Volledige werken. Deel 9. Brieven en dokumenten uit de jaren 1846-1857

[p. 467]

Dekker in Lebak

Op dinsdag 22 januari 1856 begon Dekker zijn werk als assistent-resident van Lebak. Hij nam die functie over van de controleur A.J. Langevelt van Hemert, die het ambt tijdelijk had waargenomen sedert de dood van de heer C.E.P. Carolus in november 1855. Van de plechtigheid zelf, met de ontvangst aan de grens van het gebied en de officiële installatie door de Resident van Bantam, geeft Multatuli in de Max Havelaar een uitvoerige beschrijving (Werken I, blz. 53-95). Hij maakte toen kennis met de Regent die daar al meer dan twintig jaar heerste, een ruim zestigjarige vorst van zeer hoge inlandse adel, fel mohammedaan, trots en prachtlievend, maar verarmd.

Of Dekker de dag daarop de befaamde toespraak tot de Hoofden van Lebak (Werken I, blz. 105-114) ‘nagenoeg aldus’ heeft gehouden, is niet zeker. Volgens het veel latere getuigenis van éen der daarbij aanwezige demangs, had Toewan Dekker op de sebah ‘doodgewoon gesproken’, als ieder ander: ‘niemands aandacht was er bijzonder door geboeid geweest; zijn geheele toespraak duurde geene zes minuten’. (G. Jonckbloet: Multatuli. Amsterdam 1894; blz. 58).

In het archief vond Dekker volop de bevestiging van de afpersingen en knevelarijen, waarover hij al in Batavia was ingelicht. Het is duidelijk dat hij zich spoedig heeft voorgenomen, doeltreffend in te grijpen, zoals zijn voorganger ook al had overwogen. Hij stelde een geheim en strikt persoonlijk onderzoek in naar de heersende misbruiken, hij hielp de Regent in financieel opzicht meer dan eens, maar waarschuwde hem tevens nadrukkelijk dat er onder zijn verantwoordelijkheid geen onwettige handelingen zouden worden geduld. Op 14 februari legde hij de Regent dertig vragen voor, die deze op 18 februari ontwijkend beantwoordde. Nog vóor de controleur hierop zijn commentaar had gegeven, constateerde Dekker op 20 februari dat de

[p. 468]

Regent, zonder zijn voorkennis en boven het toelaatbare aantal, een groep mensen tot herendienst had gedwongen; hij greep in en zond hen naar hun kampongs terug. Men mag aannemen dat dit doortastende optreden niet alleen op de Regent, maar ook op de bevolking een diepe indruk heeft gemaakt: men ging door met klagen, zoals men ook reeds bij Carolus had gedaan, en mogelijk nog méer.

In dit alles moet Mevrouw Carolus aanleiding hebben gevonden om Dekker te waarschuwen voor de Regent, en als haar overtuiging mee te delen, dat haar echtgenoot in opdracht van de Regent door diens schoonzoon vergiftigd was. De arts uit Serang, Dr. Bensen, door Dekker gevraagd, verklaarde evenwel dat Carolus gestorven was aan een leverabcès (Werken I, blz. 258, 259, 278, 364, 365, 369). Officiële gegevens dienaangaande ontbreken; na de uitgave van de Max Havelaar echter, publiceerde de N.R.Ct. op 30 januari 1861 een gedokumenteerde maar ongetekende bijdrage uit Java, waarin wordt meegedeeld dat de heer Carolus niet plotseling was gestorven maar ‘verscheidene dagen’ ziek was geweest. Een gerechtelijk onderzoek heeft niet plaats gehad. Uit de tekstvarianten der verschillende drukken van de Max Havelaar blijkt, dat Dekker later steeds meer van de vergiftiging overtuigd is geraakt.

