Volledige werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

[3 juli 1871
Artikel in Nieuw Bataviaasch Handelsblad]

3 juli 1871

Artikel in het Nieuw Bataviaasch Handelsblad, nr. 154 (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

v.L.: de in Batavia gevestigde journalist J.C. van Lier, tegen wie Multatuli zijn brochure over de Maatschappij tot Nut van den Javaan had geschreven.

[p. 593]

Eene verdediging van Multatuli.

Onze geachte confrater van de Locomotief heeft het noodig geacht ons geheugen te verfrissen door ons een paar zinsneden uit een vroeger geschrift van den heer Douwes Dekker voor te leggen en daarnaast eenige phrases van de jongste brochure te plaatsen, welke tot de gevolgtrekking moeten leiden, dat Multatuli Max Havelaar niet heeft verloochend. Wij zouden wenschen dat we ons vergist hadden; maar als men met ‘zorgvuldige uitvoerigheid’ een betoog levert, heeft men 't wel ietwat overdacht. Men doodt dat niet met alle zinsneden.

Al dadelijk stellen wij op den voorgrond, dat onze geachte confrater een motief voor onze opmerkingen over den heer Douwes Dekker zoekt, dat geheel en al ontzinkt, wanneer wij in herinnering brengen, dat wij reeds in 1861, in Nederland, toen daar nog geene Nutsjavanen-Maatschappij bestond, in geheel denzelfden geest als in 1869 over den heer Douwes Dekker geschreven hebben. Wij toonden destijds reeds aan dat het gezegde van Multatuli: ‘Ik hoop steeds te gelijken op mij zelven’, in zooverre volkomen waar is en blijft, dat hij in onnavolgbaren stijl en met meesterhand een boek of een opstel in de wereld zendt, maar niet weet wat hij wil om tot eene wezenlijke verbetering te komen van kwalen, die hij met sterke kleuren schetst. Wij hebben hem openlijk om nadere inlichten gevraagd en zuster Anna zag niets komen. Wij hebben ons dus niet acht jaren ‘verslapen.’ Evenzoo waren wij van meening, dat onze geachte confrater, - tot voor korten tijd althans nog de Samarangsche hoofdcorrespondent van de Maatschappij tot Nut van den Javaan, - vrij eenstemmig met ons over die vereeniging, hare werking en hare gebreken dacht. Gaarne zouden wij ons onbepaald aan de zijde van de vereerders van Multatuli scharen. Wij hebben met een pijnlijk gevoel onlangs de pen opgevat, toen wij in het jongste geschrift van den bekwamen publicist reageeren tegen het gronddenkbeeld van den Max Havelaar meenden te zien. Dat werk heeft alle aanspraak op de bewondering, die onze geachte confrater daarover uitspreekt, daargelaten de opmerkingen, die men over de handelingen van den voormaligen assistent-resident van Lebak kan maken. Dr. Bosch zal zichzelf te verdedigen hebben. Maar dit wenschen wij onzen Samarangschen confrater al dadelijk te doen opmerken, dat zoo dr. Bosch in 1862 gezwegen heeft, hij dit veilig kon doen, omdat Lion in Nederland en des

[p. 594]

Amorie van der Hoeven in Indie, - de eerste vooral met groote gestrengheid - destijds in het strijdperk getreden waren, niet tegen de strekking van den Max Havelaar, maar tegen den heer Douwes Dekker en zijne handelingen in Lebak en elders, zooals dr. Bosch dit thans doet. De artikelen van genoemde Indische journalisten zijn in de Amsterdamsche en Bataviasche Handelsbladen van dien tijd te vinden.

Waarom zagen wij echter zulk een scherp contrast in den Max Havelaar en in het jongste boekske van Multatuli? Niet omdat in beiden tegen particuliere fortuinzoekers, die den Javaan willen exploiteeren, te velde getrokken wordt. In dat opzicht scharen wij ons onder de banier van hen, die in de Indische maatschappij in de eerste plaats zien de milioenen inlanders, aan ons gezag toevertrouwd. Toen de heer Douwes Dekker in 1862 tegen zoogenaamden vrijwilligen arbeid opkwam, tegen hen die een vermomd dwangstelsel ten eigen bate zouden willen, zagen wij daarin den weerslag van de openbaringen, die na het bestuur van den heer Duymaer van Twist werden gedaan over hetgeen op Java hier en daar onder de schoonklinkende leus van vrijen arbeid in het leven was geroepen. Dat de maatschappelijke toestand op Java, met kultuur- en heerediensten, passenstelsel, contracten met de hoofden en een gebrekkig rechtswezen, zooals destijds bestond en voor zoover ze nu nog bestaat, geen waren vrijen veldarbeid gedoogde, is onder meer door Lion en na hem door Fransen van de Putte genoeg uiteengezet. Voer Multatuli dan ook eenerzijds tegen het kultuurstelsel uit, andererzijds tegen zoogenaamden vrijen arbeid, dan lazen wij dat met levendig genoegen. Is dwang in Indie onvermijdelijk, dan geven wij de voorkeur aan dien van het gouvernement boven dien van den particulier. In zoover was het geschrift van 1862 niet in strijd met den Max Havelaar.

Het gronddenkbeeld van dat boek is immers: recht te vorderen voor den Javaan. Nu zal wel in de eerste plaats daartoe behooren, dat hij een billijk loon voor arbeid verkrijge. Intusschen komt Multatuli thans op ten behoeve van gouvernements-cultures, geleid door de hoofden; hij kant zich tegen onderwijs van den inlander en heeft in het Haagsche Dagblad het beginsel van scheiding van de administratieve en rechterlijke macht fel bestreden. Het ‘gezag,’ zooals hij dat weder in alles wil laten optreden, leidt onvermijdelijk tot willekeur. Zijn nu die denkbeelden geschikt om den Javaan recht te doen ver-

[p. 595]

krijgen? Is dat al dan niet reageeren tegen het gronddenkbeeld van vroeger?

Onze geachte confrater herleze met onbevangen oog en met zijne gewone scherpzinnigheid de beide geschriften en late zich niet medeslepen door een verklaarbaar gevoel van sympathie voor een man, die werkelijk veel geleden heeft, zij het veelal door eigene schuld. Met leedwezen zal dan een ieder, die al het verdere ter zijde laat en alleen de geschriften naast elkander legt, moeten constateeren dat de heer Douwes Dekker zijn eigen kind heeft verloochend. Is meer noodig om dat te bewijzen dan het eigen woord van den schrijver, dat wij vroeger aanhaalden? Niet op enkele losse zinsneden rustte nogtans ons oordeel. Wij geven toe dat drie regels schrift ook in onzen tijd genoeg zijn om iemand somtijds te doen veroordeelen. Maar toen wij ‘de toegevendheid van het publiek’ inriepen, was het omdat wij hier eene afwijking van het verstand meenden te zien van een krachtig strijder, die recht voor den Javaan heeft gevraagd.

Niets zal ons meer genoegen doen dan dat blijke, dat onze opvatting verkeerd was. Met geniale mannen nemen we 't zoo nauw niet; daarom stelden we ook de vraag: is dat boekje ernst of korstwijl? Ook wij zullen in deze kwestie ‘wachten op de dingen, die komen zullen’; maar voor het oogenblik doen wij nogmaals een beroep op elks onbevangen oordeel.

v. L.