Volledige werken. Deel 18. Brieven en dokumenten uit de jaren 1875-1877

[december 1875
Twee recensies in Het Nederlandsch Tooneel]

Midden december 1875

Twee recensies door J.N. van Hall in Het Nederlandsch Tooneel, blz. 6-13. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.) Fragmenten.

Utrecht, 21 November 1875.

[p. 118]

Een blik in de kunstenaarswereld.
Juffrouw Krüseman's laatste reis.

Of Juffrouw Krüseman het talent meê ter wereld bracht, of wel in Amerika de kunst afkeek, het kan niet ontkend worden, dat zij de gave bezit om de nieuwsgierigheid te prikkelen en iets ‘nie dagewesenes’ te produceeren - en dat zegt reeds wat in ons, literair en artistisch, vrij eentoonig en weinig opgewekt leven. Welke beweegredenen haar daarbij leiden en of de Kunst er steeds meê gebaat wordt - is een andere vraag.

‘Ook na Vorstenschool zal ik nog eens op de planken komen en wel om een hartig woordje te zeggen tot de Critiek, die ik reeds meermalen à faire nam, maar die nog wel eens mag hooren hoe ik over haar denk. En ik zal dat niet doen met behulp van een bestaand tooneelgezelschap; ik zal met mijn eigen, door mij gevormde, tooneelisten voor het publiek treden.’

Zoo moet Juffrouw Krüseman hebben gesproken. En zij liet groote roode aanplakbiljetten drukken en schreef daarboven: Laatste reis door Nederland. (....)

Ik verbeeld mij dat het Juffrouw Krüseman bij de samenstelling van Een blik in de kunstenaarswereld minder te doen is geweest om een werk van eenige kunstwaarde te scheppen, dan wel om, met de middelen waarover zij te beschikken had, in pikanten vorm nog eens te zeggen wat haar omtrent de Critiek op het hart ligt. Is dit zoo, dan wil ik haar niet al te hard vallen over het onsamenhangende, het onbeholpene in den vorm van deze ‘dramatische schets’, gelijk zij haar stuk bescheidenlijk noemt.

Iets anders is het wat den inhoud betreft. Wat in een satire, pamflet, of hoe men 't noemen wil, als Kunst en Critiek, met al de overdrijving aan dit genre eigen, op zijn plaats was als bespotting der middelmatige, partijdige critiek, is dat niet meer in een dramatische schets van 5 bedrijven. Zoodra Juffrouw Krüseman in dien vorm hare beschouwingen wenschte te kleeden, had zij haar onderwerp breeder moeten opvatten, en naast het beeld der eenzijdige, omkoopbare critiek dat moeten plaatsen van de critiek, zooals zij die wenscht, van de onafhankelijke, de kundige, eerlijke, oprechte critiek. Met die te ignoreeren, en door te slaan in een opgeschroefden toon, in een taal, waaruit alleen blinde hartstocht spreekt, heeft zij haar werk onmogelijk gemaakt en haar doel ten eenenmale gemist.

Laura, de tooneelspeelster, die in studie het middel zoekt om als

[p. 119]

kunstenares vooruit te komen, wordt door de critiek verguisd, omdat zij hare loftuitingen niet met zoenen heeft willen koopen. Maar gelukkig is er nog een publiek, dat eerlijker en onpartijdiger oordeelt; de door de pers miskende Laura wordt door het publiek in hare eer hersteld en met lauwerkransen overladen. (....)

J.N.v.H.

26 November 1875. Catharina Beersmans.
als Koningin Louise in Vorstenschool.

Eene opvoering van Vorstenschool met Juffrouw Beersmans als Koningin Louise werd voor den 25en November te Rotterdam aangekondigd. De verleiding was groot voor een bewonderaar van dit drama, om nu eindelijk de schepping, waar Multatuli zijn hart in heeft neergelegd, ook eens met ‘hart’ te zien wedergeven - en ik heb haar niet weerstaan. De gelegenheid om in een Hollandschen Schouwburg zuiver kunstgenot te smaken en zijn geloof aan de toekomst van het Nederlandsch tooneel te versterken, mag men niet ongebruikt voorbij laten gaan.

Ik ben naar Rotterdam gereisd, en nog onder den levendigen indruk van wat ik daar genoot schrijf ik deze regelen^*.

Zou ik na Vorstenschool herhaaldelijk te hebben gelezen, na het tweemaal te hebben zien opvoeren, nog iets voelen bij de opvoering van dit drama, dat ik schier van buiten ken; zou het mij nog een hooger genot schenken dan dat van schoone denkbeelden in schoone taal voorgedragen? Ik beken dat die vraag bij mij is gerezen - maar reeds bij de eerste toonen van deze symphonie der menschelijkheid schaamde ik mij bijna dat ze in mij had kunnen opkomen.

