Volledige werken. Deel 10. Brieven en dokumenten uit de jaren 1858-1862

[p. 375]

1861

[p. 377]

Het jaar van Sietske Abrahamsz

Na een verblijf van ongeveer twee maanden in Brussel, ging Multatuli medio februari 1861 weer naar Nederland. Zijn verwachtingen inzake een nationaal comité bleken opnieuw te optimistisch te zijn geweest. Vooral de kritische artikelen uit Batavia, en daarna het gedocumenteerde stuk van H.J. Lion in de N.R.C. hadden de stemming ongunstig beïnvloed. In de nieuwe politieke situatie, na de kabinetscrisis, hoopte Multatuli op een hoge functie, hier of te Batavia. Bovendien deed men pogingen om hem in het genot te stellen van pensioen; hij had immers zeventien indische dienstjaren. In Den Haag ontwierp hij een uitvoerig memorandum inzake de Max Havelaar: éen der fazen in het proces tegen Van Lennep. In Den Haag ontstond eveneens, op 26 februari 1861, het Gebed van den Onwetende.

Eind maart 1861 was Multatuli weer in Amsterdam, waar hij het contact met zijn nichten Abrahamsz, in het bijzonder met Sietske, vernieuwde. De uitvoerige mededelingen over haar, in Multatuli's brieven, laten aan duidelijkheid weinig te wensen over. De waarschuwingen van Tine hebben op deze verhouding geen invloed gehad, evenmin als het verzet van haar vader en stiefmoeder, die hun zwager zelfs het huis ontzegden. In haar Multatuli-herinneringen (maandblad Nederland, 1910, deel I, blz. 73-94) heeft zij, begrijpelijkerwijs, juist het erotische aspect buiten beschouwing gelaten. Toch is dit de inspirerende emotie geweest, die Multatuli in staat heeft gesteld tot het schrijven van ‘Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb’ (eind april 1861), en speciaal van de ‘Minnebrieven’ (9 juni tot 4 augustus 1861). In deze atmosfeer zijn het rechtsgeding tegen Van Lennep, op 15 mei 1861, en de voor Multatuli ongunstige uitspraak op 29 mei 1861 waarschijnlijk maar bijzaken geweest. Ook de emoties wegens de ernstige ziekte en het overlijden van zijn oudste broer, Ds. Pieter Douwes Dekker te Den Helder, zijn onduidelijk. Het

[p. 378]

schijnt dat Multatuli de begrafenis niet heeft bijgewoond, wellicht om te vermijden dat hij daar Jan Douwes Dekker zou ontmoeten, met wie hij geheel dit jaar ernstig gebrouilleerd bleef. De ‘Multatuli-herinneringen’ bevatten overigens vele opmerkelijke gegevens. Van hém leerden de meisjes-Abrahamsz schaken, hoewel hijzelf vertelde ‘dit met een goeden speler altijd te hebben verloren, omdat zijn temperament hem belette zich te beheerschen, en te spelen volgens methode.’ (blz. 77). Waarschijnlijk doelt dit nog op het najaar van 1860, evenals de (al dan niet letterlijke) aanhaling uit Multatuli's eerste brief aan Sietske: ‘Maak niemand deelgenoot van mijn vraag noch uw antwoord. De vlinder verliest zijn kleur bij 't betasten, de bloem haar waas van frischheid, en een vertrouwen als ik van u vraag wordt geschonden, wanneer 't niet rechtstreeks gaat van u tot mij.’ (blz. 77). Op uitdrukkelijke last van Multatuli, moest alle correspondentie worden verbrand. (blz. 78).

Belangrijk is haar mededeling: ‘Eens mij alleen treffende, verklaarde hij me in een soort extase, Keizer te willen worden, en dat daarheen zijn politieke plannen leidden. Schriftelijk volgde uiteenzetting van de erfopvolging bij de inlandsche vorsten van Sumatra. Geen zoons of dochters erfden den troon, maar de zusters kinderen, en door Multatuli werd ik uitverkoren als Kroonprinses van Insulinde. Op de munt van 't nieuwe Keizerrijk zou de beeldenaar mijn kop vertoonen. Voorloopig zou mijn titel worden: Hertogin van Sumatra.’ (blz. 78; zie ook blz. 81).

Het is niet zeker of deze herinnering het najaar van '60 of het voorjaar van '61 betreft.

‘Multatuli gaf me te verstaan, dat ik me zoo veel mogelijk moest ontwikkelen, en vrij maken van de slavernij der gewone vrouwelijke bezigheden, bestemd als ik was tot verhevener taak. “Tegenstand in uwe huiselijke omgeving zult ge gemakkelijk overwinnen als ge eene zekere methode volgt,” meende M. “Redeneer niet over 't geen mij betreft, verdedig niet mijn persoon of mijn streven, maar handel zonder te praten. Wat ik je opdraag moet worden voldaan, ten koste van al 't andere”.’ (blz. 79).

