prettige jongen. Natuurlyk zal ik hem niet volwassen zien. Ik hoop nu maar dat hy voor m'n vrouw na m'n dood 'n steun wezen zal. Later rechtstreeks, doch ook reeds

1. Het betreft: ‘Brief van een vrijdenker, geschreven in 1633.’ Medegedeeld door P.A. Tiele in de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap 6 (1883), blz. 217-221.

2. ad hoc: voor deze kwestie (lat.)

3. moet: oorspr. stond er was.

[p. 675]

indirekt terstond, omdat het besef dat hy háár hulp noodig heeft, haar sterken zal. Hy weet nog altyd niet anders dan dat wy z'n ouders zyn. Z'n wezenlyke moeder is onlangs overleden, en z'n vader - 'n knap fatsoenlyk man overigens, die dan ook gedurende de 2 eerste levensjaren van 't kind hem zoo goed mogelyk verzorgd heeft - laat sedert eenigen tyd niets van zich hooren. Tant mieux!^4. Jammer dat er ‘haken en oogen’ zyn die ons beletten den lieven jongen wettig te adopteeren. Dat heeft - ofschoon hier de adoptie wettelyk nog bestaat - veel voeten in de aard, en ik kan my in veel opzichten niet vry bewegen.-

Wat is dat stuk van (over?) Steven van der Hagen^5. belangryk! Door Vosmaer wist ik er iets van. Ik wou dat het 20 maal langer was. Gy noemt het: ‘door hem zelven verhaald’ en ik geloof dat dit juist is. Maar zyn er voor die meening andere kenmerken dan die welke uit den aard van 't stuk zelfvoortvloeien? Wat kan hem bewogen hebben de 3^o persoon te gebruiken?

Ik houd zooveel van zulke brokken echte geschiedenis. Wat schryven de luî aardig, die... zich niet toeleggen op schryvery! Ze staan tot schryvers van beroep als fatsoenlyke vrouwen tot gemeene deerns. Ik blyf er by dat er iets prostitueerends ligt in alle publiek geschryf van z.g.n. bellettristische aard. Dat ‘mooi willen zyn’ - en dit moet men, op straffe van onverkoopbaarheid! - komt me altyd walgelyk voor. Honderd ‘Overwinteringen op Nova-Zembla’^6. met al de daarby behoorende muillekkende beeren, glinsterende noorderlichten en - nooit geschreide! - tranen zyn me minder waard dan een dagboek van Gerrit de Veer^7.. Bestaan er van dat stuk (en dergelyke) onvervalschte uitgaven? Er zyn ‘letterkundigen’ die meenen zouden te kort te doen aan hun beschaving, wanneer ze zulke autenthieke brokken uit vorige eeuwen niet verhanselen^8. naar den schooleisch van den dag

Bennet^9. & Van Wyk Rz^10.. hebben gemeend:
‘de taal onzer voorouders zoo veel mogelyk (?) verstaanbaar te moeten maken, zonder echter aan dezelve eene verhevenheid van styl te geven die het veelal naïve en waarlyk oorspronkelyke geheel (!) zou doen verdwynen.

Alzoo: ‘geheel’ en al mag't naive niet verdwynen. Gelukkig! En de ‘verhevenheid van styl’ waarin anders de H.H. Bennet & V.

4. Tant mieux: zoveel te beter (fr.)

5. Steven van der Hagen: nederlandse zeevaarder en handelaar; werd in 1599 door de ‘Compagnie Van Verre’ naar Oost-Indië uitgezonden, waar hij voor Nederland gunstige verdragen afsloot met de Vorsten van de Molukken. In dezelfde jaargang van de Bijdragen en Mededeelingen (1883) stond dit reisverslag afgedrukt (blz. 377-421).

6. ‘Overwintering op Nova-Zembla’: episch gedicht in alexandrijnen van Hendrik Tollens (1819); de eigenlijke naam was: Tafereel van de Overwintering der Hollanders op Nova Zembla.