De door Dekker zelf op 20 februari waargenomen feiten, de vele gegevens uit het archief, het vermoeden van een onopgehelderd misdrijf, en de vrees wellicht ook zelf vergiftigd te zullen worden, hebben Dekker ertoe gebracht op 24 februari een formele aanklacht tegen de Regent in te dienen bij de Resident van Bantam. Ofschoon de verdenking verder gaat, betreft de aanklacht inderdaad alleen het vaststaande feit. Het in te stellen onderzoek zou naar Dekkers inzicht pas objectief en volledig kunnen zijn, indien de inlandse bevolking eerst bevrijd werd van vrees voor de Regent en diens handlangers. Daarom stelde hij als voorwaarde, dat de Regent uit Lebak zou worden verwijderd. De Resident van Bantam vond de aanklacht overhaast, en speciaal deze voorwaarde onaanvaardbaar. Gezien de stukken is het onwaarschijnlijk dat hij zich daarbij heeft beroepen op het voorschrift dat er zonder voorafgaand overleg met de G.-G. geen onderzoek mocht worden gedaan naar strafbare handelin-

[p. 469]

gen van Regenten (Geheim Besluit van 6 augustus 1840). Zelfs in de allerhoogste kringen wist men niet of dit voorschrift in 1856 nog wel gold (zie de slotpassage in het Advies van de Raad van Indië, d.d. 11 maart 1856). Ook heeft geen enkele instantie zich beroepen op het ‘Reglement op de Rechterlijke organisatie en het beleid der Justitie’ (vastgesteld bij Koninklijk Besluit, en afgekondigd in het Indische Staatsblad, 1847, nr. 23), waarvan art. 4 bepaalt dat er ‘geene burgerlijke regtsvorderingen, noch vervolgingen tot straf, worden ingesteld tegen vorsten, regenten of andere inlandsche grooten of derzelver nabestaanden, noch ook tegen districtshoofden en andere inlandsche hoofden van aanzien, zonder daartoe vooraf, op Java en Madura van den Gouverneur-Generaal, en in de bezittingen buiten Java en Madura van den hoogsten gezaghebber, verlof te hebben verkregen’. De dokumenten inzake Lebak maken de indruk, dat ook deze bepaling geen invloed heeft gehad op de behandeling en en de beoordeling van Dekkers optreden.

Voor Dekker kan de houding van Brest van Kempen nauwelijks een verrassing zijn geweest. Zijn kennismaking met hem persoonlijk en via het archief met zijn missives aan Carolus, gaven hem geen hoop op actieve steun. Hij zag hem als een principiële tegenstander van zijn eigen opvattingen, en achtte deze laatste in overeenstemming met die van de Gouverneur-Generaal. Uit de officiële stukken is het duidelijk, dat Dekker over het hoofd van zijn directe chef heen, een dringend beroep heeft gedaan op de medewerking van Duymaer van Twist. De wezenlijke tragiek van Lebak is, dat hem die medewerking werd geweigerd. Ondanks de missive van 28 februari 1856 heeft Duymaer van Twist geoordeeld en veroordeeld zonder kennis te nemen van het door Dekker aangeboden bewijsmateriaal. Wel werd het door de Raad van Indië voorgestelde ontslag vervangen door een overplaatsing; er is evenwel een berispende kabinetsmissive aan toegevoegd.

De gevoerde correspondentie bewijst, dat Dekker op 29 maart 1856 aanvankelijk van plan is geweest in de overplaatsing te berusten, en pas later op diezelfde dag ertoe is overgegaan ontslag te vragen. De veronderstelling ligt voor de hand, dat daartussenin iets belangrijks moet zijn gebeurd, en dit kan moeilijk iets