‘Over de diepe betekenis van het woord “dienst” voor een mili-

[p. 379]

tair gaf hij mij in verband met zijn toekomstplannen nauwkeurige uitlegging. 't Was onvoorwaardelijke gehoorzaamheid met verloochening van persoonlijke belangen. “Zet ik dus op een brief: dienst, dan weet je wat dit beteekeno”.’ (blz. 81).

‘Een zonderlinge opdracht gaf M. eens in een briefje met “dienst” op 't couvert. Hij was in den Haag bij eene bevriende familie op een diner verzocht over twee dagen, en bedankte voor de uitnoodiging met bijvoeging mij te zullen zenden in zijne plaats. “Denk er aan,” schreef hij “dat ge mij moet vertegenwoordigen”. In hooge mate vereerd, voelde ik me gewichtig door deze, in mijne schatting vorstelijke onderscheiding. De familie ontving mij gracieus, en nam de plaatsvervanging op als eene aardigheid. Geen der gasten vermoedde iets van deze vertegenwoordiging, want M's naam werd niet genoemd.’ (blz. 87). De tekst van ‘Wijs mij de plaats’ werd door de auteur het eerst voorgelezen aan Sietske en haar zuster; dit moet dus begin mei 1861 zijn geweest. ‘De gloedvolle voordracht electriseerde ons termate, dat we geen woord van toejuiching uitbrachten. M. verbrak die betoovering door op zeer gewonen toon te zeggen: “Ik dacht eerst er niets van terecht te brengen, maar ik moet zeggen 't valt me nog al mee”.’ (blz. 79).

Wat betreft de Minnebrieven is Sietske Abrahamsz. echter niet alleen de inspirerende kracht geweest, maar ook éen van de hoofdfiguren, door haar aardse aandeel in de steeds wisselende figuur van Fancy. Zijzelf was dienaangaande nogal geschokt, en naar men mag aannemen haar familie nog meer. ‘Bij 't verschijnen der Minnebrieven werd 't me zonderling te moede, wordende ik ten tooneele gevoerd in klachten over 't ouderlijk huis en de stiefmoeder, meest foutief geteekend. M. gebruikte mij tot 't voertuig zijner indrukken en heeft me soms woorden in den mond gelegd, die ik geschreven noch gesproken heb.’ (blz. 83). - En inzake de protestbrieven van ooms en tantes - ‘louter fictie’ - vertelt Sietske: ‘Hij kreeg slechts eenmaal een schrijven van een broer mijns vaders, eindigende aldus: “Bedenk dat gij zand en asch strooit in ontluikende bloemkelken, en hunne zielen eens uit uwe hand zullen worden opgeëischt”, welke aanklacht M. natuurlijk ongegrond vond, en 't zand met de asch voor rekening liet van den schrijver.’

[p. 380]

Over de Minnebrieven handelt ook nog de volgende passage: ‘Te Amsterdam kwam M. in aanraking met een kunstschilder, die hem sympathie betoonde. Ze maakten 't plan voor eene schilderij, uit te voeren door den artiest.

Op den voorgrond Hollands duinen, waarop een vrouwenbeeld, wijzende met plechtig gebaar naar een tropisch landschap waar inlanders werkten in koffieuinen. Deze voorstelling doelde op 't slot der Minnebrieven waar Fancy zegt: “Ziedaar 't stiefkind dat behoefte heeft aan ruimte, lucht en vrijheid, enz. Eerst de wil dan de kracht, en aan 't eind de over winning, en haar gelaat toonde mij hoe men moet willen om te kunnen.” Voor dezen genius met de attributen der Nederlandsche Maagd had ik moeten poseeren, maar dit voornemen is nooit uitgevoerd want de schilder heeft zich teruggetrokken, naar ik gis uit vrees dit werk te moeten leveren pro deo.’ (blz. 84-85).

Ofschoon Sietske Abrahamsz nog lange tijd voor Multatuli van betekenis is gebleven, heeft de Minnebrieven-periode zich niet voortgezet of herhaald: het jaar 1861 is bij uitstek háar jaar. In de ruim zeven maanden van zijn verblijf te Amsterdam is zij verreweg de belangrijkste figuur.

Op 5 november 1861 ging Multatuli terug naar Tine en de kinderen, in Brussel. Hij had inmiddels besloten het proces tegen Van Lennep ook te voeren in hoger beroep. In ditzelfde najaar scheen er opnieuw een actie tot hulpverlening te ontstaan, ingeleid door een oproep van Hagiosimandre (= G. Broens Jr.). Zijn wezenlijke maatschappelijke rehabilitatie verwachtte hij evenwel nog steeds via de politiek, waarin het koloniale vraagstuk een steeds grotere rol speelde. Zo kwam hij tot het schrijven van zijn brochure ‘Over vrijen arbeid in Nederlandsch Indië.’ In de laatste dagen van december 1861 was hij te Brussel intensief daarmee bezig. -

G.S.