Volledige werken. Deel 17. Brieven en dokumenten uit de jaren 1874-1875

[Bijlage
Herinneringen van Esther de Boer-van Rijk]

Bijlage

Herinneringen van Esther de Boer-van Rijk betreffende Multatuli's optreden tijdens de repetities van Vorstenschool, verteld aan J.H. Rössing. (De Groene Amsterdammer 1 mei 1910; zie ook haar Ik kijk terug, Amsterdam 1934, blz. 36-38; fotokopie M.M.)

‘'k Zie het nog.

We stonden allen op het koude, half donkere tooneel van den kleinen Schouwburg te Rotterdam, op den Coolsingel - nu het Casino, een Varieté-theater - de leden van het orkest meer op den achtergrond, bijna in 't duister. Ik was pas een jaar aan 't tooneel en drong mij dus niet op den voorgrond. Maar ik nam alles goed waar. Nieuwsgierig is ieder meisje. Ik begreep niet wat er zou gebeuren. Een groot schrijver zou komen om zijn stuk te lezen, een man die veel verdriet gehad moet hebben, en die nu een stuk gemaakt had, dat heel mooi moest zijn. We wachtten en wachtten. Een beetje zenuwachtig. Toen kwam er een magere man het toneel op met een bruin deukhoedje op en een bruine jas aan. We letten niet op hem. Ik dacht, wie kan dat zijn. En daar op eens muziek en buigingen. En de man met de bruine winterjas aan en het bruine deukhoedje op, stond kaarsrecht, de oogen al maar naar boven, en trekkingen om de mondhoeken. De muziek zweeg. En toen liep een onzer directeuren, Jaap Haspels, op den man met de bruine jas toe, keek hem strak aan, en zei: ‘Mijnheer Douwes Dekker!’

[p. 403]

Douwes Dekker?... dus het was Multatuli niet!... En toch was hij het. Want uit de toespraak maakte ik op dat Douwes Dekker dezelfde was als Multatuli.

Jaap heeft heel mooi gesproken en Legras ook, maar Multatuli toch het mooist. Wat ze nou precies gezegd hebben, weet ik niet meer. 't Is zoo lang geleden. Laat eens zien, het was in 1875... dat is 25 jaar en nog 10... precies 35 jaar. Multatuli sprak erg zenuwachtig, eerst hakkelend, en al met de oogen in de lucht. Met open mond stond ik naar hem te luisteren, zoo iets had ik nooit gehoord, 't was alsof een heel mensch anders dan wij voor ons stond. Ik werd onder zijn spreken geheel beduusd, soms schrok ik bij een heftig woord op, doch het maakte op ons allen indruk. we gingen iets voor den man gevoelen, hij greep ons in 't hart, en ik begon stilletjes te huilen. Goddank niemand zag het. Een glaasje Champagne deed me goed.

Toen kwam de lezing. Ik was niet in het stuk - ik hoorde dat het Vorstenschool heette - toch heb ik de lezing bijgewoond. Bij ons onder de regie van Legras - wat 'n regisseur! - was altijd de grootste orde en aandacht. Maar zulk een aandacht als op de lezing van ‘Vorstenschool’ heb ik nooit gezien. We gingen op in al het mooie; - met open mond luisterden we naar wat de Koningin zei, we smulden aan haar woorden, - en we kregen tranen in de oogen bij het lijden van Hanna.

Toen het stuk gelezen was, bleef het eenige oogenblikken doodstil, niemand zei iets. We waren vol van wat we gehoord hadden. De repetities woonde Multatuli allen bij. Met juffrouw Mina Kruseman, die de koningin speelde, kon hij het niet vinden. Er vielen harde woorden. Multatuli kon geweldig opstuiven. Op 't laatst waren ze geslagen vijanden. Ze kon niets doen, of het hinderde hem. Toen ze eens trotsch als een pauw - Mina Kruseman was een knappe vrouw - op het toneel heen en weer liep en het ritselen van den sleep hem hinderde, riep hij uit: ‘God juffrouw Kruseman houd u toch op.’ En toen zij antwoordde: ‘het is m'n sleep!’ riep Multatuli woedend uit: ‘Mijn Louise draagt geen sleep!’

