Volledige werken. Deel 17. Brieven en dokumenten uit de jaren 1874-1875

[30 april 1875
Verslag in de Nieuwe Rotterdamsche Courant]

30 april 1875

Verslag van Multatuli's voordracht te Rotterdam d.d. 28 april in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, no. 119. (K.B. 's-Gravenhage; knipsel M.M.)

Het punt van uitgang van onze zedelijkheid, de basis van ons zedelijk leven - dit was het onderwerp dat de heer E. Douwes Dekker gekozen had voor de voordracht die hij gisteren avond, op vereerende uitnoodiging, nog vóór zijn vertrek hield. Over de voordracht van Multatuli behoeven wij niet verder uit te weiden; wat men conventioneel mooi vindt verwacht niemand meer van hem te hooren, doch, tenzij men zich met zijn genre volstrekt niet verzoenen kan (wat nog niets tegen dat genre bewijst), boeiend was Multatuli, geestig, niet het minst in zijne tusschenzinnen en scherpzinnig in zijn geheele - causerie, zouden wij bijna gezegd hebben wanneer niet zijn onderwerp te ernstig en de behandeling te aangrijpend geweest was.

Tweeërlei streven kenmerkte zijn voordracht: in de eerst plaats het streven niemand te ergeren door kwetsing zijner overtuiging, en in de tweede plaats het streven zelfs in zeer teedere quaesties onverholen voor zijne opinie uit te komen. Hieraan meenen wij het te moeten toeschrijven dat Multatuli niet altijd even gelukkig was als in zijne vroegere voordracht. Hoe moeielijk het trouwens is, bij de behandeling van het onderwerp waaraan Multatuli zich waagde, aan den eersten eisch te voldoen, bleek toen een paar personen de zaal verlieten. Waaraan schenen zich deze te ergeren? Niet daaraan, dat de redenaar stoutweg verkondigde dat hij aan geen God geloofde... maar daaraan dat hij de onfeilbaarheid van den Paus negeerde, welke onfeilbaarheid hij toch nog wel op katholiek standpunt verdedigde.

[p. 686]

De basis voor onze zedelijkheid is, zegt Multatuli, nog niet gevonden en zoo er een God is zal hij wel zeer ontevreden op ons menschen zijn, dat wij na het oneindig aantal jaren dat wij daar naar hebben kunnen zoeken, nog niet verder gekomen zijn. Ook spreker kan die basis niet aangeven, ook hij kan slechts gissen; beredeneerde twijfel staat toch nog altijd boven botweg aannemen van onmogelijke dingen. De basis onzer zedelijkheid moet men niet zoeken in God, niet in den godsdienst. Zij, die bij de opvoeding van 't menschdom zich van God bedienen, draaien in denzelfden vicieusen cirkel rond als men bij de opvoeding der kinderen doet. Laat dat - waarom? - Omdat het niet goed is. - Waarom is het niet goed? - omdat God, of de opvoeder, het verbiedt. - Waarom verbiedt hij het? - Omdat het niet goed is. Zelfs het gansche systeem van straffen waarmede men God liet dreigen (met straffen was men altijd veel guller dan met beloonen) waarbij men nog wel zeer inconsequent was door b.v. de booswichten te doen straffen niet door God, maar door den duivel dien men gediend had, heeft het menschdom niet gebaat; noch door 't geloof aan God noch door eenigen godsdienst zijn de middelen tot bescherming van eigendom en van personen overbodig geworden, en geen wonder: hoe kan iets dat niet bestaat een punt van uitgang zijn? Het geloof aan God zit echter diep ingeworteld; zich van dat geloof los te maken vereischt kracht en moed, en men slaagt daarin niet dan na een fellen strijd. Zij die na dien strijd van den vriend, op wien zij meenden te moeten vertrouwen, maar die hun steeds zonder antwoord op angstige vragen liet -, afstand deden, zij die eindelijk de krukken waarmede men 't loopen - niet geleerd - maar verleerd had, wegwierpen, getuigden door hun eerste waggelende gang van de zwakheid, die veroorzaakt wordt waar men zich onnoodig van een valschen steun bedient. Als proeve van dien waggelende onzekeren gang las Multatuli zijn gebed van den onwetende voor.

De gissing, en hij drukte op dat woord, de gissing die Multatuli oppert is deze. De mensch moet de bron zijner zedelijkheid in zich zelven zoeken, door te streven naar de kennis der natuur.

Natuur niet in den zin opgevat, van alles wat buiten de stad ligt, maar in dien van alles wat ons omringt, alles wat ontstaan is. Wij moeten trachten onze kennis van de natuur fijn te houden en fijn

[p. 687]

te maken; in de natuur is alles correct, alles goed; nauwkeurige kennis van de natuur zal onzen schoonheidszin opwekken en die zal ons leeren datgene te verwerpen wat ons onnut is. Zoo dit al geene oplossing is, onze geest zal door haar niet worden afgestompt.

En wanneer er dan nu toch wel een God is?... Het utiliteits-bewijs, (ook nog in onze dagen aangevoerd), dat wanneer er wèl een God is, zij die aan hem hebben geloofd veel gewonnen en zij die hem niet hebben geloofd alles verloren hebben - Multatuli keert het om. Evenals een vader die zijn kind een geschenk gegeven heeft, zal God meer liefde voor hen koesteren, die getracht hebben al het goede van zijn geschenk, van de natuur, te doorgronden en te waardeeren, dan zij die dat geschenk ter zijde stellende zich bepalen tot uitroepen ‘O vader wat zijt gij goed, groot, wij aanbidden U, enz. enz.’

Multatuli eindigde met een beroep te doen op de gemoederen zijner hoorders. Handelen wij in Indie zooals behoort? Indien de Oost-Indische Compagnie - met God - veel kwaad heeft gedaan in Indie en indien onze godsdienst, die dan toch ook reeds 1800 jaren oud is, ons nog niet heeft geleerd rechtvaardig te zijn tegenover onze 40 millioen broeders aldaar - wordt het dan geen tijd, zij het ook zonder God, daaraan een einde te maken? Twee maal twee is vier - maar dat wij, geen vier millioen menschen, dwingelandij uitoefenen over 40 millioen anderen - dat is geen vier. Door allerlei omstandigheden zijn wij in Indie heer en meester; het is vooral onze plicht daar zedelijk te zijn.

Ten slotte deed Multatuli eene openhartige erkentenis omtrent zich zelven, eene erkentenis die hem tot eer strekt. In zijne geschriften had tot heden eene bitterheid geheerscht, die hem onrechtvaardig en onbillijk deed zijn; de behandeling die hij heeft ondergaan heeft hem wrevelig gemaakt, en hij, die zich door die geestelijke dronkenschap laat beheerschen, wordt onwaar. Thans ondervond hij waardeering, liefde; vooral in Rotterdam was hij getroffen door de wijze waarop hij ontvangen was. Dat zou, meende hij, ook invloed hebben op den toon zijner geschriften. De gansche rede werd met gespannen aandacht aangehoord en herhaaldelijk luide toegejuicht; op die toejuichingen zouden wij deze aanmerking hebben dat zij midden in eene redevoering niet

[p. 688]

gewenscht en, toen de spreker zijne hoorders eenige al te vleiende woorden toesprak, minder gepast waren.

Een enkele vraag aan Multatuli (liefst als tusschenzin op te vatten): mag iemand die Ixion in de onderwereld een rad op een berg laat brengen, (blijkbaar was Sisyphus en zijn steen bedoeld - Ixion werd tot straf in een verticalen malmolen rondgedraaid) zich wel boos maken als anderen een h te veel schrijven in Monthyon?