Volledige werken. Deel 9. Brieven en dokumenten uit de jaren 1846-1857

[Bijlage
betreffende de rivier Bogowonto]

Bijlage

betreffende de rivier Bogowonto. (Tijdschrift voor Neêrland's Indië, negende jaargang, eerste deel, blz. 367-374. Batavia 1847). Het artikel is getekend: A. van de Poel, en gedateerd: Poerworedjo, Residentie Bagelen, den 8 Maart 1847. Voor de naam Bogowonto zie men ook Multatuli, Idee 1022. (Werken VI, blz. 309)

humor insipidus ex pudendo muliebri: vocht uit het vrouwelijk schaamdeel.

De Bogowonto mag met regt een der rijkste rivieren van de Residentie Bagelen genoemd worden; zij ontspringt uit den berg Soembing, afdeeling Ledok, en behoudt haren naam tot aan de plaats, waar zij zich met de Lereng vereenigt; van daar vloeijen deze beide rivieren omstreeks twee uren lang zamen,

[p. 29]

onder den naam van Kadilangoe, die zich vervolgens, almede onder dien naam, in de Zuidzee ontlast.

De rijkdom, dien de Bogowonto aan de bevolking van het Regentschap Poerworedjo en bijgevolg aan het Gouvernement schenkt, is opmerkenswaardig.

Behalve kleinere, bestaan er vijf groote aftappingen van water uit dezelve, en wel met name Penoengkoelan, Goentoer, Kedoengpoh, Kedoengpoetrie en Popongan, welke gezamenlijk eene hoeveelheid van ongeveer 7000 bouws grond (van 500 vierkante roeden) van loopend water voorzien, en van welke uitgestrektheid gronds het Gouvernement jaarlijks aan landrenten ongeveer f85.000 trekt.

Buiten en behalve die geldelijke voordeelen, welke de rijstvelden, door toedoen dezer rivier, den lande jaarlijks opbrengen, kan men nog rekenen, dat door de mogelijkheid om de met indigo beplante velden, onder het bereik van het water der Bogowonto, bij droogten te besproeijen, de helft der boven opgegeven som jaarlijks aan winst in 's lands schatkist komt, want de omliggende bevolking trekt er alle partij van, bindt zich aan geene getijden en bebouwt, in regen zoo wel als in droogen tijd, hare velden hetzij met rijst of met indigo. Daardoor ontstaat dan ook de welvaart, die in het grootste gedeelte des Regentschaps heerscht.

Uit het volgende ontwaart men de toename der welvaart van het regentschap Poerworedjo, sedert het onder het Nederlandsch Indische Gouvernement staat. In hetzelve zouden, naar eene opgave van den Regent alhier, bij den aanvang des Nederlandschen bestuurs, dus in het jaar 1830, slechts 629 paarden, 3749 runderen en 5786 buffels aanwezig geweest zijn. De telling dezer lastdieren over 1846, in gemeld Regentschap, gaf 3584 paarden, 9195 runderen en 17859 buffels. Iets hetgeen men onder de Javaansche bevolking ook als een vooruitgang in rijkdom kan aanmerken, zijn de gamelans (muzijk-spelen) in welker bezit zij is; dat getal beliep in den jare 1830, volgens aanteekening der Javaansche hoofden, niet meer dan 51, terwijl hetzelve thans met 28 is vermeerderd.

De bevolking begint bovendien zich meer en meer aan uiterlijke

[p. 30]

praal te hechten, en om zich hier aan te kunnen overgeven, verbetert zij haren akkerbouw en alles wat er mede in verband staat.

Ik zal nu ontvouwen de reden van het vooroordeel, 't welk door de afstammelingen van het vorstelijk huis van Mataram gekoesterd wordt om de Bogowonto nimmer over te steken, ten einde zoo doende op de beteekenis van haren naam te komen.