7. Gerrit de Veer: hij was de scheepsdokter die tijdens de overwintering (1596-1597) een dagboek bijhield.

8. verhanselen: verknoeien.

9. Bennet: Roelof Gabriël Bennet (1774-1829), nederlands schrijver van verhandelingen over ontdekkingsreizen en uitgever van o.m. het dagboek van Gerrit de Veer.

10. Van Wijk: R.G. Bennet en J. Van Wijk Roelandsz, Nederlandsche zeereizen in het laatste der zestiende, zeventiende en het begin der achttiende eeuw. Dordrecht 1830. Multatuli's exemplaar van dit vijfdelige werk is in het bezit van het Multatuli Museum.

[p. 676]

Wyk zoo sterk zyn, zullen ze ditmaal zedigjes ongebruikt laten. Wel, wel!

Als bydrage tot de kennis van 't gezond verstand dier uitgevers kan dienen dat zy:

‘de zoogenoemde inwerpen (?) of invoegsels, de beschryving der byzondere landen of streken op den aardbol bevattende, en die, nu geheel verouderd zynde, ons voorkwamen, thans naar de nieuwere berigten te moeten worden veranderd.’

Zulk volk zou in-staat zyn Semiramis^11. optedirken met 'n krinoline, en Romulus^12. z'n broer te laten doodschieten met 'n revolver. Gelukkig dat het alleraardigste stuk van onzen flinken Steven niet in handen van dezulken gevallen is! Maar wel had ik graag wat noten van U gehad. Wat is ‘romelisoen’^13. voor 'n ziekte? Kan't een verbasterd spaansch woord zyn? (Misschien 'n soort van kortademigheid die, niet wykende voor rattenkruid, geen aanspraak heeft op den eertitel van asthma. O, die geleerden!)-

Ik heb 'n Valentyn^14. ('n echte, goddank!) en ga van avend eens nazien wat daarin over St.v.d.H. te vinden is.-

Welke echte (of onverknoeide) reisbeschryvingen zyn er te krygen? Nu ja, echte soms op auctien, maar die zyn zeker duur. Ik bedoel uitgaven als die van V. Wyk Rz, zonder de verbeteringen die hy zich veroorlooft? (Een ‘Wouter Schouten’^15. heb ik. Hy is van 1676)

Ik ben zeer belangstellend in den uitslag der pogingen om de Varna^16. te vinden, en begryp niet dat er niets meer blykt van ongerustheid. Of houdt men die voor zich om de betrokkenen niet angstig te maken? Ik ben wèl ongerust! Over 'tgeheel echter vind ik die tegenwoordige N.P.^17. tochten verkeerd bestuurd. Waarom niet met internationale krachten stations gevestigd in 't Noorden, en wel permanent? Het personeel kon om de 2 jaar en à tour de rôle^18. vervangen worden. Wanneer men begon met Hammerfest of 'n andere geschikte plaats als hoofdstation, vanwaar uit de onderstations successivelyk verder noordwaarts geschoven werden - (misschien om op haar beurt hoofdstation te worden) dan zou men de zaak geregeld kunnen aanpakken. Thans geschiedt alles zoo'n beetje op de gis, en zonder overeenstemming. Ook kent men in Holland of Engeland - in Oostenryk of Italië nog minder! - de goede tydstippen niet zoo goed als wanneer men

11. Semiramis: legendarische koningin van Assyrië (2000 v. Chr.)

12. Romulus en Remus: de legendarische broeders die Rome zouden hebben gesticht.

13. romelisoen: bloed-diarree. Zie brief van 1 september 1883.

14. Valentyn: François Valentyn, Oud en Nieuw Oost-Indiën, vervattende een naauwkeurige en uitvoerige verhandelinge van Nederlands mogentheyd in die gewesten. Dordrecht Amsterdam 1726. In vijf delen. Het Multatuli Museum bezit het exemplaar van Multatuli.

15. Wouter Schouten: wschl. Willem C. Schouten uit Hoorn (overleden 1625). Deze schreef Journal ofte beschrijving van de wonderlicke reyse, gedaan door Willem Cornelisz Schouten van Hoorn in de jaren 1615, 1616 en 1617.

