Volledige werken. Deel 15. Brieven en dokumenten uit de jaren 1872-1873

[Bijlage
Multatuli's oordeel over De Vletter]

Bijlage

Het Multatuli-Museum is in het bezit van twee lange smalle stroken ongelinieerd papier, ong. 10 cm breed en resp. 53½ en 54 cm lang, links bovenaan in potlood genummerd 4) en 5). De ene strook bestaat uit twee aan elkaar geplakte gedeelten, de andere uit vier. Zowel het papier als de tekst maakt de indruk dat het hier gaat om kopij, oorspronkelijk bestemd voor Ideën IV, maar per slot van rekening niet gebruikt. Uit de inhoud blijkt dat deze tekst geschreven is na De Vletters dood, waarschijnlijk kort daarna, dus midden juli 1872. Doordat de voorgaande bladen ontbreken, begint de bewaard gebleven tekst middenin een zin. Hoewel ook de allerlaatste zin onvolledig is, ligt de oorzaak daarvan niet in het ontbreken van vel 6), want de slotwoorden geen blyk staan op strook 5) onderaan niet rechts op het papier, maar links, en wel zó dat er zowel op diezelfde hoogte als daaronder nog ruimte genoeg zou zijn geweest om de zin te voltooien. Multatuli heeft dus om onbekende redenen deze Idee afgebroken en ongepubliceerd gelaten, maar wél bewaard. Indien men midden juli 1872 als meest waarschijnlijke datering aanvaardt,

[p. 270]

kan men denken aan de komst van Edu, aan het bezoek van Funke, kort daarna, en de emotionele gevolgen van beide, om het afbreken van deze tekst te verklaren.-

Het handschrift heeft talrijke doorhalingen, toevoegingen en verbeteringen. Het onderstaande volgt de laatste versie.

Inzake de door De Vletter aan Multatuli geschreven brieven, die stellig niet compleet zijn bewaard, zie men V.W. XIII, blz. 644, 669, 672, 692, 694 en XIV, blz. 27, 34, 53 en 67.

...niet verschuldigd, omdat ik - destyds zelf in al te moeielyke omstandigheden verkeerende om veel voor 'n ander te doen - slechts zeer gebrekkig heb kunnen beantwoorden aan z'n herhaalde verzoeken om bescherming. Ik deed wat ik kon, maar kon helaas, zeer weinig.

De kwalifikatie van het tegen hem uitgesproken vonnis eischt eenige toelichting. Men meene niet dat hier iets als genegenheid in 't spel is. Nóch de persoonlykheid van de Vletter, nóch z'n beunhazery in ‘recht-zaken’ in ‘gelyk-hebben’ trokken my aan, en hoogstwaarschynlyk was er onder al z'n rechters in beide instanties, geen enkele die zoo weinig met den man sympathiseerde als ik. Hy was - wat dan ook door z'n zeer bekwamen advokaat erkend werd - zeer pedant. O ja, onverdragelyk! En dit te meer omdat z'n schoolvossery zich niet bepaalde tot weten of oordeelen, maar tevens zich uitstrekte tot zedelykheidsbegrippen. Komaan, laat me kort zyn, de man was stinkend braaf. Ik wil nog verder gaan en - twyfelend echter! - de mogelykheid erkennen, dat er farizeïsme schuilde onder z'n vlekkeloosheid, iets dat nog niet volstrekt noodig wezen zou om in myn mond het ongeurig epitheton van zooeven te verklaren; men weet hoe ik denk over zondeloosachtigheid! Maar... op overdreven bravigheid, al ware ze gehuicheld, staat nog altyd géén tuchthuisstraf. En... op chicaneerig ‘gelyk-hebben volgens de wet,’ ook niet! Evenmin op ‘lastig zyn voor politie en Gemeentebestuur.’ Deze laatste uitdrukking is in de de Vletter's proces herhaaldelyk gebruikt en kan gelden voor de ware konsiderans van het tegen hem geslagen vonnis. De Vletter was ‘lastig’ - zéér waar, hy was vervelend-lastig, onaangenaam-lastig! - dus: in het tuchthuis! Dat men z'n vergrypen anders omschreef, en hem schuldig verklaarde aan het opruien der burgery tegen 't wettig gezag, aan 't uitnoodigen tot oproer - weet ik 't! - spreekt vanzelf.

[p. 271]