[p. 470]

anders zijn geweest dan de ontvangst van de kabinetsmissive. De gang van zaken moet dan als volgt worden gereconstrueerd: Dekker zou eerst via de Resident van Bantam een afschrift van het besluit van overplaatsing hebben ontvangen, zónder de kabinetsmissive; hij kon toen dus nog menen dat de Gouverneur-Generaal door zulk een maatregel de Resident van Bantam, de Regent en hém wilde sparen door hen te scheiden. Is deze opvatting juist, dan heeft de Resident van Bantam de tekst van de kabinetsmissive niet gekend; in zijn brieven wordt er inderdaad nergens op gezinspeeld. Later zou Dekker dan rechtstreeks uit Buitenzorg het besluit mét de kabinetsmissive hebben ontvangen, en daarbij nog een particuliere brief van de heer Hoogeveen, terwijl diezelfde post ook de Javasche Courant bracht, bevattende een lijst van ambtelijke mutaties. Het aanvankelijke ontwerp van antwoord, in nerveus en haastig schrift genoteerd op het papier-zelf van de kabinetsmissive, toont duidelijk hoe zeer dit dokument Dekker heeft geschokt. Dit ontwerp echter bevat in de aanhef een later weer geschrapt woord ‘gisteravond’; dit woord maakt de gehele veronderstelling wankel, tenzij men versterking zoekt in de opvatting dat het een vergissing is, een verklaarbare vergissing doordat het éerste bericht, uit Bantam, op de avond van 28 maart zal zijn gearriveerd. Gezien de datum van die brief: 27 maart, is dat alleszins waarschijnlijk. De tijdstippen zijn dan aldus:

27 maart: de Resident van Bantam zendt aan Dekker bericht van overplaatsing;

28 maart, 's avonds: Dekker ontvangt dit bericht;

29 maart, 's morgens: Dekker beantwoordt dit bericht en aanvaardt de overplaatsing;

29 maart, 's middags: Dekker ontvangt uit Buitenzorg het officiële besluit van overplaatsing, de kabinetsmissive, de brief van Hoogeveen en de Javasche Courant;

29 maart, 's middags: Dekker schrijft een concept-beantwoording van de kabinetsmissive;

29 maart, 's avonds: met verwerping van het vorige concept, vraagt Dekker in korte woorden eervol ontslag.

Op 4 april werd het hem verleend.

[p. 471]

Afgezien van de Max Havelaar (Werken I, blz. 13-376), de brief aan de Gouverneur-Generaal in ruste (Werken I, blz. 393-429) de Minnebrieven (Werken II, speciaal blz. 124-146) en verschillende passages uit de Ideeën, (o.a. Werken VI, blz. 113) bestaat er over Dekkers ambtsperiode in Lebak, en in het bijzonder over de aanklacht en de ontslagaanvrage een uitvoerige literatuur, die alle gradaties omvat van vinnige kritiek tot vurige bewondering. Maar deze uiteenlopende beoordelingen zijn in zo verre gelijk, dat ze gegrond zijn op veel minder materiaal dan ons thans ter beschikking staat. Vooral de beschouwingen over de intrigerende rol van de Djaksa of van Dekkers ‘oepas’ verliezen met de verzamelde dokumentatie voor ogen ieder belang. Dat de bevolking kwam klagen is even onbetwistbaar, als dat ze geklaagd heeft met recht.

De eerste helft van april heeft Dekker kennelijk gebruikt voor het bijeenbrengen van een omvangrijke bundel officieel bewijsmateriaal. Hij liet daartoe door de klerk Rhemrev afschriften maken van talrijke dokumenten en lichtte zelfs enige stukken in autentieke vorm uit het archief. Bovendien ontwierp hij een uitvoerig memorandum aan de Gouverneur-Generaal. Het is echter niet waarschijnlijk, dat hij dat heeft verzonden. Dekker moet wel terecht hebben gemeend, dat alleen nog een mondeling onderhoud met Duymaer van Twist zou kunnen leiden naar het tweeledige doel: voor de bevolking van Lebak bescherming tegen haar adellijke verdrukkers, voor hemzelf herstel van eer en carrière. Van de komende Gouverneur-Generaal, Pahud, verwachtte hij in dit opzicht niets.

Omstreeks 20 april vertrokken Tine en Dekker met hun zoontje uit Rangkas-Betoeng naar Serang, logeerden er korte tijd bij de Resident, en gingen vandaar naar Batavia. Het verblijf in Lebak had nog geen volle drie maanden geduurd.

G.S.