|
| |
| |
| |
XXIX
Heit rekke fêst yn tsjinst as sjauffeur. Hy krige in Nederlânsk unifoarm oan, in baret op en barde lean. Mem sloech oan it himmeljen as moast alle oarlochslucht de hûs út. De swarte papieren fertsjusteringsgerdinen ferdwûnen yn in freugdefjoerke efter yn it tún.
Yn it hurde, kleare ljocht fan maitiid en befrijing murken wy pas op hoe útrûpele de boel wie: op 'e tried ûtrûne lopers en flierkleden, geare gerdinen mei galen, útraffele biezen stuolsittings, ferwosken en belape klean, handoeken en theedoeken as fodsjes.
Mem stie der altemets muoilik nei te sjen as se it spul bûtendoar wierre. En wy seine dan mar wer it sechje fan altyd: ‘'t Komt goed, mem. 't Komt wol goed.’
It feestlikste gesicht wie, doe't de lampen wer brânden. Ljocht, wat in ljocht. Wy kuieren jûns apart om it ljocht te sjen. Ljocht yn 'e huzen, ljocht yn de strjitlantearnen, waarm, prachtich ljocht, dat glinsters sloech yn it wetter fan de feart, de eagen fan de minsken.
Wy fierden Anneke har tsiende jierdei. Foar in ljipaai hie heit it no net oan tiid, mar hy kaam thús mei in mânske taart fol krême. Net freegje wêr't er weikaam, lekker fan ite. De hiele family kaam op besite.
Doe't wy jûns op bêd leine, sei Anneke: ‘As ik âlve wurd, bin ik by myn eigen heit en mem. Miskien. Se komme fêst gau om my op te heljen, as de oarloch hielendal oer is.’
‘Fynst dat moai?’ hifke ik.
‘Ik hear by myn heit en mem,’ konstatearre se.
| |
| |
‘Wis. En se sille sa bliid wêze, datst it dy net iens yntinke kinste.’
Anneke swei in hoart.
‘Miskien binne se wol o sa feroare. Ik bin ek feroare. Ik bin net lyts mear.’
‘Nee. Alle minsken feroarje mei de jierren en yn in oarloch noch hurder.’
‘En ik hâld safolle fan tante. En fan omke en jimme.’ Se swei wer.
Njonken my, fermoede ik, waard in striid fierd, dy't men gjin bern tawinskje mocht. Dy rotmoffen, dy godfergetten kringen, dy't noch bernelibbens knoeiden as se de slach allang ferlern hiene.
‘Hast der mei ús mem oer praat, Anneke?’
‘Dat doar ik net. It is ek swier foar tante.’
‘Ja. Us mem kin har min uterje oer wat der yn har omgiet.’
‘Ik kin my noch net foarstelle hoe't it skielk gean sil, as myn heit en mem komme.’
Se lei stil njonken my, de hannen ûnder de holle. As lei der ynienen in oséaan tusken ús beiden yn itselde ledikant. Ik fielde my ûngelokkich. Wat bestekliks om te sizzen woe my net yn it sin komme, en dit wie gjin momint foar goedkeape gerêststellings. Ik liet Anneke allinne, net iens folle minder fan it anker as doe't se kaam mei har harlekyn, poppe en rêchsekje. Soene Anneke har heit en mem - as se libben - no ek sa tegearre en fier fan elkoar op bêd lizze, ûnmachtich om út te sprekken wat der yn har omgie? En ús heit en mem? Leave God, it is noch lang net foarby. Jou ús wysheid.
Wy soene krekt oan tafel, doe't wy bûtendoar lûd roppen hearden. Wy stoden ta de foardoar út. Dêr kaam stadich in auto oanriden, ôfladen mei NBS-ers, mânlju en fankes. Se sieten boppe op de auto, op de motorkap, se hingen ta de portieren út en swaaiden mei bosken blommen. No hearden wy wat se, mei heaze kielen al,
| |
| |
rôpen: ‘Kapitulaasje! Dútsklân hat kapituleard! De oarloch is oer!’ Hieltyd mar wer rôpen se it. En dêr skeaten al wer flaggen ta de huzen út.
‘Nei de buorren!’ rôp Jan. ‘Dêr is it fêst feest.’
‘Wy moatte noch ite,’ sei mem. En fuort der efteroan: ‘Wat kin ús iten ek skele. De jassen oan, bern.’
‘Earst ús flagge út,’ rôp heit en helle it kreas optearde ding út de kast. Hy sloech de flagge út. Wy stiene yn 'e keamer de jassen oan te lûken, heit mei it read-wyt-blau oer de earm, allegearre read fan opwining.