Het bekende en erkende ‘lastig-zyn’ - dat ook ik zeer afkeur - moest in 't belang van den gewenschten uitslag in 'n pakje van wetstermen gestoken worden. Maar dit verandert de feiten niet. En die feiten bewyzen alleen dat de delikwent ‘lastig’ was. Maar eilieve, de man was dit met de Wet in de hand, heel onbeminnelyk voorzeker, maar... op z'n praktizyns. Wat wil men meer in onze eeuw van gezagsknotting, van letterknechtery, van reglementomanie? Wat wil men méér - of anders - onder 'n grondwet als die van '48? Wat mag men ánders verwachten na twintig jaren thorbeckianisme, de krankzinnigheid die spieren, zenuwen, moed, karakter, denkvermogen en genie tot lompenpap wil stampen om aan 'n papiertje te komen, waarop 't een of ander artikel zóóveel kan gedrukt worden? Mocht men 't den onnoozelen de Vletter zoo kwalyk nemen dat-i de achtenveertigsche vryheden opnam naar de letter van de Wet? Tegen die Wet heeft hy niet misdaan. Hy heeft slechts gebruik gemaakt van de aan jan-en-alleman toegekende bevoegdheid om meetepraten, en het daarop tegen hem geslagen vonnis draagt meer kenteekenen van boos humeur en kastengeest - men bedenke dat de Vletter 'n burgerman was! - dan van korrekte toepassing der beginselen van 1848. De rechters hebben den indruk die 's mans onverdragelyke bemoeizucht op hen maakte, voor 'n wetsartikel aangezien, en ik begryp die fout te gemakkelyker omdat ikzelf by het beoordeelen van de Vletter's streven, 'n dergelyken tegenzin te overwinnen had. Maar... zoo'n tegenzin rechtvaardigt het vonnis niet, 'n vonnis, waarby 'n overigens onbesproken man aan vrouw en kinderen ontrukt, en naar een tuchthuis wordt gezonden dat voor schelmen, dieven en moordenaars bestemd is. Nog eens, er was humeur in het spel. de Vletter stond terecht voor menschen die ‘boos’ op hem waren, en hieraan is 'n vonnis te wyten dat levendiger herinnert aan de manier waarop tweehonderd jaar geleden ‘heeren burgemeesteren en schepenen’ hun gezag handhaafden, dan met het tegenwoordig standpunt van beschaving kan worden overeengebracht.

‘Boos humeur’. Men verwacht hier zeker geen pleidooi, geen afdoend pleidooi voor de Vletter's wettelyke onschuld - ik zou kans zien, het te leveren! - maar 'n paar staaltjes van de stemming die de rechtspleging beheerschte, wil ik aanvoeren. Voor m'n tegenwoordig doel is dat voldoende.

[p. 272]

By zekeren oploop was de Vletter tegenwoordig geweest... Ik ga nu voorby wat die tegenwoordigheid veroorzaakt had. De man heeft my verzekerd dat-i zich daar geheel tegen z'n zin bevond, na door 'n valsche boodschap uit z'n huis gelokt te zyn.

Hoe dit zy, er was 'n volksoploop geweest en de Vletter had zich daarby bevonden. Toen hem op de terechtzitting gevraagd werd of hy niet die ontevreden menigte had opgeruid tot verzet, ontkende hy dit, en beriep zich op getuigen die verzekeren konden dat-i juist het tegendeel gedaan, en de menschen vermaand had ‘rustig naar huis te gaan’.

‘Nu ja, antwoordde de voorzitter, maar we weten wel dat je het anders meende!’

Is dat recht spreken? Of is dat toegeven in boosaardigen wrevel? Het tweede voorbeeld dat ik aan die rechtspleging ontleen, spreidt geen minder treurige tint over de stemming waarin dat noodlottig vonnis geslagen werd. Een der medebeschuldigden van de Vletter, die op de terechtzitting in 't oog scheen te vallen door z'n armoedig en ziekelyk voorkomen, betuigde z'n onschuld aan de verschrikkelyke feiten die 't publiek ministerie hem ten-laste lei. De Voorzitter - een welopgevoed, behoorlyk gekleed man, waarschynlyk! - verlaagde zich tot den onedelen spot:

‘Nou, jy ziet er ook niet na uit om oproer te maken!’

De man had mogen vragen: ‘waarom ben ik dan hier?’ Maar zelfs tot het doen van die vraag schynt-i te malingre geweest te zyn. Wat my betreft, ik ben geen puritein, maar 'n uitdrukking als welke de voorzitter van die rechtbank zich jegens 'n armen hongerlyer veroorloofde, zou ik niet op m'n geweten willen hebben. En... 't heele proces niet, tot en met de uitvoering van het vonnis, voor zoo ver de Vletter aangaat.

Na 'n betrekkelyk kort verblyf in het tuchthuis, heeft men hem ‘gratie’ verleend, d.i. men zond hem in deerniswaarden toestand aan vrouw en kinderen terug. Vermoord had men hem niet want... hy leefde nog! Maar z'n leven was zoo dat de kort daarop gevolgde dood het zachtmoedigst gedeelte bleek van het tegen hem uitgesproken op die wys voltrokken vonnis.

Eere z'n advocaat, den heer Bergsma die uit den toestand waarin men den lyder terugzond aan z'n berooid gezin, aanleiding putte tot 'n onderzoek naar de bevoegdheden van 'n tuchthuisdirekteur.

[p. 273]

Maar - al mocht zoo'n onderzoek iemand gebaat hebben - voor den armen de Vletter kwam 't zéker te laat! Er is gebleken, dat de wrevel die z'n veroordeeling gekenmerkt en veroorzaakt had, hem binnen de muren der gevangenis gevolgd is. Hy heeft my eenige brieven geschreven. Laat me liever zeggen dat sommige door hem aan my gerichte brieven in m'n handen gekomen zyn. Ik mag niet zeggen dat-i daarin byzonder sterk klaagt over de behandeling die hy ondering, zelfs niet in den éénen brief die geen blyk