Volledige werken. Deel 14. Brieven en dokumenten uit de jaren 1870-1871

[31 januari 1871
Eerste artikel in het Dagblad]

31 januari 1871

Eerste van vier artikelen over Nog-eens Vrye Arbeid in het Dagblad van Zuidholland en 'sGravenhage, nr. 26. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.) De vier artikelen zijn gepubliceerd op achtereenvolgende dagen en staan steeds op de voorpagina.

Nog eens: Vrije Arbeid in Nederlandsch Indië.
I.

Hoeveel ook in de laatste jaren over den vrijen arbeid is geschreven, van den eenen kant met warmte verdedigd door de voorstanders eener zoogenaamd ‘liberale’ koloniale politiek, van de andere zijde met niet minder vuur bestreden door hen die de tegenovergestelde rigting zijn toegedaan, toegelicht en bestreden in zijn geheelen omvang, als stelsel, en op grond eener jarenlange ervaring in zijne onvermijdelijke noodlottige gevolgen voor Indië en Nederland, werd het nog niet als in het geschrift door Multatuli uitgegeven met de woorden, die wij aan het hoofd dezes afschreven, tot titel. Dit geeft aan den schrijver het regt dat men er in het bijzonder de aandacht op vestige.

Wij doen dit te eerder niet alleen om de waarde die wij aan dat geschrift én als letterkundig product én als zaakkundig betoog over de daarin behandelde vraagstukken toekennen, maar ook omdat wij onzerzijds wenschen mede te werken om te voorkomen, dat in dit geval althans de laaghartige taktiek der zich nog wel noemende ‘liberale’ partij, het dood-zwijgen van een schrijver, weder opga. En wanneer de heer Douwes Dekker zich daarover teregt beklaagt, dan is het ons aangenaam hem - ofschoon dit wel niet noodig zal wezen - te verzekeren, dat ook naar onze opvatting dit dood-zwijgen het beste bewijs is, dat men doel heeft getroffen en de tegenpartij er niets afdoends tegen weet in te brengen. Dit is toch een opmerking die voor de hand ligt en niemand ontgaat. Immers, zijn er argumenten tegenover argumenten te stellen, waarom zou men er niet gretig gebruik van maken, vooral in een zaak, waarbij nevens de algemeene

[p. 414]

ook zoo vele en zoo groote ‘particuliere’ belangen betrokken zijn? En dat hier argumenten, degelijke argumenten zijn bijgebragt, niemand zal het in opregtheid kunnen betwisten en allen die eerlijk zijn, zullen het ongetwijfeld toestemmen als wij gekomen zijn aan het einde der taak, welke wij ons voorstellen te gaan vervullen. Wij hebben ons namelijk voorgenomen het geschrift op den voet te volgen en er in groote trekken den loop der redenering uit zamen te vatten, opdat men oordeelen moge op welke gronden wordt aangetoond, dat er voor Indië geen vrij-arbeiders-stelsel bestaat, nooit bestaan heeft en nimmer kan bestaan.

Wat hij reeds vroeger als een kwalijk te betwisten stelling heeft verdedigd, namelijk dat de vrij-arbeiders-quaestie geen quaestie is, omdat ‘vrijwilligheid niet kan gedecreteerd worden,’ neemt de schrijver ook thans weder tot uitgangspunt, om in verband hiermede te doen uitkomen welk species van vrijheid het dan ook is, die de liberalen verlangen: eene vrijheid... behoudens! eene vrijheid, in één woord, waaromtrent nog niet wordt gezegd welke, hoeveel, hoe begrensd en hoe beschermd, maar waarvan men al dadelijk kan zeggen, dat het is de vrijheid om te arbeiden voor particulieren. Maar nu is het alleszins mogelijk door wettelijke bepalingen te dwingen tot arbeid, doch den wil tot werken of niets-doen kan de wetgever onmogelijk opdringen. De vraag komt dan ook, juister geformuleerd, hierop neêr: moet men den particulier toestaan en in de gelegenheid stellen den Javaan tot den arbeid ten bate van den particulier over te halen? Of met andere woorden, de uitdrukking ‘vrije arbeid’ kan aldus vertaald worden: de presbaarheid der Javanen door particulieren.

