Volledige werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

[13 maart 1871
Artikel in het Studenten Weekblad]

13 maart 1871

Artikel in het Studenten Weekblad, Orgaan voor Noord- en Zuid-Nederland, nr. 1, blz. 3. (U.B. Amsterdam; fotokopie M.M.)

Het artikel wordt vervolgd in het Studenten Weekblad d.d. 27 maart en beëindigd, op 3 april. Dan vindt men ook de ondertekening: J.P. Moltzer.

Eenige bedenkingen tegen ‘Nog eens Vrije Arbeid’ van Multatuli.

In de laatste dagen van het vorige jaar, terwijl aller aandacht was gericht op het groote drama dat in Frankrijk voor de muren van Parijs werd afgespeeld, verscheen er eene brochure, die alhoewel ze door velen met bevreemding werd gelezen, toch in hooge mate de belangstelling trok van een ieder die, hoe ook verdiept in de brieven van Hans Wachenhusen of van den een of anderen ingesloten correspondent, toch ook nog wel een oogenblikje tijd zich wilde geven, voor de dingen die meer direct de welvaart en ontwikkeling van zijn eigen vaderland aangaan. En geen wonder Multatuli, de schrijver van den Max-Havelaar, had weer iets uitgegeven en met vreugde nam men zijn ‘nog eens vrije arbeid’ ter hand. Wie hierin eene schildering van Javaansche toestanden, eene geschiedenis gelijk aan die van Saïdjah had gehoopt te zullen vinden, hij bedroog zich; de meesterhand van den schrijver had ditmaal zijne pen gescherpt, om een vinnig betoog te leveren, hoofdzakelijk ten gunste van het Kultuurstelsel en gedeeltelijk ook tot opheldering van zijn Max Havelaar. Allereerst iets over dit laatste. Velen zijn er geweest die bij nadere kennismaking van het boek, waarvan ze zooveel gehoopt en zooveel gevreesd hadden, met verwondering hebben uitgeroepen: Wat? de schrijver van de Koffij-veilingen, de man die in 1860 zoo tegen het Kultuurstelsel was, is nu zoo plotseling omgekeerd! Hij de man die...... doch vóór dat ge verder gaat, veroorloof mij even u te vragen, gij, die daar zoo in toorn ontsteekt over de verandering van Multatuli, wáár toch in zijne geschriften heeft hij zich tegen het Kultuurstelsel gekant? Ge zegt me: maar herinner u slechts den Max-Havelaar die geschiedenis

[p. 489]

van Saïdjah en wilt ge dan nog beweren dat dit alles een pleitrede is voor het Kultuurstelsel? Neen zeer zeker niet, maar evenmin tegen het stelsel dat hierin niet wordt behandeld. Niet het stelsel, maar de misbruiken waartoe de afwijking van het stelsel aanleiding gaven, heeft hij gegispt. De redeneering van u die zoo spreekt, komt aldus hierop neer: ‘Onder het Kultuurstelsel gebeurden laagheden en afpersingen waarvan die buffelgeschiedenis nog slechts een klein staaltje is’ en nu niet vragende of die uitzuiging in den geest of in strijd met dat stelsel was, concludeert ge: ‘atqui ergo het Kultuurstelsel moet worden afgeschaft.’

Het is tot deze valsche redeneering, dat volgens sommigen Multatuli in zijn Max-Havelaar heeft aanleiding gegeven en tegen welke meening in 1862 zijn ‘Vrije arbeid’ en gedeeltelijk nu in 1870 deze brochure is uitgekomen.

Maar sedert wanneer beoordeelt men een stelsel naar zijn afwijkingen, naar de handelingen die geschied zijn, uitdrukkelijk in strijd met de letter der wet? En als nu in art. 55 R.R. met zoovele woorden staat te lezen ‘de bescherming van de inlandsche bevolking tegen willekeur van wien ook, is een der gewichtigste plichten van den G.G. Hij zorgt dat de besturende ambtenaren de daaromtrent bestaande of nader uit te vaardigen verordeningen stiptelijk nakomen, en dat den inlanders overal gelegenheid gegeven worde om vrijelijk klachten in te leveren’ moet men dan het Kultuurstelsel veroordeelen, omdat men tegen hare uitdrukkelijke voorschriften den inlander wel heeft uitgezogen en niet heeft beschermd, moet men dan tegen het Kultuurstelsel zijn, wanneer men aandringt op de handhaving van art. 55?