De Sultan Agoeng van het rijk Mataram moest zich, volgens oude overleveringen, hebben laten ontvallen, dat geen zijner naaste aanverwanten de rivier Bogowonto mogten overvaren, omdat de naam van dien stroom oorkwetsend is, en daardoor als onheil aanbrengend diende te worden beschouwd, zijnde derzelver beteekenis, humor insipidus ex pudendo muliebri. Volgens narigten moet de rots of steen, waaruit het water der bedoelde rivier ontspringt, dezen vorm vertoonen. De leden uit dat vorstelijk huis dienen dus, willen zij deze landstreken bezoeken, lager af te dalen, om over de rivier Kadilangoe (zoo als straks door ons is aangemerkt, de ineensmelting der rivieren Bogowonto en Lereng) te trekken.

Tijdens Dipo Negoro den Javaschen oorlog voerde, heeft hij, volgens ingewonnen mededeelingen, zich stipt aan dit gebod gehouden, en steeds het overvaren der rivier Bogowonto vermeden.

Wanneer men nu van de overvaart Kadilangoe verder den stroom afzakt, komt men weldra aan zandduinen, die den linkeroever der rivier uitmaken, duinen, waar de vruchtbaarheid ophoudt, en die desniettemin dorpen bezitten, waarvan de uiterlijke kenteekenen groote welvaart aanduiden.

De dorpen door mij bedoeld zijn genaamd, Pasir, Wiro en Mendiet, en nog eenige anderen: ze strekken zich langs het zuidstrand, westelijk tot aan de monding van de rivier Kadilangoe, en oostelijk tot aan die der rivier Progo uit. Deze streek lands behoort onder het grondgebied van den Panggeran Pakoe Alam; de bewoners dier streken generen zich met den aanmaak van zout, welks bereiding thans hieronder vermeld wordt.

Des morgens vroeg gaan mannen en vrouwen, dikwijls bijgestaan van hunne kinderen, eene zekere uitgestrektheid zand aan

[p. 31]

het strand, in de nabijheid hunner woningen, met eene ligte hark, gelijk en tevens van alle onzuiverheden schoon maken. Wanneer zulks geschied is, gaan zij in zee, en halen het water met scheppers, die eenvoudig van het breede lontarblad zamengesteld zijn. Ze besproeijen daarmede herhaaldelijk het uitgezochte plekje. Na dit werk gedurende twee of drie uren te hebben verrigt, rusten zij van hunnen arbeid uit, tot omstreeks twee uren des namiddags, wanneer zij met een plankje, waaraan een handvatsel zit, het met zeewater besproeide zand beginnen op te hoopen. Dit afgeloopen zijnde, brengen zij op de plaats, waar het zand opgehoopt ligt, vier stukken hout of bamboes, ieder 2 voet lang, en steken dezelve op gelijke afstanden, bijv. 2 voet vierkant van elkander, zoo vast mogelijk regtstandig in het zand, op welke toestel wederom een even groot vierkant raam, voorzien van een grof gevlochten bamboezen mat, komt te liggen. Daarop verzamelen de bewerkers bij zekere gedeelten het met zeewater besproeide en gedroogde zand, waarna zij het met zeewater afwasschen, zoodat alle de zoutdeelen, die zich er in hebben vastgezet, met het zeewater door de mat in een uitgehold houten blok, tot dat einde daaronder geplaatst, uitvloeijen en alzoo daar verzameld worden. Telken male als de bewerkers vermeenen, dat het bij gedeelten op de mat overgebragte besproeide en gedroogde zand genoegzaam is uitgewasschen, wordt hetzelve door nieuw, uit de hoop verzameld, zand vervangen. Het verkregen zeewater wordt alsdan naar hunne woningen overgevoerd, en in wijdmondige aarden potten uitgestort, die daarna op zeer eenvoudige fornuizen, boven een sterk vuur gezet worden. Nadat de uitdamping geschied is, halen de zoutbewerkers het gewonnen zout, dat kristal wit is, uit de potten, ten einde het bij gelegenheid aan de markt te brengen.

Het zout is niet de eigendom van den Panggeran Pakoe Alam; de bewerkers betalen slechts eene half jaarlijksche belasting, welke voor ieder huisgezin op f2.40, volgens hetgeen mij gezegd is, neêrkomt.

Ik merk voorts hier aan, dat die landen, welke nog niet aan de Nederlandsche heerschappij zijn onderworpen, het regt hebben behouden, om zich zelve van zout te voorzien.