Volledige werken. Deel 15. Brieven en dokumenten uit de jaren 1872-1873

[14 december 1872
Aantekeningen van Mimi in Dagboek]

14 december 1872

Aantekeningen van Mimi in Dagboek II. (M.M.)

tusschen verstand en geest: Idee 408; zie V.W. II, blz. 614.

God op bergen: zie V.W. I, blz. 109.

Jan v.d. H. stierf kort daarna: 30 januari 1846; zie V.W. VIII, blz. 626.

Tjanjor: 10 april 1846; zie V.W. VIII, blz. 674.

De secretaris Nieuwenhuis: bedoeld is F.N. Nieuwenhuijzen; voor Multatuli's verblijf in Poerwaredjo zie V.W. IX, blz. 15-48.

[p. 514]

14 Dec.

't Spijt me ik zoo zelden tot opschrijven kom. er is zooveel. Onlangs over Vorstenschool sprekende zeide hij ‘Ja, 't is wel goed. Luister eens. dit is een opmerking die in eene kritiek te pas zou komen, maar ik ben zeker dat niemand hem maken zal. Voor ik Vorstenschool maakte heb ik hier aan niet gedacht. maar eerst nu, apres coup. drama wil zeggen handeling. in een drama moet zijn handeling. maar een tooneelspel blijft steeds een zaak van woorden. de handeling moet door woorden worden geopenbaard. Hoe meer personen nu optreden die ieder hun eigenaardige uiting hebben, met andere woorden, hoe meer soorten van literatuur in een drama vertegenwoordigd zijn hoe beter het drama is als zoodanig. hoe meer handeling. Nu vraag ik je ken je een ander tooneelspel waarin zooveel soorten van litteratuur voorkomen. Er is van alles in! Woede komt er in voor 4 maal en telkens anders. Ook is 't soms epigrammatisch, al is 't dan maar uitgedrukt door 'n leesteeken. Bijv. Louize tegen van Huisden... Ze noemen 't meen ik entomologie: blijf zitten. ‘Zie je die dubbele punt is epigrammatisch.’ Nu zoo staat het er niet. maar dit zeide hij. zoo was 't hem voor den geest. en dit voorbeeld is voor 't staven onnodig. Er zijn genoeg epigrammen in. - Vergelijk daarbij eens zoo'n corneille voltaire enz. 't Is of zoo'n drama is samengesteld uit 'n gezelschap dat het onderling eens is geworden om allen dezelfde toon aan te slaan. alle meest deftig declameerend juist 't tegenovergestelde van wat 'n tooneelspel behoort te zijn. Shakespear is oneindig beter.-

Dezer dagen las ik Sheridans The School for scandal, zie ik ben den titel reeds kwijt. Nu daarin zegt Sir Petro Teazle dat geest nauwer verwand aan good nature dan de meeste menschen meenen. nu dit deed mij denken aan D's idee dat er tusschen verstand en geest geen zoo groot onderscheid is etc.-

Gister las ik Moliere's don Juan. 't viel me ontzettend tegen. ik dacht een chef d'oeuvre te zullen lezen. De misanthrope en tartuffe namelijk bevallen mij. bevallen juist. ze charmeeren mij maar dit geen verzen, arm aan gedachten. een leelijken donkere toon - ik vond 't leelijk. D. zeide ik mij vergistte door te meenen dat de don Juan zoo hoog gesteld werd. hij zeide: je bent in de war met de opera. O zeker zeide hij Moliere is geen dichter.

Gister avond vertelde hij mij van Indie. Hij vertelde mij een vreemd voorval dat ik nog niet kende, bij Arnolds. 't kwam mij zoo vreemd

[p. 515]

