Volledige werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

[27 maart 1871
Artikel in het Studenten Weekblad]

27 maart 1871

Artikel in het Studenten Weekblad, Orgaan voor Noord- en Zuid-Nederland, nr. 3, blz. 11-12. (U.B. Amsterdam; fotokopie M.M.)

Voor het eerste gedeelte zie 13 maart, voor het slot 3 april; daar vindt men ook de ondertekening: J.P. Moltzer.

[p. 509]

Eenige bedenkingen tegen ‘Nog eens Vrije Arbeid’ van Multatuli.

Tot zoover gaat alles goed; ge zijt tot bladz. 33 genaderd en ge denkt bij u zelven: ‘Zie zoo het voorwoord is nu geëindigd, waarin ons de schrijver de wijze van ontstaan en den aard van het Nederlandsche gezag in Indië heeft duidelijk gemaakt, en de eigentlijke kwestie tusschen Kultuurstelsel en vrijen arbeid zal nu worden behandeld.’ Doch ge vergist u deerlijk; want waarop komt die kwestie hoofdzakelijk neer? Hierop toch: dat de vrije arbeiders (om dit woord eens te gebruiken) willen dat de Nederlandsche staat in Indië niet langer de plaats zal innemen van een handelslichaam, dat als een slim koopman alle concurrentie verhindert en verbiedt, maar dat die Nederlandsche staat ook voor Indië een rechtstaat zal wezen, die de belangen en welvaart der koloniën zal hebben te behartigen: dat de inkomsten van den staat niet langer moeten worden gezocht in handelswinsten, maar in gewone belastingen; dat de kolonie aan de belangen van het moederland dienstbaar worde gemaakt, niet langer door de inboorlingen te noodzaken om zekere producten tot lage prijzen te leveren, maar door hen integendeel de volle waarde van hun arbeid te doen genieten en hen alzoo tot meerdere werkzaamheid aan te sporen.

En wat nu vinden we hiertegen in Multatuli's brochure? Niets, of althans zeer weinig! Dit boek gaat uit van deze onbewezen en onjuiste praemisse, dat de tegenstanders van het Kultuurstelsel de basis waarop onze heerschappij in Indië steunt - dat is het stelsel van 't Nederlandsch gezag uit te oefenen door middel van de hoofden - willen wegnemen en een ander bestuur invoeren. Alsof het hier eene ‘communis doctorum opinio’ goldt, wordt hier geen enkel argument tot staving van deze beschuldiging bijgebracht en overal, het geheele boek door, heet het dat de voorstanders van vrije arbeid ‘het gezag der hoofden willen wegwerpen.’ Zoo staat op pag. 33 ‘Hierop (n.l. dat men het ontzag van den Javaan, voor zijn hoofden, dienstbaar maakt aan zijn doel)’ alleen is het Kultuurstelsel gebaseerd. ‘Hierop alleen kan alle gezag in Indië berusten; wie daar een ander stelsel van bestuur wil invoeren wijdde zich vooraf aan de onvolbrengbare taak om in Indië den aard des volks te veranderen. Zoolang hij daarin niet slaagde, behoort hij te worden gewraakt, als wetgever, bestuurder of raadgever.’

[p. 510]

Zoo op pag. 45. ‘Doch indien daar ginds zooveel te doen is, mag men dan het eenig werktuig waarmede met vrucht kan worden gearbeid - het gezag der Hoofden alweder - wegwerpen?’

Zoo op pag. 46. ‘Wij gaan dit alles voorbij en vragen hoe men eenige fout in maatschappelijken toestand, zieleleven of verstandsontwikkeling van den Javaan denkt te verbeteren, door verlamming van het gezag,’ en verder op pag. 57. ‘Wij vragen of de bedoelde kennis veredeling, vooruitgang den Javaan kan worden meegedeeld door afschaffing van het gezag.’ Voor wie verder lust heeft het na te kijken, zie pag. 22, 40, 62, 63, 65... het heele boek.

