Volledige werken. Deel 17. Brieven en dokumenten uit de jaren 1874-1875

[7 april 1875
Verslag van de voordracht te Rotterdam]

7 april 1875

Verslag van Multatuli's voordracht te Rotterdam d.d. 5 april, in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, no. 94. (K.B. 's-Gravenhage; knipsel M.M.)

Een goed bezette zaal en luide toejuichingen bij het binnentreden waren den heer E. Douwes Dekker (Multatuli) gisteren avond een bewijs, dat met belangstelling de aankondiging zijner voordracht vernomen was. Voor dit bewijs van welwillendheid dankte hij zijne hoorders, en al zou hij, zooals hij zeide, ook voor de meesten hunner niets nieuws zeggen, toch hoopte hij dat na afloop zijner voordracht de gunstige gevoelens, die zijn gehoor blijkbaar jegens hem koesterde, niet verminderd zouden zijn. Als onderwerp zijner rede had hij gekozen de poëzie, althans zou hij trachten zich zoo veel mogelijk tot dit onderwerp te bepalen, al wist hij ook en waarschuwde hij zijne hoorders vooraf, dat hij zeker telkens zou afdwalen. Wie Multatuli's Minnebrieven en Ideën gelezen heeft, kon niet anders verwachten: zooals hij schrijft, zoo spreekt hij. Telkens laat hij den draad zijner rede vallen en verbindt hij aan eene uitdrukking of een woord een denkbeeld, dat geheel buiten de natuurlijke grenzen van het onderwerp ligt, waarmede hij zich bezig houdt. Maakt dit vaak het lezen zijner geschriften vermoeiend, moet men dikwijls tal van bladzijden doorworstelen, alvorens men den draad terugvindt, - die klip heeft Multatuli gisteren avond in zijne voordracht zorg-

[p. 620]

vuldig vermeden: al maakte hij zeer dikwijls, vooral in het eerste deel zijner improvisatie, zijsprongen, telkens ook en spoediger dan men 't van hem gewoon is, keerde hij tot zijn onderwerp terug.

Een eenigzins nauwkeurig relaas te geven van hetgeen Multatuli over dit onderwerp sprak in de twee uren, gedurende welke hij zijne hoorders bezig hield en boeide, is zeer moeilijk. Het moge waar zijn, zooals hij zeide, dat hij niets nieuws mededeelde, de wijze waarop het gezegd werd, was nieuw. De meeste zijner denkbeelden zijn zonder twijfel herhaaldelijk bij velen opgekomen, - weinigen, zeer weinigen voorzeker hebben ze zoo gerangschikt, ze van die zijde bekeken en onderzocht, ze zoo uitgesproken.

Wat is poëzie? vroeg hij. Reeds de etymologie van het woord toont aan, dat zij niet is waarvoor zij, helaas! zoo vaak doorgaat: verzen maken, rijmen. De beteekenis van het Grieksche stamwoord is: maken, vormen, rangschikken, samenvoegen. Zou hij er eene definitie van geven, hij zou poëzie willen noemen: de gewoonte, de hebbelijkheid, de neiging en tot zekere hoogte de natuurlijke en voortdurend ontwikkelde bekwaamheid, om schijnbaar min of meer aan elkaar vreemde en heterogene begrippen samen te vatten. Naar zijne opvatting is poëzie nauw verwant aan wijsbegeerte, convergeeren zij beide naar één doel, streven zij beide naar kennis der waarheid, naar schoonheid en reinheid, en eindelijk ook naar practisch nut. Zoo zijn en waren zeer vele dichters, die in de oneigenlijke beteekenis dien naam dragen, geen poëten, terwijl allen, hoewel zij nooit gedicht hebben of dichten zullen, poëten zijn, die naar dat doel streven, naar kennis der waarheid, naar schoonheid en reinheid, en naar practisch nut.