Ik zeg gedeeltelijk, want slechts ter loops wordt dit punt hier en daar aangeroerd, (onder anderen op pag. 59-62), en de hoofdstrekking van het geheel is om een scherp betoog te leveren, tegen den wensch der liberale partij dat een stelsel van vrije arbeid het thans nog in Indië vigeerende Kultuurstelsel zal vervangen.

Voor achtereenvolgens de bezwaren te wederleggen, die tegen dit stelsel van den kant der voorstanders van vrije arbeid gewoonlijk worden ingebracht, wijdt Multatuli eenige bladzijden aan de beschrijving van inlandsche toestanden op Java. Met eene meesterhand teekent hij ons het eigenaardige van de Nederlandsche kolonisatie in Oost-Indië tegenover die in Suriname. Hier waren het slechts

[p. 490]

‘settlements’ te midden van eene dichte bevolking die onder eigen instellingen leefde en door hoofden bestuurd, georganiseerde statengroepjes vormde, daar waren het in den wezenlijken zin des woords volksplantingen.

En toch door slimheid, door eenvoudig te letten op de toestanden die ze daar vonden, en het bestaande aan te wenden ten dienste van hunne belangen, hebben onze voorouders dat groote kunststuk gewrocht, dat het kleine en zwakke Nederland die uitgestrekte bezittingen beheert. In 't beeld van dien zeevaarder (pag. 18-20) die op onbekende kusten landt, vinden we ons voorgeslacht terug en herkennen we de praktijk die een Kornelis Houtman en Olivier van Noort de stichter der O. Indische kompagnie deden zijn.

Hoe was het mogelijk dat een kleine staat als de onze, groote vergelegene landstreken dienstbaar maakte aan zijne eigene belangen? Ziedaar de vraag om wier beantwoording het Multatuli, alvorens verder te gaan, vooral te doen is. Het geheim van 't raadsel, zoo zegt hij, is zeer eenvoudig en ligt voor de hand. We reglementeerden slechts den toestand dien we vonden, maakten gebruik van de onderdanigheid van den Javaan aan zijn hoofd, en door die Hoofden tot Nederlandsche ambtenaren te verheffen (?) lieten we weldra ons gezag over geheel Java gelden.

Bij deze aangelegenheid komen mij eenige bladzijden in herinnering uit Multatuli's ‘Vrije Arbeid’ van 1862 die ik niet kan nalaten even aan te halen omdat ze zoo geheel en al weergeven de wijze waarop de stichters der O.I. Compagnie zijn te werk gegaan. Verbeeldt u een Nederlander, gij zelf b.v., die in Indie koffij tracht te verkrijgen. ‘Javaan, ik wil koffij!’ zoo roept ge den inlander toe die u verbaasd aanstaart, eens naar de lucht kijkt en er niet aan denkt aan uwen wensch te voldoen. Ge blijft verbluft staan, vindt dien Javaan ontzettend lui maar bedenkt niet wat gij wel zoudt gezegd hebben als die zelfde Javaan tot u was gekomen roepende ‘Hollander, ik wil kaas!’ Daar komt een man aan gevolgd door andere mannen die allen wat dragen! De een eenen zonnescherm, de andere eene lans, de derde nog wat etc. en zoo gaan ze alle iets dragende achter den man die niets draagt. Op eens wordt nu uw onwillige Javaan wakker uit zijne soes, springt op en knielt neder voor den man die niets draagt. Deze wenkt; er dagen eensklaps van rechts en links gewapende mannen op, die u binden, mishandelen en 't land uitgooijen.

[p. 491]

Daar zijt ge nu weer 't huis, denkt na over hetgeen gij gezien hebt en zegt zoo bij u zelven: ‘Jongen als ik inplaats van den Javaan die lag en sliep eens den man had aangesproken die ging en niets droeg? laat ik dat eens doen en hem zeggen: WelEd. Heer zoudt ge de goedheid willen hebben den man die daar ligt te zeggen dat hij wat koffij plant... je mag meedrinken?...’ Alzoo doet ge, uw wensch wordt vervuld en na weinige jaren krommen de zolders uwer voorraadschuren zich onder den last van koffij die ge weldra over de geheele wereld verzendt.

Ziet hier in 't klein wat de compagnie in 't groot deed. Neemt ge het gezag der hoofden uit uw regeeringsstelsel in Indie weg, ge kunt het later door niets weder vervangen; slechts weinige jaren zullen voldoende zijn en Java zal niet meer tot Nederland behooren.

Wordt vervolgd.