Volledige werken. Deel 16. Brieven en dokumenten uit de jaren 1873-1874

[december 1873
Artikel van A.B. Cohen Stuart in De Vrije Gedachte]

Waarschijnlijk midden december 1873

Polemisch artikel van A.B. Cohen Stuart in De Vrije Gedachte, 1873, blz. (132)-144. (M.M.)

Het eerste gedeelte herhaalt, zoals de schrijver ook mededeelt, vrijwel letterlijk éen van zijn brieven aan Multatuli; zie blz. 48.

Het tweede gedeelte, minder belangrijk, houdt zich bezig met de gewraakte subjectiviteit van zijn toneelpersonages.

Het slotgedeelte keert terug tot de principiële kritiek en luidt als volgt:

[p. 348]

Voor het streng begrip van plicht en eer, waaraan Multatuli zulke zware offers bracht, niet alleen door zijn ontslag nemen zelf, maar vooral ook door onbezweken volharding in den harden strijd om het bestaan, dien hij zich met een weinig meer toegevendheid ongetwijfeld aanmerkelijk had kunnen verlichten, betuig ik gaarne mijn ongeveinsden eerbied, al zou ik het met nog minder terughouding doen, als er niet zooveel ophef, om niet te zeggen misbruik, van zijne ‘kemelsvellen’ gemaakt was.

Dit echter daargelaten -, dat een man van dien stempel jaren lang willens en wetens zijne pen zou leenen tot het meest gewetenloos bedrog jegens hen, wier rechten en belangen hij beweert voor te staan, mag wel ondenkbaar heeten. Ook is 't niet zoozeer de oprechtheid van zijne belangstelling in hun lot en van zijne liefde voor de waarheid, die hier in twijfel getrokken wordt, als wel de zuiverheid van zijn waarheidszin.

Had hij zelf dat onderscheid beter in 't oog gehouden, het had hem menig onrecht gespaard tegen anderen, die met niet minder goede trouw dan hij de waarheid zoeken, en, zoo ze de menigte misleiden, het zich zelven 't eerst doen. Of ontzegt hij hun het recht op zulk eene onderscheiding, heeft hij geene andere woorden dan ‘leugen’ en ‘bedrog’ voor alles, waarvan hij zich de goede trouw niet voorstellen kan, hij getrooste zich dan ook op zijne beurt gemeten te worden met de maat, die hij op hen zoo onmeêdoogend toepast.

Want ook tegen hem is hier geene spraak van bloote dwalingen, in den gewonen zin des woords, maar wel van grover, schoon dan ook onbewust, vergrijp tegen waarheid en rede: van onjuiste, eenzijdige of overdreven voorstelling onder den schijn van de uiterste nauwgezetheid; van volgehouden drogredenen onder gedurige aanroeping van de heilige Logica; van lichtvaardige machtspreuken, zonder beter grond dan eene gewaande intuïtie, over onderwerpen, die de ernstige studie vereischen; van voorgewende zekerheid of wetenschap, waar hoogstens gissing of vermoeden recht van bestaan zou hebben; van onvervulde beloften en bedreigingen; van opstoking tot booze hartstochten, door maatschappelijke kwalen aan onwil of domheid te wijten, alsof het middel der genezing vóór de hand lag: ...van Humbug, met één woord!

Uit alle zonden van dien aard, die Multatuli's werken, ondanks, ja te meer om zooveel voortreffelijks als ze bevatten, in mijn oog tot eene

[p. 349]

gevaarlijke lectuur maken voor elk, wiens gezond verstand den invloed van een' schitterenden geest niet weêrstaan kan, is hier voorloopig slechts ééne tot het onderwerp van eene bepaalde aanklacht gemaakt.

Wat hij kan te antwoorden hebben, om zich daarvan vrij te pleiten, kan ik slechts eenigermate gissen uit hetgeen hij op andere punten, soms uit eigen beweging, tot zijne verdediging aanvoert. Enkele van die verdedigingsmiddelen meen ik te moeten voorkomen met de verklaring, dat ik voor mij er geen genoegen meê zou kunnen nemen. Hij zou bv. kunnen antwoorden: Ja, de oplossing van het, of meer in 't bijzonder van dit, maatschappelijk vraagstuk heb ik gereed, maar moet ze vóór mij houden, zoolang Publiek zich niet rijp toont om ze te vatten. Daartoe is ze te eenvoudig. Ieder zou zeggen: precies m'n idee! of: dat wist ik al lang!