Ynienen liet Anneke har mantel op 'e grûn sakje. Se seach ús sa oan, dat wy stykjen bleaune yn it oanklaaien.
Doe sei Anneke: ‘No sille wy dan gewaarwurde, hoefolle oft der noait weromkomme út de kampen.’
Wy seagen elkoar beskamme oan. Heit en Jan stieken de flagge út en wy giene oan tafel.
It grutte moardzjen wie foarby, de oarloch net. Njonkenlytsen, barmhertich njonkenlytsen kaam de wierheid oan it ljocht. Men wit allang, mar men hopet noch dat it witten mis is.
Boekhanler Landman, dochs noch pakt, kaam as in libben bonkerak werom út Bergen-Belsen; gjin tosk mear yn 'e mûle, keal. Folslein fersuft dwaalde er altemets mompeljend de buorren troch. De bakker ferskynde op 'e helte yntard - hy koe hiel wat kwyt foar't er op wie -, mar hiel wer yn de winkel. Fan de winkeljuffer hie er nei de arrestaasje noait wer wat fernaam. Fan de moaie juffer Douwenga, har kollega's Gramsma en Hoekstra taal noch teken. Fan de joaden út it doarp, de Oldenburgers, de Goudmannen, neat as stilte.
Hoe lang mocht men tinke: Eh, dat kin noch wol, de boel leit oeral sa yn trewyn, de treinen binne foar militairen, de post sil wol in tizeboel wêze? Hoe lang koene de minsken harsels no noch in kear wat wysmeitsje?
En Leo en Ella Frankforter? Heit skreau harren in brief nei har lêst bekende adres: Appelstrjitte 42, Utert.
| |
| |
Ut en troch frege Anneke as se út skoalle kaam: ‘Is der al berjocht?’
Wylst ik op de trep stie foar hûs om de glêzen te waskjen, seach ik har oankommen, rinnende, elk mei in tas: Leo en Ella, hân yn hân.
It wie my as stie de wrâld stil, foardat it ferfolch fan de skiednis syn ûnferbidlike gong gie. Doe warskôge ik mem, dy't de gong dweile. Se lei op 'e knibbels, de dweil healwei yn 'e amer en ferstienne yn dy hâlding. Justjes. ‘Ik moat my ferklaaie. Ik moat it hier dwaan. Ik moat kofje sette. Ik moat...’
‘Mem, doch dy skelk foarwei en kjim it hier. Jou my dy dweil. Toe, mem.’
Se knikte, kaam oerein, knope de skelksbannen los en joech my de skelk oer.
‘Ferklaaie kin aanst wol. No de kaam. Hjirre.’ Ik krige de kaam fan it plankje ûnder de spegel. Se kjimde.
‘Ik rin harren yn 'e mjitte. Okee?’ sei ik.
Se wiene al hast oan ús ta. Leo en Ella tuten my elk op in wang. ‘Goed mei Anneke?’ Ik knikte. Dêr stiene wy te skriemen oant mem yn 'e doar kaam om te sjen wêr't wy bleaune.
Mem hie fuort dat hifkjende yn 'e eagen, dat wy sa goed koene en frjemden fan 'e wize brocht. Ella stuite der efkes fan tebek, mar Leo tute mem sa earbiedich as wie se de keninginne.
‘Wêr is Anneke?’ frege Leo sêft.
Mem kaam by, tute Ella en sei: ‘Anneke is nei skoalle. Se komt tolve oere út. Mar kom der yn minsken, ik sil kofje sette, en hoe binne jimme hjir kommen, hawwe jimme ús brief krige?’
Se hiene it brief krige en se wiene liftende kommen, juster op reis, fannacht ûnderweis sliept, no te plak.
Ik sette surrogaatkofje en hearde út de keuken wei, dat se alle trije oan it iisbrekken wiene.
‘Ek wat ite?’ rôp ik nei de keamer.
| |
| |
‘Wy kinne net ite fan de senuwen,’ rôp Ella werom.
Dêr wie Jan al. Tsjong, wat joech dy fatsoenlik hantsjes.
Tolve oere stiene Leo en Ella yn de erker. Ik wie mei it iten te set en wêr wie mem?
‘Mem?’ rôp ik ûnder oan de trep.
‘Mem is hjir net,’ rôp Jan werom. Dy hie him weromlutsen op syn basis.
Wêr siet mem dan? Yn de bykeuken? Op it húske?
Ynienen seach ik har. Mei uterste soarchfâldichheid snie se blommen ôf yn it tún, tulpen, nageltûken, en skikte se tige mei sin ta in boeket.