16. Varna: het nederlandse stoomschip gebruikt bij de Noordpool-expeditie naar Dicksonhaven.

17. N.P.: Noordpool.

18. à tour de rôle: om beurten (fr.)

[p. 677]

in de buurt is. De perioden van 't los raken der ysmassa's zyn zeer verschillend. Wie by vroegen dooi snel by de hand is, heeft veel voor.

Ik noemde ‘Hammerfest’ niet omdat ik bevoegd ben die plaats goed of aftekeuren, doch slechts omdat ze tegenwoordig telkens als relais^19. blykt gebruikt te worden. Maar heeft men er nooit aan gedacht om Archangel tot punt van uitgang te kiezen? De visschersbevolking van die plaats zyn 't bezoeken van Spitsbergen en Nova Zembla gewoon en zou gewis goede equipagie leveren voor de schepen die den N. Pool willen naderen. Ook de ivoorzoekers die - zoo meen ik - elk jaar de Witte Zee oversteken om mammouth's tanden uit de holen te halen van sommige eilanden in de yszee - nog eens: zoo meen ik - zouden voor de Noordpool vaart te gebruiken zyn.

't Komt me voor - hoe zal ik t uitdrukken? - dat men in die dingen tegenwoordig te veel... chauviniseert. Men wil er ‘losgedonderde schoten’ by, zegge, overgezet in 't moderne: afscheids dejeuners met toasten in de amsterdamsche rietlanden. De zaak wordt vèrsjesachtig. Zoo komt in alles de klad. Wie precies weten wil wat ik meen, moet maar eens 't een of ander artikel over die zaak lezen van De Veer - niet Gerrit, o hemel! - de litterarische lamlendigheid die ons daaruit aanwaait lykt niets op Barends & Heemskerk^20., niets op flinke manneheid^21.. En:

men verneemt dat de firma N, N en Zoon, distillateurs in... 't een of ander, sedert 11½ jaar gevestigd in deze stad, (...gracht, no -) ten-behoeve onzer koene landgenooten, geheel belangeloos hebben afgestaan om in 't hooge Noorden te worden gebruikt by 't feestmaal ter eere onzer geeerbiedigde koningin-

o god, ik weet niet verder. Die geeerde firma geeft 'n zakje ulevellen mee. Ziedaar!

Ziedaar en ajakkes! Waar blyft de regeering? De Staten van Holland die 'n premie uitloofden gaven toch beter blyk zich de zaken aantetrekken! 't Is waar dat men toen nog geloofde aan 't commercieel belang van den ‘doortocht’ iets dat ik nooit begrepen heb. Al slaagt men er in (zooals Nordenskiold)^22. te Japan te komen, men kan toch immers nooit staat maken op de route? Wie zou langs dien weg goederen willen verschepen? Maar 't weten-

19. relais: pleisterplaats (fr.) Het schip, dat de Varna zou moeten opsporen, zou uit Hammerfest moeten vertrekken.

20. Heemskerk: Jacob van Heemskerk (1567-1607), nederlands admiraal, samen met Willem Barendsz de aanvoerder van de bemanning die, op zoek naar de noordoostelijke doorvaart, op Nova Zembla overwinterde (zie noot 7).

21. manneheid: kennelijke verschrijving (door 't omslaan van de pagina) voor mannelykheid.

22. Nordenskiold: Adolf Erik Nordenskjöld (1832-1901), zweeds noordpoolreiziger die in 1878/79 erin slaagde rondom Noord-Azië naar de Stille Oceaan te varen.

[p. 678]

schappelyk belang blyft bestaan, en daarom zeker ligt de zaak buiten 't kringetje onzer ephemere^23. ministers.