Of wel: Niemand is in staat ze in toepassing te brengen dan ik. Laat men er mij toe roepen en de noodige macht in handen geven: dan zal ik er wel spoedig orde op stellen.

Of: Die vraag had mij al lang moeten gesteld zijn door elk die ambtshalve geroepen was, of zich door eigen aandrift geroepen waande, tot behartiging der volkswelvaart. Al moge ze ook hier of daar, in 't een of ander vod van boekbeoordeeling, ter loops zijn opgeworpen, dat is de manier niet, om aanspraken als de mijne af te doen. Behoeft het nog betoog, dat niets van dien aard Multatuli's gedrag zou kunnen rechtvaardigen of verontschuldigen, indien hij werkelijk meent, het ware geneesmiddel te kennen voor de kwalen, die hij aanwijst? Zijne houding en taal zou dan voor 't minst eene geheel andere moeten zijn. Hij zou zonder ophouden en uitsluitend moeten aandringen op tijdige vervulling van de voorwaarden, die hem tot de uitredding of tot openbaring van zijn onschatbaar geheim zouden in staat stellen, of althans blijk geven van de noodige zorg om te verhoeden, dat het met hem begraven worde. Ook zou hij van geen verstandig mensch kunnen vergen, hem op zijn woord te gelooven, en dus althans eenigen waarborg dienen aan te bieden voor het gebruik, dat hij zou willen maken van de verlangde volmacht.

Misschien ook zal hij zeggen: Wat beuzelt ge toch van geheimen? Ben ik dan de eenige, die de bevoorrechte klassen of de Regeering beschuldig van veronachtzaming der belangen van de mindere klassen? Zijn uwe dagbladen niet dagelijks tot vervelens toe opgevuld

[p. 350]

met voorstellen, om in den nood van die klassen tegemoet te komen; en wat doen uwe ‘staatslieden’ om er uitvoering aan te geven of zelfs maar de proef van te nemen?

't Is echter zeer de vraag, of een van die voorstellen genade zou vinden in 't oog van den schrijver, die over ons geheele stelsel van onderwijs den staf breekt, en meer dan eens verklaart - de juiste woorden heb ik weder niet vóór de hand - de openbare liefdadigheid in beginsel af te keuren: wat ik weder ten volle beaam, indien hij daaronder verstaat de in 't openbaar uitgeoefende, hetzij kerkelijke of particuliere, liefdadigheid, en niet de Staatsarmenzorg.

Wat hiervan zij, zooveel schijnt wel zeker, dat al die middelen samen genomen, ook in de gunstige onderstelling, geene uitkomst beloven, die in de verte aan Multatuli's eischen beantwoorden zou.

Nog ééne onderstelling! Als hij eens antwoordde: Neen, een afdoend middel om het vleesch en andere levensbehoeften onder ieders bereik te brengen, ken ik evenmin als iemand anders; al ware ik minister of dictator, ik zou er weinig of niet meer aan weten te doen, dan Thorbecke deed, of ik zou de toevlucht moeten nemen tot maatregelen, die al spoedig tot nog veel grooter ellende zouden leiden. Maar is dat eene reden, om ons maar rustig neder te leggen bij toestanden als ik schetste? Neen, eerst maar ontevredenheid gewekt: is die eenmaal algemeen doorgedrongen en diep geworteld, dan zal ze van zelf wel de middelen vinden, die we tot heden vruchteloos zoeken!

Wie geneigd mocht zijn, dit antwoord voor lief te nemen, dien zou ik uitnoodigen, het vooraf eens te toetsen aan wat Multatuli al zoo over het onderwerp geschreven heeft, en zich dan eerst af te vragen, of dat alles zulk eene verantwoording toelaat.

Is er beter antwoord mogelijk, en gelukt het den heer D.D. werkelijk zich op dit punt van alle blaam of billijke verdenking te zuiveren, dan zal het te bezien staan, in hoever ik mijne beschuldiging op andere punten kan volhouden.

Blijft hij echter reeds hier in gebreke, of vergenoegt hij zich met eenige kwinkslagen of groote woorden, die de vraag zelve ontduiken of in het duister laten, dan moge voortaan elk voor zich weten, wat er van zijn waarheidszin te denken is.

A.B. Cohen Stuart.

Leiden, 6 Augustus 1873.