voor ik dat niet wist. ik wil die geschiedenis hier verhalen doch moet om er te komen terug gaan. Toen hij van Padang te Batavia was aangekomen kreeg hij aldaar een besluit dat hij weer als Controleur 2^de klasse zou geplaatst worden en werd op wachtgeld gesteld. Gedurende dien tijd verzocht hij geemployeerd te worden hij het departement van uitvoer of vervoer en producten. zoo'n naam was het. Pahud was er directeur van, de latere G.G. Zijn verzoek werd hem toegestaan. 't was geen aanstelling. zonder inkomen, hij bleef op wachtgeld. In dien tijd maakte hij kennis met van Heyst die op Borneo geemployeerd was geweest en nu op zwart zaad zat. Diens neef geloof ik van Rees bezorgde hem iets als een betrekking op Parkansalak, waar Willem v.d. Hucht 'n thee plantage (?) had. Van Heyst sprak v.d. Hucht van Dekker zoodat deze een invitatie kreeg hen te komen bezoeken. Dat deed D. hij bleef daar een week of drie. (versje Havelaar. God op bergen). Hij vernam daar dat v.d. H. familie uit Holland wachte. en beloofde die familie bij aankomst te Batavia wat terecht te helpen. bij die familie was z'n latere vrouw. Al die familie begaf zich nr Parkansalak. 't waren 2 scheepsladingen. De chef, Jan v.d H. stierf kort na de aankomst. Willem v d H had, daar zn woning niet groot genoeg was huisjes bij laten bouwen, maar hij was ziek, de ontvangst was zeer schraal de stemming van allen gedrukt en ontevreden. In dien tijd had D. zich met zijne vrouw geengageerd. Alle wilden van Parkansalak voort; om voor E geen andere schikkingen te treffen wenschte D. te trouwen. om te trouwen moest hij geplaatst zijn. een aanstelling hebben voor goed. v.d. Hucht dreef hem aan om nu toch te maken hij geplaatst werd. 't was voor E. daar onhoudbaar, zoodat D. meer dan goed was voor zijn doel aandrong op de zaak. Daar kreeg hij toen last om te gaan nr Krawang en de ass. resident ter zijde te staan voor drie maanden. Zijn wachtgeld zou aangevuld worden tot 200 f. 't Was dus geen vaste aanstelling, niet in zijn rang etc. etc. hij dacht er over om zijn ontslag te nemen. Daar op dat departement van cultures en producten was de tegenwoordige raad van Indie Hoogeveen kommies. D. was met hem gelieerd en diens vader nu toen raad van Indie. Nu deze raadde hem als het beste voor hem zelf aan te gehoorzamen het was toch maar voor 3 maanden. D. ging naar Krawang Poewarakarta De oude Dikkelmans was daar Ass. resident. Deze was vroeger in de oosthoek ass resident geweest te Malang en had zich daar bijzonder verdienstelijk gemaakt bij de koffi cultuur

[p. 516]

Door intriges van de familie Hofman die zoowel in Krawang als bij Malang landgoederen had werd hij verplaatst nr Krawang. Quasi een verhoging. hij was hier zonder resident boven zich zelfstandig maar voelde zich ongelukkig in dit land waar hij de taal niet verstond en ook met z'n nieuwe werkkring niet vertrouwd was. Er was achterstand in stukken etc. D. werd gezonden om dit bij te werken. Dikkelman was aan den drank geraakt. hij en z'n vrouw zagen D aanvankelijk aan als 'n soort spion - maar dit veranderde weldra. Na afloop van de drie maanden gaf Dikkelm D. een bewijs hij hem van groot nut was geweest en D. vertrok met postpaarden van Kr. nr Buitenzorg. Tine kon 't te Parkan Salak niet meer uithouden. Zeer geprikkeld daardoor begaf D. zich zoo van de rid komende, in rijtenue nr. den G G. Rochussen. Er is in 't Buitenzorgsche, meen ik dat hij zeide eene bijzondere industrie. De vrouwen vormen daar draden die ze daarna weven. 't Zijn zeer heldere kleuren en de eigenaardigheid daarvan is men zelf kan zeggen welke patronen men wil hebben. Nu van zulk goed had ik een pantalon aan, een zeer bonte Schotsche ruit. Roch. ontving me niet vriendelijk. ‘Waarom ben je terug gekomen? vroeg hij. ‘M'n tijd was om. ik was er heen gezonden voor drie maanden.’ Nu dan zou ik geeischt hebben je me verzocht daar nog wat te mogen blijven. Ik ging terug nr 't logement en dacht na. Eindelijk besloot ik en schreef 'n rekest. Dat ik op Poerwakarta m'n drie maanden zooals bevolen gebleven was, dat ik daar voldaan had, (ik lei 't getuigschrift van Dikkelmans over.) dat ofschoon me bij besluit van den zooveelsten een plaatsing in mijn rang was toegezegd en ik dus niet ingenomen kon zijn met een ter beschikking stelling van den ass. res. van Krawang beneden m'n rang en m'n inkomen ik nogthans daar de G G dit van mij vorderde bij deze verzocht weder naar Krawang te mogen terugkeeren in de hoedanigheid als vroeger. - niet woordelijk maar zoo iets. Tegen alle gewoonten der ambtenarij kreeg ik binnen 24 uur antwoord, nr Krawang terug te keeren Ik schreef toen aan Tine hoe de zaken stonden en stelde haar voor nu maar te trouwen. en aftewachten hoe 't verder ging. Nog dienzelfden dag ging ik nr. Krawang terug en wel te voet: ik had geen geld meer. 't Is 'n heelen weg van Buitenzorg nr. Krawang. men moet twee bergketens passeeren gescheiden door 'n diep stijl dal. zoo als kinderen 't teekenen zouden. Hoe ver 't is weet ik niet meer. maar weinig Europeanen hebben 't zeker te voet gedaan. M'n jongen bleef achter.