Dat ik u zoo schryf over die N. Poolzaak, nu ja, wyt dat aan uw Steven V.D. Hagen. Jammer dat hy niet in z'n kop heeft gekregen er heen te gaan. Hy zou er gekomen zyn, met of zonder ‘bolletyn^24..’ En aan hèm zou ik gevraagd hebben, wat ik nu aan U vraag: hoe is (of hoe noemt men) den wind aan de noordpool? Is niet elke wind, vanwaar ook komende, Zuid? Ik weet wel dat er stipt gesproken, geen Noord Pool bestaat, geen vast punt althans, maar nu eens de oscillatie^25. weggedacht, hoe zou 'n stuurman die z'n wacht beschryft in 't Logboek, den wind definieeren? Elk zuchtje dat hem raakt is van 't Zuiden gekomen, en zoodra 't hem gepasseerd is, wordt het 'n Noordenwind. Ra, ra, hoe is dit?

Misschien ontmoet ge den heer Volck^27. of Pr. Buys Ballot^28.. Van B.B. en veel andere meteorologen gesproken, ik kan maar van geen sterveling te weten komen wat ‘dépressie’ is? Of liever, ik kan de uitlegging van dat woord niet overeenbrengen met de wys waarop 't telkens gebruikt wordt. Zou 't ook misschien weer - ik vraag dit stamelend - een van de termen zyn die men uitvond om... 'n technisch^26. klinkende determinatie te doen doorgaan voor verklaring? Want... dat doen ze soms, die ‘geleerden.’ Ze zyn om te stelen. Daar heeft nu weer de beroemde professer Palmieri - ‘beroemd’ zyn die heeren eens-vooral. Ze brengen dat praedicaat mee in de wieg) nu, de beroemde Palmieri^30. weet te vertellen dat de katastroof te Ischia^31. niet moet geweten worden aan 'n aardbeving maar aan 'n... ‘onderaardsche instorting.’ Straks zul je vernemen, als er 'n schip in storm vergaat, dat het niet van den wind komt, maar van de golven. Als men't maar weet! De volkeren worden zonderling bediend door de officieele wetenschap! Ook op z.g. n^d lager gebied. Ik raakte dezer dagen in kennis met 'n zeer intelligent meisje dat jaren lang een H. burgerschool bezoekt. Het kind was niet in staat 'n eenvoudig gesprek in 't fransch te voeren. In ‘wiskunde’ (zoo noemde zy 't) had ze nooit van de eigenschappen der evenredigheden gehoord. (Ook niet onder^29. de ouwerwetse benaming van regel van drieen.) In ‘geschiedenis’ - kyk, 't was kurieus! En nogeens: ze was volstrekt niet dom. Dat onderwys de par le Roi is hemeltergend. Is men blind in Holland? Meen daarom niet dat ik in dit opzicht

23. ephemere: kortstondig als eendagsvliegen.

24. bolletyn: scheepsverslag.

25. oscillatie: het slingeren (van de aardas?); bedoeld zijn alle afwijkingen van het zuiver geografische noorden dat bv. niet samenvalt met de magnetische noordpool.

27. Volck: één van de leden van het comité ter redding van de Varna.

28. Pr. Buys Ballot: Christophorus H.D. Buys Ballot (1817-1890), nederlands meteoroloog, ontdekker van de wet van Buys Ballot over de koers van winden die van een hogedrukgebied naar een lagedrukgebied (depressie) stromen. Pr. is hier professor. Hoorde ook tot de leden van het comité ter redding van de Varna.

26. 'n technisch: oorspr. stond er technische.

30. Palmieri: Luigi Palmieri (1807-1896), italiaans wis- en natuurkundige, direkteur van het observatorium op de Vesuvius.

31. Ischia: een klein italiaans eiland bij Napels. Op 28 juli 1881 werd het eiland door een hevige aardschok getroffen.

29. onder: oorspr. stond er van.

[p. 679]

hoog loop met Duitschland. Ook hier is alles officieel-ellendig. Ik zou u daarvan grappige staaltjes kunnen vertellen.

Adieu beste Thiele! Wees met uw lieve vrouw hartelyk van ons gegroet en geloof my

Uw liefh.

DouwesDekker

Korrigeer maar alle slordigheden. Ik lees niet over, en weet dat ik dan de gekste fouten maak.