Volledige werken. Deel 13. Brieven en dokumenten uit de jaren 1868-1869

[24 april 1869
Artikel in De Noordbrabanter]

24 april 1869

Kritisch artikel in De Noordbrabanter, nr. 48, inzake Multatuli's spreekbeurt d.d. 14 april 1869. (K.B. 's-Gravenhage; fotokopie M.M.)

Renan: de franse historicus en oriëntalist Ernest Renan had in 1863 wereldnaam gemaakt met zijn onorthodoxe studie La vie de Jésus, en ging sindsdien door voor een niet minder gevaarlijk modernist dan D.F. Strauss.

Reville: de franse theoloog Albert Reville (1826-1906), van 1851 tot 1872 waals predikant te Rotterdam, was evenals Huet en Pierson modernistisch van opvatting.

Vogt: de duitse bioloog Karl Vogt (1817-1895) pleitte in zijn lezingen voor de evolutietheorie van Darwin.

procumbit humi bos: de os valt op de grond. (lat.)

[p. 462]

Nog eenige vrije gedachten over vrije studie.

Ik vertelde aan zekeren vriend, dat een zeker iemand te 's Bosch eene zekere lezing had gehouden! de Nederlandsche Renan, alias Reville? Neen! Wie dan: Multatuli?... ja - Dus over de Vrije Studie zeide mijn vriend? Voorzeker. En hoe wist die vriend dit? Wel dat is eenvoudig: die heer M. loopt daarmede rond, gelijk Vogt met zijne apenfamilie! Deze opmerking gaf mij lust nog eens te denken: en ik dacht! Maar ik wilde vrij denken. En ik wierp alle boeken weg, ik sloot mij in mijne kamer: ik was weldra zoo ietwat aan het vrij studeren.

Maar daar ik eenigen twijfel had, of ik nu wel waarlijk vrij studeerde, wilde ik eerst voor goed weten, wat die vrije studie nog zou kunnen beletten. Multatuli kwam mij te hulp. Door drie hoofdoorzaken wordt de vrije studie aan banden gelegd: deze zijn: 1. het opdringen van vooroordeelen; 2. het verhinderen van vrij onderzoek; 3. het stellen van beletsels. En nu begon ik moed te vatten: de question préalable of ik wel vrij studeerde was spoedig opgelost. Hoe zoo?

Wat is opdringen? wat verhinderen? wat stellen?... En dan wat vooroordeel? wat vrij onderzoek? wat beletselen?... Beide trio's zijn vrij zonderling! doch dat moet zoo zijn: dat wekt studielust op; dat doet zoeken. En mijne eerste vrije gedachte was, dat ik in dit oogenblik zeer vrij studeerde! Niemand dringt mij vooroordeelen op! Niemand verhindert mijn vrij onderzoek! Niemand stelt mij beletsels! Dus...

Nu studeer ik! geen vooroordeel... vrij onderzoek... geen beletsels!... - Wijl echter het voornaamste beletsel is vooroordeel, kan ik de drie hoofdoorzaken tot twee terugbrengen. Geen beletsel, vrij onderzoek.

En een nieuw licht daagt op! Vrij onderzoek beteekent wel primo loco, onderzoek zonder beletsels! Waarlijk en twee wordt één! - En nu wordt vrij onderzoek de eenige voorwaarde van de zoo verhevene vrije studie.

Ik ben goed op weg: vrije studie is vrij onderzoek!... Leve de vrijheid! Na deze bevinding rust ik een oogenblik: de lezer ruste met mij.

Naauwelijks zit ik wederom vrij te studeren of mijn geest verheft zich boven allen dwang, alle hinderpalen, alle beletsels. En in die transcendentale wereld verplaatst vraag ik: wat is dan vrij onderzoek, alias vrije studie.

Onderzoek veronderstelt het nagaan van zekere gegevens: deze kan ik

[p. 463]

niet verwerpen, zonder dat elk onderzoek ophoudt onderzoek te zijn. Ik weet wel dat dikwerf een krankzinnige zich aan geene gegevens stoort; daardoor juist is hij krankzinnig. Nu krankzinnig wil ik niet zijn, zelfs niet door overmaat van verstand. - Maar dan is uwe studie niet geheel vrij?... Hoe dit op te lossen?... En ziet! een gelukkig inval redt mij: zoolang eene lokomotief op goed gevestigde rails loopt, loopt ze met kracht vooruit: zonder de rails kan ze puffen, fluiten, dampen, barstten... meer niet! ze was vrij!!

Ik moet dus gegevens hebben, als zoo vele rails, voor mijn geest, en daarbij nog als zoo vele objectiviteiten voor mijn onderzoek... Is dan mijne studie vrij! de voorlezer Multatuli losse die vraag op!

Ik ga ondertusschen vrijelijk nog een stapje verder: eene gedachte beheerscht mij! hoe? beheerscht? dat is tegen de vrijheid... Dus nog verder: ik zal denken, zonder dat eene gedachte mij beheerscht, ik zal vrij studeren, en zelfs gedachten maken. Wat? een gedachten fabriek? Ja!... Dan nog verder: ik wil geene gegevens als de eenvoudigste elementen: die zal ik met zekere verdraagzaamheid een oogenblik opnemen: wat later zal ik zelfs leeren denken zonder gedachten... Doch dit behoort bij de allerhoogste opvatting der vrije studie!... daartoe moet men Grootmeester zijn of althans willen worden! de plaats is vacant!

Nu herinner ik mij, dat toen zeker iemand de eerste elementen der taal kende, hij reeds meende de taal volkomen machtig te zijn. En volgens de moderne leer moet hij gelijk hebben. Het a.b.c. bevat alle elementen der taal: die te kennen is de hoogste taalkennis, want transcendentaliter bevat het alphabet alle talen, althans de Indo-Germaansche, plus minus eenige andere. - En nu herinnere zich de lezer dat ik studeer, vrij studeer: ik mag dan wel eene nevengedachte hier aanstippen. Men vraagt soms? hoe het mogelijk is, dat de modernen bij zooveel vertoon zoo weinig wetenschap bezitten? de oplossing dier vraag is eenvoudig: wijl volgens hen de hoogste wetenschap bestaat in een terugkeer tot de eerste elementen... en al het overige als ballast wordt over boord geworpen; in een zaadkorreltje zit de geheele wereld! Ja wel, zei zeker eenvoudig man, maar de kunst is er de wereld uit te halen.

En nu word ik overrompeld door duizende (vrije of onvrije) gedachten!... Ik wil niet overrompeld worden... Eene gedachte kan ik echter

[p. 464]

den toegang niet weigeren, al moet het mijne vrijheid kosten. Ze is zoo dwaas, maar welligt des te vrijer? Nu dan, de modernen zou men op sommige plaatsen van Limburg noemen mannen van van daag! met eene kleine verandering kan ik die uitdrukking beamen; men noeme hen mannen van een dag, en dan past op hen wat de geschiedenis leert... Het is altijd veel beweging, zoo wat lezing, zoo wat gepraat, zoo wat zweven... en dan na veel bombast procumbit humi bos! -

Hiermede leg ik verder mijne vrije studie aan banden, doch heilige banden; anders komt er geen end. Ik heb slechts de vrijheid genomen den lezer eenige vrije gedachten mede te deelen. Nu hoop ik dat de Redactie, niet de vrijheid zal nemen ze te weigeren; en dan, dat de letterzetters niet de vrijheid zullen nemen, mij het omgekeerde te laten zeggen van hetgeen ik gedacht heb.