Door het Kultuurstelsel alleen, zegt Multatuli, kan het Nederlandsch gezag in Indië gehandhaafd blijven. Zeer handig identificeert hij hier 't Kultuurstelsel met het systeem van het Nederlandsch gezag in Indië te doen uitoefenen door de inlandsche hoofden. Wie tegen het Kultuurstelsel is, zoo redeneert hij, wil ook het gezag van de hoofden afschaffen, het eene is inhaerent met het andere.

Doch dat dit volstrekt niet zoo is, dat Multatuli niet het recht heeft om dit tegen den vrijen arbeid aan te voeren, wil ik bewijzen door de jaren 1816-1829. De kwestie van vrijen arbeid is niet zoo fonkelnieuw als sommigen wel schijnen te meenen en het stelsel dat de drie Commissarissen-Generaal voorstonden, was inderdaad op niets anders dan op vrijen arbeid gegrond; daar ik het met Multatuli eens ben, dat men een stelsel niet naar zijne afwijkingen mag beoordeelen, heb ik het volste recht mij tegen hem op de handelingen van Elout, Buyskes en v.d. Capelle te beroepen, al is hetgeen zij voorstonden en hadden bepaald ook volstrekt niet nagekomen door v.d. Capelle als Gouverneur-Generaal.

En als men nu weet dat de regeling van het binnenlandsch bestuur op Java, met zijne regenten, districts- en dessa-hoofden, zooals ze nu nog onder het kultuurstelsel bestaat, in 't algemeen gesproken, op dezelfde grondslagen berust die in 1819 zijn vastgesteld, dan is het dunkt mij nog al vreemd om van den vrijarbeider, zooals op pag 63 onderaan, te zeggen ‘dat hij zich niet mag beroepen op de thans bestaande autoriteit, die na vernietiging van het stelsel waarop zij berust zal verdwenen zijn’ terwijl juist Generaal v.d. Bosch, enkele veranderingen uitgezonderd, de regeling van het inlandsch bestuur geheel van de Commissarissen-Generaal overnam.

Eigenaardig is het om na te gaan hoe, juist sedert dat de harde kanten

[p. 511]

van het kultuurstelsel door toepassing van meer liberale beginselen langsamerhand worden weggenomen, de inlandsche hoofden meer en meer in afhankelijke verhouding tot het Nederlandsch gouvernement worden gebracht. Vroeger toch bestond hun inkomen voor het grootste gedeelte uit ambtelijk landbezit, gedwongen leveringen en heerendiensten, terwijl zij van 't Nederlandsch gouvernement, wiens ambtenaren zij toch zijn, slechts een zeer kleine som als bezoldiging ontvingen. Een districtshoofd b.v. die gemiddeld over 40,000 zielen regeert ontving niet meer dan f800 per jaar, een onder-districts hoofd slechts f360. Wat zij bovendien nog behoefden, trokken zij uit gedwongen leveringen en heerendiensten, die dan ook zoo menigvuldig werden gevorderd dat ze o.a. voor de twee residentien Soerabaija en Pasaroean op 5,200,000 dagdiensten per jaar werden berekend. (zie N.G. Pierson, Het Kultuurstelsel, pag. 187). In de lage jaarwedden lag de oorzaak van dit kwaad; men kon die heerendiensten niet afschaffen zonder ons prestige bij de inlandsche bevolking te verliezen, daar dan de hoofden letterlijk gebrek zouden lijden, en toch zoo iets de afhankelijkheid van de Inlandsche hoofden aan het Nederlandsche gezag vermeerderde, dan was het natuurlijk wel dit: dat ze van 't gouvernement uitsluitend hunne middelen van bestaan ontvingen.