* Ik meende hier alleen over Juffr. Beersmans te moeten spreken. Later vind ik nog wel gelegenheid om over het spel der artisten van de Rotterdamsche Schouwburgvereeniging in Vorstenschool het een en ander te zeggen. Hier zij nog vermeld dat de beneficiant van dezen avond, de heer D. Haspels, door het publiek met welverdiende eerbewijzen werd overladen. Multatuli had hem, met een hartelijk schrijven, een geschenk toegezonden.

[p. 120]

Nauwelijks waren de eerste regels gesproken, of ik was sous le charme^1.. Niet minder krachtig dan vroeger werd ik aangegrepen, niet minder gespannen was de aandacht, waarmede ik de ‘zielehandeling’ volgde. Nòg had de dichter mij ‘iets te zeggen.’ De snaren, die vroeger hadden getrild, zij klonken thans niet minder luide, nu een kunstenares als Catharina Beersmans als tolk optrad van Multatuli's schepping, op eene wijze den genialen dichter waardig.

Hoor, in den aanvang van het 1^e bedrijf, hoe ernstig vriendelijk zij Puf ondervraagt. Dat is niet de luchthartige Koningin, die met een zelfgenoegzaam lachje op de lippen, hare nieuwsgierigheid zoekt te bevredigen, en een kinderachtig genoegen schijnt te smaken in die kennismaking met een wereld die haar vreemd is. De Koningin, die Juffrouw Beersmans ons te zien gaf, is de denkende, gevoelende vrouw, de vrouw die het volk wil leeren kennen, die wil leven met het volk, en mede lijdt bij het hooren van al de ellende, die door dat volk wordt geleden. Hoe diep heeft die blik in een voor haar nieuwe wereld haar geroerd; en als zij die toestanden schildert, als zij voor de Koningin-Moeder haar ideaal ontvouwt en deze haar. ‘Dweepster, lieve dweepster!’ noemt - hoe schrikt zij daar teleurgesteld terug! Hoe roerend smeekt zij:

Neen zeg dat niet... om godswil zeg dat niet!

en hoe ernstig, met welk een kracht gaat zij voort het lot van den arme te schilderen, wien alle vlucht is verboden door de werklijkheid,

Die met 'n ijz'ren vuist hem perst in 't slijk,
En elke poging tot verzet, bestraft
Met honger...

Voortreffelijk van toon en gebaar was het verhaal van den droom. Vol verdienste ook het 3^e bedrijf, het moeilijke tooneel in het priëel dat, fijn gedetailleerd, niet tot het publiek gedeclameerd werd, maar, als ten antwoord op hetgeen de Koninginmoeder en de Walbourg haar in gebaar en blik tegenwerpen, tot dezen werd gericht.

In het 4^e bedrijf, waar de Koningin Hanna bezoekt, was het steeds de vrouw van distinctie en van fijne vormen, die voor ons stond. Hoe de ruwheid van Herman haar fijn gevoel schokt en pijn doet, straks zal zij nog heviger schok ontvangen, wanneer Albert ver-

1. sous le charme: onder de bekoring (fr.)

[p. 121]

telt hoe het gerucht de Koningin noemt als de minnares van Van Weert. Ook bij die mededeeling blijft Louise zich zelve meester. Het ‘Man, ben je dol!’ wordt Albert niet vinnig toegebeten, maar half fluisterend gesproken, als vreesde zij zich te verraden.

Als versteend van ontzetting met ingehouden adem volgt de Koningin, op den achtergrond het gesprek tusschen Herman en Hanna, en wanneer zij naar voren treedt om Hanna te overtuigen dat zij het aan haar eer verplicht is alles aan den Koning te openbaren, hoe kalm en ernstig, hoe gemoedelijk overredend zijn dan toon en houding. Waar en waardig is de ontmaskering van Hesselfeld in het lakeienpak. Geen valsch pathos ontsiert dit tooneel, evenmin als het slot, waarbij de Koningin, van Hansje afscheid nemend, zegenend de handen over haar hoofd uitstrekt.

Het glanspunt van hare schepping intusschen bereikt Juffrouw Beersmans eerst in het laatste bedrijf, dat sommigen ‘niet te spelen’ vinden. De foltering, die Koningin Louise van Huisde doet ondergaan is, in Juffrouw Beersmans vertolking, een van de fijnste soort. Nu eens onverschillig, dan weer ongeduldig, hier medelijdend ironisch, daar bijtend sarkastisch, straks majestueus gebiedend, voegt zij den armen hoveling het martelend: ‘Blijf zitten!’ toe. Meesterlijk geschakeerd boeit deze lange pijniging van het begin tot het eind; geen fijn trekje gaat verloren, en het ‘onspeelbare’ tooneel wordt het treffendste, meest artistieke van het geheele drama. (....)

J.N.v.H.