Ik zag en hoorde dat alles stilletjes aan op een bank in het parterre in de donkere toneelzaal, want ik was, zooals ik zei, niet in het stuk. Het was zoo ontzettend koud, dat ik bang was, dat m'n teenen zouden afvriezen.

[p. 404]

Op een morgen zit ik weer in 't parterre. M'n mantel dicht om, en daar hoor ik in eens: ‘Neen m'nheer Legras, dat gaat niet. Jan Buderman is te vierkant en te zwaar voor een groom. Heeft u niemand anders. Heeft u geen jong actricetje die het doen kan? Een travesti is eigentlijk het best voor den groom.’

Legras beet op zijn potlood, en zei twijfelachtig, ‘ja!?’ en, mèt draait hij het staande licht de zaal in, naar mij toe. Wetend, dat ik stilletjes de repetities bijwoonde, dacht hij aan mij, en nog hoor ik hem roepen, het licht naar mij toedraaiende en met de hand boven de oogen, zoekend de zaal inziende: ‘Hes!... Hes!... kom jij eens hier, kind!’

Angstig ging ik naar achter (naar het tooneel). Legras naar me toe, keek me aan, nam me op en zei: ‘kindje, je moet in de broek!’ (tooneeluitdrukking voor: je moet een travesti-rol spelen).

Niet graag, m'nheer. Maar als het moet, moet het.

Op de tweede repetitie die ik had, zei Multatuli me, dat ik het naar zijn zin deed, en tot Legras: ‘Da's heel goed, zoo'n mager ding moest ik juist hebben!’

Drie, misschien wel vier weken lang hebben we gerepeteerd, 't Is niet te zeggen hoe ernstig.

't Werden voor mij heerlijke dagen, want behalve het geschil met Mina Kruseman was er een geest alsof we broers en zusters waren, en Multatuli de vriend van ons allen. Die man kon zoo eigenaardig hartelijk zijn en met een enkel word je voor altijd innemen. Toch vond ik Mina Kruseman ook eene lieve vrouw.

Eindelijk brak de groote dag aan, de dag der eerste voorstelling. Te Utrecht, niet te Rotterdam. Stampvol was de schouwburg en een succès, een succès! Multatuli moest op het tooneel komen. De studenten wierpen hem kransen op het tooneel. De menschen stonden allen op en klapten en trapten of het onweerde.

Meer herinner ik me niet van de instudering en de eerste vertooning van ‘Vorstenschool’, eindigde Mevr. Esther de Boer - Van Rijk haar vertelling op mijn vraag of er uit dien tijd nog iets in haar geheugen was gebleven - ‘alleen nog, dat Multatuli een groote vereering voor Dirk Haspels had, die den Koning, God zoo mooi! speelde. Multatuli kon Dirk - zooals wij zeggen - wel uit de hand eten.’

‘O, daar valt me nog iets in! Laat me u dat vertellen. Bij de eerste

[p. 405]

voorstelling van Vorstenschool te Rotterdam (2 Maart 1875) zou in de pauze Multatuli een schrijftafel worden aangeboden. Hij moest dus op het toneel komen. Maar hij was nergens te vinden. Gezocht, gezocht! Eindelijk werd hij ontdekt op het schellinkie. Hij zat daar genoegelijk te praten met een oud mannetje en vrouwtje. Na afloop der hulde vertelde hij ons, dat hij op alle rangen gezeten had, om te vernemen wat men van het stuk zei. Op de eerste rangen had hij de botste opmerkingen gehoord. Maar op het schellinkie was dat anders. Hij was er bij een oud mannetje gaan zitten, tot wien hij deed, of hij van het stuk niets begreep.

Het oude mannetje leî hem alles uit. - ‘Ziet u, m'nheer’ - zei dit - ‘ik heb het stuk eerst drie maal gelezen. Alles begrijp ik nog niet. Toch veel. De maker van het stuk wil vooral, dat het volk het beter krijgt.’

‘Die eenvoudige man’ - juichte Multatuli - ‘begrijpt juist wat ik bedoel. Ik ga weer naar het schellinkie naar m'n ouden vriend en zijn vrouw.’

En Multatuli ging weer naar het schellinkie en bleef er zitten tot het stuk uit was.