[p. 517]

hij kon me niet bij houden. Nu op dien tocht kwam ik eene avond tegen donker aan een landhuis. (Tjiringien of zooiets noemde hij het. ik weet niet meer). 't Was van Arnolds. Ik kwam daar aan, riep een jongen en zei hem dat hij aan z'n heer zou zeggen dat daar een Europeaan was die om een nacht verblijf vroeg. M'nheer was niet tehuis zeide hij. Nu dan moest hij 't aan Mevrouw vragen. Hij kwam terug met de boodschap: ‘M'nheer moet niet kwalijk nemen, maar mevrouw durft niet. mevrouw is bang.’ Hij hield een lantaarn in de hand en bekeek me. hij vond zeker ik er niet voordeelig uitzag. nu dat wil ik gelooven, na zoo'n tocht! Ik stuurde de jongen noch eens nr binnen 't was nacht, althans na zes. aan voortgaan was niet te denken door die bosschen met tijgers. ik stuurde hem dus nog eens nr binnen. In dien tusschen tijd schreef ik op een der kolommen der gallerij een versje. (Hij wilde het mij zeggen doch wist er niet meer van dan 't volgende

Hij weet niet of dat landhuis zes en twintig paal van Buitenzorg ligt. ik weet niets meer van die distancies. maar in 't rijmpje kwam het hem zoo voor.

Mevr. Arnolds weigerde echter hem te ontvangen. De jongen raadde hem toen nr den mandoor te gaan waar hij dien nacht bleef.

Dikkelmans zag vreemd op hem te zien terugkomen. Tine ging toen bij den controleur Obdam logeeren te Tjanjor en daar ging D. korten tijd later heen om te trouwen. Zij zijn toen nog eenige maanden te zamen in Krawang geweest. Daarna kreeg hij een aanstelling als kommies te Poewaredjo in de Bagalen, dit beviel hem natuurlijk niet. Hij had regt op eene plaatsing als controleur 2^de klasse en niet als commies dat was weer beneden z'n rang. Hij dacht er weer over z'n ontslag te nemen en weer hield de oude heer Hoogeveen hem hiervan door bemiddeling van z'n zoon terug. De oude heer Hoogeveen schreef ook aan den resident van de Bagaleen Schmidt of Altenstad hem met wat egards te behandelen en beloofde D. dat 't kort zou zijn. D. zeide dat de secretaris Visser hem niet genegen. overigens roemde

[p. 518]

hij dien man zeer. hij zeide onder anderen hij origineel was. Dat Hoogeveen het werkelijk goed met mij meende is mij o.a. hieruit gebleken. Op een rekest van mij om plaatsing in mijn rang had Visser geschreven ‘De betrekking van kommies te Bagaleen is open,’ Hoogeveen schreef daarbij ‘De heer Visser doet dit voorstel niet om den heer E D.D. gelukkig te maken.’ Enfin op Hoogeveen's raad en de belofte van zijn voorspraak ging ik nr Poewaredjo. Ingericht heb ik mij daar nooit, van post tot post zag ik uit nr eene verplaatsing en dat duurde twee jaren! De resident behandelde mij zeer lief. De secretaris Nieuwenhuis, van mijn jaren en diensttijd viel het wat zwaarder. ik heb mij niet over hem te beklagen maar hij was stijfjes. Overigens een zeer knap mensch. Hij is nu - ik meen dat D. zeide resident van Batavia - Roorda zou je nog kunnen zeggen dat hij eens toen Nieuwenhuis resident van Soerakarta was en Roorda hem daar bezocht, nadat ik den Havelaar reeds geschreven had vertelde, dat ik kwaad geworden was omdat hij 'n verandering had gemaakt in 'n brief die ik gesteld had. En dat is juist waar. ik weet het ook nog. en hij heeft het verteld net zooals 't was - 'n brief aan een der ass. resident. om een dief te vangen. Zie je. ik maakte als kommies de stukken op maar hij moest ze parafeeren eer ze na den resident gingen. En dat hij nu een of ander anders wilde hebben dan ik 't gedaan had laat ik gelden. maar zoo'n brief over 't aanhouden van een dief - Hij werd terwijl ik daar was als ass. res. nr Makasser verplaatst. Toen kwam Bekking in zijn plaats. die was inschikkelijker, liever, dat moet ik zeggen. hij dan ook een jaar of tien ouder dan ik.