Volledige werken. Deel 12. Brieven en dokumenten uit de jaren 1867-1868

[20 augustus 1867
Verslag van Multatuli's toespraak]

20 augustus 1867

Multatuli's toespraak in de tweede Algemene Zitting volgens het officiële verslag in de Handelingen van het Negende Nederlandsch Letterkundig Congres (Gent, Boekhandel van Willem Rogghe. 1868; 315-317.)

Gezien een brief van Multatuli aan het Congresbureau, waarschijnlijk van midden september, is dit verslag niet opgesteld door hemzelf, dus waarschijnlijk door een der leden van het bureau, mogelijk Rooses. In de Handelingen is met Multatuli's toestemming ook deze brief afgedrukt, met daarbij als noot nog een lijst van duitse woorden en uitdrukkingen, ‘zooals zij door den heer Douwes-Dekker aan den heer Rooses werd gezonden.’ (Handelingen blz. 318). Men mag aan nemen dat die lijst ontleend is aan een slechts gedeeltelijk bewaard gebleven brief van Multatuli aan Rooses uit eind augustus of begin september; zie aldaar.

[p. 370]

De heer Douwes-Dekker spreekt over eene gepaste maat van vrijheid in het gebruik van ongewone woordvormen en zinwendingen.

Na voorafgaandelijk verklaard te hebben, dat hij door het verliezen van eenige nota's in de onmogelijkheid zal zijn om zooveel voorbeelden ter staving van zijne gezegden aan te halen, als hij wel wenschte te doen, komt spreker ter zake. Hij beweert, dat de schrijver, die in het Nederlandsch de indrukken zijner ziel weergeven zal, te weinig vrijheid geniet, en zich als met eenen band terug gehouden voelt door de pedante regels, welke stroeve taalwetgevers hebben uitgedacht. Het vergelijkt hem aan den Sancho uit de onsterfelijke schepping van Cervantes, wanneer de lustige smulbroer in zijn eiland Barataria voor eene rijk opgedischte tafel gezeten, door verbod van den geneesheer, die achter hem stond, geene enkele spijze aanraken mocht. Stellig is het beter arm te zijn dan rijk met zulk eenen geneesheer.

Spreker is van gedachte, dat men niet te veel luisteren moet naar die geleerden, die den veto uitspreken over het gebruik van de rijkdommen, welke de vreemde verwante talen ons aanbieden; wij moeten toegevend zijn in het toestaan van burgerrecht aan goede uitheemsche uitdrukkingen, die in onze taal ontbreken, en ter staving van zijne zienswijze haalt hij eenige Hoogduitsche woordvormen en zinwendingen aan, waarvan eenige in onze letterschat eene ware leemte zouden aanvullen.

Waar is het woord, waarmede wij het Hoogduitsche ermöglichen zoo bondig teruggeven kunnen? Wat hebben wij voor rechtsanschauung, en het schilderende schrittweise? Is het woord betheiligen niet veel korter dan ons: aan eene zaak deelnemen? Verdient het laconieke anfangs niet de voorkeur op ons: in den beginne?

En zoo heeft de Hoogduitsche taal eenen heelen voorraad van zinrijke wendingen, waaronder wij (met oordeel en smaak evenwel) maar te kiezen hebben. Halen wij nog als voorbeeld aan: ledig, in den zin van ongehuwd; schutz- und trutzbündniss voor het lange: aanvallend en verdedigend verbond; - leider, dat met door ons tragische en daarenboven onnederlandsche helaas! in gewone zaken kan worden weergegeven: ‘helaas! ik heb mijn handschoen verloren!’ - Ein mittagmahl oder frühstuck einnehmen; wij nemen alleen iets in, dat slecht smaakt; - grossthuerei, vornehmthuerei, waarvoor wij geen gelijkgeldige uitdrukkingen hebben; - veröffentlichen, dat de Nederlanders,

[p. 371]

uit vrees voor een germanisme, met publiceeren meenen te moeten vertalen; - sonnverbrandt, e.d. veel krachtiger dan ons: door de zon verbrand, enz. - zusammengehörigkeit, waartoe wij een geheelen zin zouden noodig hebben; - schacher, wel is waar een vreemd, wellicht Hebreeuwsch woord, maar dat de Duitscher, die niet als Sancho aan den geleerde gehoorzaamt, toch zijn heeft gemaakt, omdat het hem krachtig en ook schilderachtig scheen.

Evenwel kan de spreker niet alles goedkeuren in dat overnemen van woorden uit vreemde talen: - moet daarin vrijheid worden toegestaan, dan dient er toch ook een gepaste maat in die vrijheid te worden gehouden.

Het zou, bij voorbeeld, niet aan te raden zijn dien koopman in olie, boter en andere waren na te volgen, die van personeel in winkel, stal-, kinder- en huiskamer willende veranderen, deze advertentie in de couranten plaatsen let: ‘Ein Materialist verlangt ein gesetztes Ladenmädchen, ein zuverlässiges Zweitmädchen, eine geprüfte Lehrerin und einen stadtkundigen Kutscher.’

Ook is hij geen taalgeestverwant van den jongen Duitscher die, na een reisje in Holland, als bewijs, dat hij genoeg in ons land had heromgetrokken, om onze taal volstandig in te hebben, beduurde dat hij al onze provincien beroerd, en daartoe steeds de beleefdste wegen gekozen had, op welke dwaalvaart hij door de aangezienste personen gastvriendelijkst was ingeladen.

Maar indien men Pegasus aan den breidel onderwerpen mag, om te beletten, dat hij de glazen instorme, toch mag die breidel niet dienen om hem de vleugelen vast te leggen.

De domme vrees om gallicismen, germanismen en andere ismen te begaan, mag geen beletsel worden voor de vrije uiting der ziel. - Ismen, wat zijn ismen? Woorden die het vroeger waren, zijn het nu niet meer. Wie zal ontkennen dat gemeen en commun oorspronkelijk hetzelfde woord is? Heeft een Spanjaard of Araab wellicht het recht ons het water te betwisten, als op zijn taalgebied geroofd: ooëd-al-quivir, ooëd-al-axara, oeasa (met de ῥ van ῥεω = wasser). Zijn de woorden mensch, kleur, vader, tante, kop, hoofd, krant, been, en duizend anderen geen ismen meer? Waarom dan vroegstuk, gistrig, hedig, aanvangs, draagwijdte (of-vérheid) enz. wel? Wij moeten wat vrijgeviger zijn! Hoe lang moet een ism wel ism zijn, eer hij aanspraak heeft op het burgerrecht in eene taal?

[p. 372]

Spreker besluit met de hoop uit te drukken, dat de lettergeleerden meer inschikkelijk zullen worden, en het den armen schrijver niet verwijten, indien hij om eene juistere uitdrukking aan de gevoelens zijner ziel te geven, zich wel soms van een woord bedient aan eene vreemde taal ontnomen.