Deze formule is het natuurlijk gevolg van den op Java bestaanden toestand, geheel afwijkende van, ja geheel tegenovergesteld aan dien in eene westersche maatschappij: overtreft namelijk in laatstbedoelde het aanbod van werkkrachten de navraag, ginds is niet de Javaan in beweging om Europesche meesters te zoeken, maar zoekt de Nederlandsche industrieel Javaanschen arbeid. Nu is het zoeken naar bevrediging der behoefte aan de noodige werkkrachten op zichzelf niet streng veroordeelenswaardig, ook al geschiedt het met de begeerte om zich door den arbeid der inlanders fortuin te verschaffen; maar het te doen onder voorgeven, dat de Europesche fortuinzoekerij het welzijn van den Javaan beoogt, dát is huichelarij.

[p. 415]

Een tweede punt, waarop vóór de behandeling van het eigenlijke onderwerp de aandacht gevestigd moest worden, is de verhouding waarin Indië tegenover Nederland verkeert. De onjuiste benaming ‘koloniën’, nog dikwijls ten onregte op onze Oost-Indische bezittingen toegepast, werkt het misverstand in de hand. In de geschiedenis komen vele voorbeelden voor van koloniën, waarvan de burgers, die ze stichtten, bevolkten en tot bloei bragten, hunne burgerregten derwaarts medenamen. Dit laatste is in Indië een ongerijmdheid. Nederlandsch Indië is dan ook nooit een kolonie geworden. Onze nederzettingen in den Indischen Archipel zijn: etablissementen, settlements, vestigingen, factorijen, en wel niet van het Nederlandsche volk regtstreeks, maar van dat volk vertegenwoordigd door den Staat, die regtens in de plaats is getreden van de oude Compagniën.

De hoofdreden waarom onze voorouders den O.I. Archipel niet geschikt achtten tot kolonisatie, bestaat nog altijd. Zij is deze dat men er in ruime mate aantrof wat men elders niet vond: bevolking. Men kwam er in aanraking met natiën, die in getalsterkte, welvaart en ook in zekere soort van beschaving onze voorouders te boven gingen; men vond daar arbeidskracht. Deze behoefde men er dus niet aan te voeren, maar men had aan de bestaande bronnen slechts een rigting te geven, ze naar zich toe te doen vloeijen. Daarom moest men alles vermijden, zich van alles onthouden wat aanstoot of ergernis geven kon. Men moest handelen als een scheepsgezagvoerder, die op een onbekende kust wil landen en aan de passagiers, die hij aan boord had, verbieden zou mede aan wal te gaan, opdat zij op den gevaarlijken togt naar den wal geen onvoorzigtigheden of verkeerdheden zouden doen. Even als deze moest men zijn gezag ten strengste doen gelden ter uitsluiting van ieder die het beoogde doel zou kunnen belemmeren. De oorzaken, welke een zoo volstrekte uitsluiting van niet onder discipline staande elementen bij een onderstelde eerste landing wettigden, mogen later eenigzins gewijzigd zijn, maar vervallen zijn ze nooit geheel. Zij blijven invloed uitoefenen zoolang de onevenredigheid voortduurt tusschen de krachten der settlers en die van de bevolking. Men moest door invoer zijner rasgenooten, door goed geslaagde kolonisatie, die bevolking terugdrijven - gelijk in Noord-Amerika geschied is - óf zich staande houden door een wel overlegde politiek.

[p. 416]

Nederland heeft het laatste gekozen en ofschoon zeer zwak in vergelijking der tien- en meermalen talrijker bevolking der landen waar zijne settlements gelegen zijn, overheerscht het die ontzaggelijke meerderheid.

Van waar die in de wereldgeschiedenis éénige omstandigheid, dat een kleine Staat groote, verafgelegen landstreken beheerscht en dienstbaar maakt aan zijne belangen? Het antwoord op deze vraag zal de verdediging van het cultuurstelsel en de veroordeeling van den vrijen arbeid wezen.