Nu is juist in den laatsten tijd hierin veel verbetering gekomen. Het ambtelijk landbezit - zoo noemt men eene wijze van bezoldiging in land, waarbij de inlandsche hoofden, in plaats van tractement, een bepaalde landstreek krijgen, waar ze naar welgevallen belastingen kunnen heffen - dat door de Commissarissen-Generaal verboden en door v.d. Bosch weer was ingevoerd, werd afgeschaft en in 1867 stonden de Staten-Generaal op de begrooting voor Neêrlandsch Indië de som van 2,000,000 gulden toe, tot verhooging der lage tractementen van de Inlandsche hoofden. Zoo ziet men duidelijk hoe, terwijl het stelsel van v.d. Bosch langzamerhand werd afgebroken, men er toch niettemin op bedacht was de inlandsche hoofden meer nog dan vroeger aan het Nederlandsch gezag te binden, en het is mij dan ook onbegrijpelijk, hoe Multatuli er toe komt, om in zijne brochure dit als hoofd-argument tegen vrijen arbeid aan te voeren: dat de tegenstanders van het Kultuurstelsel het Nederlandsch gezag in Indië niet kunnen handhaven, daar het hun is te doen om de regeling van het Inlandsche bestuur af te schaffen, eene regeling die zij zelve hebben goedgekeurd en vastgesteld.

[p. 512]

Ik zou mijne taak hier als afgedaan kunnen beschouwen, indien er niet nog eenige andere bedenkingen te bespreken waren die ik achtereenvolgens behandelen wil.

Het stelsel van vrijen arbeid is onpractisch, zegt Multatuli pag. 67-70: want a pag 103, Vrije arbeid moet noodzakelijk in werkelijkheid worden: ‘presbaarheid van den Javaan door den eersten den besten intriguant in conniventie met de hoofden.’

Onderstel, dus redeneert Multatuli, dat de gouvernements-cultures worden afgeschaft, wat zal dan het geval zijn? De particulier treedt dan in de plaats van 't gouvernement, maar terwijl de gouvernements-ambtenaar nog een art. 55 R.R. heeft om zijn ijver te beteugelen, heeft de particulier niets dat hem bindt; hij begeeft zich slechts naar het districtshoofd wien hij geld en sieraden aanbiedt en de koffie, suiker en indigo komen verder van zelf.

Tegen deze bedenking zullen de besluiten der Commissarissen-Generaal mij weder helpen. Voorzeker, als hier niet tegen gewaakt werd en men den partikulier maar vrij met de dessa-hoofden liet knoeien, de Javaan zou binnen twee jaren tijds uitgeplunderd wezen op eene manier waarbij de ergste jaren van 't Kultuurstelsel nog heilig zouden zijn. Doch hoe komt Multatuli er toe om te vermoeden dat hiertegen door 't gouvernement geene bepalingen zouden worden gemaakt? Reeds Elout en de zijnen hadden dit voorzien en verboden bij Publicatie van 5 Januari 1819 (Ind. St. bl. No. 10) het sluiten van Contracten met geheele dessa's terwijl ze in dat zelfde jaar (Ind. St. bl. 1819 No. 11) eene bepaling uitvaardigden, waarbij het aan de regenten en verdere hoofden verboden werd handel en industrie in producten te drijven.

Door dus slechts het voorbeeld te volgen van hen, die reeds vóór vijftig jaren op Java een stelsel van vrijen arbeid wilden invoeren, zou ook deze moeielijkheid vervallen; en wat verder het bezwaar betreft, dat de Javaan voor een spotprijs zijn land zou verkoopen en daardoor binnen eenige jaren zou worden gebracht in een toestand van onderdrukking en lijfeigenschap aan de landheeren, tegen deze bedenking volsta ik met u te wijzen op de bepaling die in de kultuurwet van 1865 was voorgesteld ‘om vooralsnog allen verkoop van grond aan Europeanen en vreemde Oosterlingen (Chinezen) te verbieden en eerst na vijf jaren deze bepaling te herzien’, of op een soortgelijke bepaling voortkomende in de wet van 9 April 1870 St. bl. 71, waarbij grond

[p. 513]

aan inlanders in eigendom kan worden afgestaan, ‘onder de noodige beperkingen bij algemeene verordening vast te stellen en in den eigendomsbrief uit te drukken, ten aanzien van de bevoegdheid tot verkoop aan niet-inlanders.’

Wordt vervolgd.