Voor de poëzie in haren valschen vorm ontleende hij een naam aan de botanie en zoölogie; hij noemde die de poëzie in haren spotvorm, in dezelfde beteekenis, welke aan dit woord gehecht wordt in de wetenschappen, waaraan hij het ontleende: een uiterlijke, zelfs voor het scherpste doch niet wetenschappelijk geoefende oog hoogst bedriegelijke overeenkomst en gelijkenis met de volgens de onfeilbare natuur juiste en ware soort. Den spotvorm nu der poëzie vond men terug in de mythologie, in den godsdienst, in de geschiedenis en in 't maatschappelijk leven. In

[p. 621]

schijnbaar poëtischen vorm waren b.v. door de rhapsoden de mythen der Grieksche goden, de oorlog met Troje bezongen, maar hunne zangen waren de spotvorm der poëzie, omdat zij niet streefden naar eenvoud en kennis der waarheid, naar ware en reine schoonheid, schijnbaar heterogene begrippen niet samenvatten en rangschikten, zoodat het gemoed van anderen daardoor getroffen, het schoonheidsgevoel daardoor ontwikkeld, gelouterd en gekuischt werd. In dienzelfden geest toonde hij den spotvorm der poëzie aan in den godsdienst, zooals die beschreven is in den Bijbel, zooals daarin de Jehovah der Israëlieten en de levende God van 't Christendom is voorgesteld.... Vóór hij dit echter deed, wenschte hij alle misverstand onmogelijk te maken en goed begrepen te worden. Wie zijne Ideën had gelezen, kende zijne opvatting van het Godsbegrip; daarvan wilde hij thans zoo weinig mogelijk zeggen, slechts zooveel als hij voor zijne beschouwing strikt noodig had, omdat hij, en die verzekering herhaalde hij met nadruk eenige malen, niemand's geloof kwetsen, geen zijner hoorders in zijne innigste gevoelens, in zijn godsdienstig gemoedsleven beleedigen wilde. In denzelfden geest betreurde en veroordeelde hij verder dien spotvorm in de wijze, waarop de geschiedenis beschreven is, de heldendaden onzer voorvaderen verheerlijkt en bezongen zijn, omdat in plaats van de schoone, eenvoudige waarheid leugens in schoonklinkenden vorm zijn neergeschreven en van mond tot mond zijn overgebracht; in denzelfden geest eindelijk protesteerde hij tegen dien spotvorm in het maatschappelijk, dagelijksch leven, tegen de onwaarheid onder schoone en schitterende vormen verborgen, tegen het gemis van reine waarheid, van een streven naar eenvoud en schoonheid. Ja, ook in het dagelijksch leven, in ambt en bedrijf lag in den hoogeren zin des woords poëzie! Dit was het denkbeeld, dat Multatuli in het laatste deel zijner voordracht ontwikkelde, met eene overdaad van denkbeelden, gedachten en phantasiën, welke elkander zoo snel opvolgden en daarbij zoo onsystematisch dooreengewerkt waren, dat hij er niet in slagen kon zijne hoorders op het standpunt te verplaatsen, waarop hij zich in dit deel zijner improvisatie bevond. Een treffend voorbeeld van poëzie in het dagelijksch leven zij echter vermeld, dat hij uit zijne ondervinding der laatste dagen aanhaalde: een eenvoudig huisvader had op

[p. 622]

zijne knieën twee blozende kindertjes met schitterend lachende oogjes, die Multatuli, al was de vergelijking oud, niet juister wist te vergelijken dan met ontluikende rozeknopjes. Een huisvriend sprak van het prozaïsche in het beroep van den vader: er was sprake van guldens, centen, van boekhouden.... - ‘Ja zeker, zeide de huisvader, dit is prozaïsch. Maar beklaag mij niet, want ik ben gelukkig. Zonder dat prozaïsche zou ik ook deze heerlijke poëzie missen’ -, en hij legde beide handen op de hoofdjes zijner blozende kleinen. Zie, dat is de poëzie in het dagelijksch leven, riep Multatuli uit. Voorzeker wist en vermoedde zelfs die eenvoudige huisvader niet, dat hij op dat oogenblik zoo groot poëet was.

Tot het einde zijner voordracht werd de heer Douwes Dekker door zijne hoorders met ingespannen aandacht gevolgd. Ondanks zijn betrekkelijk zwak geluid, ondanks het gemis van vele eigenschappen en gaven die men in den redenaar gewoon is te zoeken, weet Multatuli zijn gehoor te boeien en mede te sleepen; er ligt in zijn eenvoudige voordracht en in zijn zachte stem dikwijls zulk een gloed en warmte, dat hij bewondering afdwingt en den hoorder noodzaakt hem te blijven volgen. Wij twijfelen geen oogenblik, of wij spreken in den geest van allen, die gisteren Multatuli hoorden, wanneer wij den wensch uiten, dat deze voordracht nog door vele andere gevolgd moge worden.