In het dagelijksche leven zou ieder, die iemand groote dingen ziet verrigten met geringe middelen, dadelijk vragen: hoe doet hij dat? Bij het zien der hierboven aangetoonde onevenredigheid tusschen Nederlandsche kracht en Nederlandsch gezag, bij het genieten der vruchten van het Indisch kunststuk, had de Nederlandsche natie diezelfde vraag moeten doen. Maar wilde men zich niet verdiepen in een onderzoek naar de oorzaken, dan hadden zij die zich bewegen op het meer gewone terrein van het terstond practisch-nuttige, zich ook moeten onthouden van ruw ingrijpen in een organismus welks zamenstelling hun onbekend, doch waarvan de nuttige strekking sedert vele jaren gebleken was.

Anders te handelen was: baldadigheid.

De baldadigheid werd gepleegd en daar het, helaas, niet zonder succes geschiedde, rijst de vraag: hoe hebben de voorgangers der ‘liberale’ partij aan een gedeelte van het volk - sommigen hunner ook zichzelven - weten diets te maken, dat het cultuurstelsel een verderfelijke zaak was? Het antwoord luidt: door misbruik van woorden; door het speculeren op klanken, als vrijheid en dwang; door het schermen met ‘particuliere industrie’, een uitdrukking, die elken particulier doet watertanden naar snel fortuin; door de gebreken in dat stelsel en de afwijkingen daarvan voor te stellen als het stelsel zelf; door het misleiden der menigte, die in elke verandering een verbetering meende te zijn. Op die wijs was de vrije arbeid tot een brandfakkel gemaakt, die alles in gloed zette.

Heeft de Max Havelaar daartoe het zijne bijgebragt? Multatuli ontkent het niet. Maar is dit het geval geweest dan, meent hij, was het zoo omdat het boek verkeerd is gelezen. De schrijver eischte, dat men den Javaan niet mishandelde. Maar daarmede stond hij geheel en al aan den kant der bepalingen van het cultuurstelsel, die alom regtvaar-

[p. 417]

digheid, menschlievendheid en zachtzinnigheid voorschrijven. Er is echter een beteekenis aan gegeven, die de schrijver niet had bedoeld; op zooveel wanbegrip, zooveel domheid aan de eene zijde, op zooveel valschheid aan den anderen kant had hij niet gerekend, en dit doet hem thans uitroepen: als bijdrage tot andere middelen, om - met kwaden wil altoos! - de zaken in Indië in een verkeerd spoor te leiden, moet ik betreuren dat boek geschreven te hebben.

Doch om tot de quaestie terug te keeren: het kleine, zwakke Nederland exploiteert op verren afstand groote gewesten. Hoe doet het dit? O, zoo eenvoudig: door acht te slaan op den, bij den Javaan zoo bijzonder scherp afgeteekenden volksaard van den Oosterling, en door het dienstbaar maken aan ons doel van zijn religieus ontzag voor de autochtone Hoofden. Hierop alleen is het cultuurstelsel gebaseerd. Hierop alleen kán alle gezag in Indië berusten. Wie daar een ander stelsel van bestuur wil invoeren, wijde zich vooraf aan de onvolbrengbare taak om in Indië den aard des volks te veranderen. Zoolang hij daarin niet slaagde, behoort hij te worden gewraakt als wetgever, bestuurder of raadgever.

Alles berust op den karaktertrek, die den Javaan geheel beheerscht: zijn ontzag voor zijne Hoofden. Hij schijnt te weten, of voelt bij intuïtie, dat het dringen door allen naar de hoogste plaats aller plaats tot een zeer lage maakt. De ware gelijkheid eischt dat ieder zij wat hem past. Het dienen van zijn heer is de godsdienst van den Javaan, en dit begrip is zoo ingeweven in zijne opvatting van zedelijke verpligtingen, dat het woord ‘heervreezend’ in zijn oog het non-plus-ultra van alle maatschappelijke volkomenheden uitdrukt. Het denkbeeld om van het op deze eigenaardigheid gegrond overwigt der Hoofden gebruik te maken tot het verkrijgen van producten voor de Europesche markt is dus zeer eenvoudig. Eene uitvinding behoefde hier niet gedaan te worden. Het cultuurstelsel was slechts de reglementering van bestaande toestanden; het is niets anders dan: de Javaansche zeden overgezet in Staatsblads-termen.