‘Dêr komt se,’ hearde ik Ella roppen. Soene se Anneke yn 'e mjitte rinne? Nee, se wachten hân yn hân op in bern, grutter, wizer, selsstanniger, jin ûntwend, opbrocht mei oare gewoanten, in oar godstsjinstich belibjen. Se stiene sa stil foar it rút as seagen se in fisioen dat oplosse soe sagau't se har beweegden.
Doe swaaiden se ferheftich en soene tagelyk troch de gongsdoar.
Anneke kaam as gewoanlik efterom. ‘Heit en mem, no?’ sei se.
‘Jawis, protter. Sjoch mar gau.’
Ik gie nei mem yn it tún. Se joech my de blommen oer en socht mei hifkjen en wifkjen noch twa tûken út fan de nageltsjebeam. Se snúfde oan de djippearse strusen.
‘Hasto it ek kâld?’ frege se.
‘Ja, de rêch is my kâld en stiif.’ Ik fielde it no earst en huvere de strakkens fan de rêch los. ‘Kom, mem, de begroeting hat no wol west. Anneke hat mem grif noch wól nedich. Oe, en de jirpels siede droech.’
Ik joech mem de blommen werom en draafde nei de keuken.
Mei it boeket yn beide hannen stapte mem de keamer yn. ‘Sjoch,’ hearde ik har sizzen, ‘ta eare fan jimme.’
It meielkoar iten makke de sfear losser en Ella en mem hiene it ûnder it omwaskjen mar drok mei praten.
| |
| |
Tsjin de jûn kaam heit thús, daliks joviaal, noflik, earlik bliid mei it wersjen tusken Anneke en har heit en mem.
Pas jûns let, Jan en Anneke sliepten al, Anneke ynein fan de emoasjes, kaam der op in foarsichtige fraach fan heit wat los oer de family fan Leo en Ella. Om bar fertelden se mei flakke stimmen. Earst it goede nijs. Ien fan Ella har sân susters koe by it begjin fan de oarloch noch krekt op 'e tiid nei Amearika ûntkomme. Der hie in brief fan har west. Se wie dêr troud.
In broer fan Leo, ien fan syn acht broers en susters, wie mei syn frou út Fryslân opdûkt. Twa nichtsjes en in neef fan Anneke hiene it ûnderdûken oerlibbe. In oare neef fan Anneke, ien fan goed tweintich, en - hoe is 't mooglik! - syn frou kamen beide út Auschwitz werom, allebeide mei tuberkulose, mar dochs.
Fan alle oaren, paken, beppe, omkes, tantes, neven, nichtsjes, in fyftich meielkoar, neat.
‘Wy hoopje noch op berjocht, net mear op goed berjocht.’ Leo lei in hân oer de eagen, Ella stiek in sigaret oan.
It wie tefolle om oer yn triennen út te brekken, tefolle om ‘och’ of ‘wat slim’ te preuveljen, tefolle om elkoar oan te sjen. Mem lei de hân op Ella har earm.
‘Anneke moat noch mar net witte, dat it sa slim is,’ sei Ella op it lêst.
‘Anneke wit it wol,’ sei heit. ‘Wy hawwe har hjir noait wat wysmakke.’
‘Tanke. Tankewol foar alles. Se is grut wurden.’ Leo seach heit en mem oan.
‘Wy sille oan har wenne moatte. En sy oan ús.’
Ella en Leo bleaune in dei as tsien útfanhûs. Wy moasten allegearre tiid ha, tiid ta wennen en ta ôfwennen. Anneke wol it meast.
Ella en Leo namen har dochter mei te kuierjen om mei
| |
| |
har trijen te wêzen. Jûns praten se mei heit en mem oer Anneke. Se hâlden alle fjouwer fan itselde bern. Dêryn fûnen se elkoar. Yn dy atmosfear fan tagedienens like Anneke wat yn it lykwicht te reitsjen en komme te litten wat komme moast.
Wy sochten mei de hiele klub pake en beppe op, Hindrik en Neeltsje, muoike Afke en omke Freark. Anneke woe perfoarst ek nei de Tsjerkstra's ta en nei de keet. Op ús gammele fytsen, Anneke by Leo efterop, trapen se nei de pleats en kamen útwaaid werom.
‘Wy ha 't sjoen,’ sei Leo nei de pylgerreize, ‘wy ha 't allegearre sjoen. De minsken dy't ús bern...’ Hy skriemde.
Dineke kaam in snein oer. ‘En is dat no Dineke!’ Leo en Ella seagen har bewûnderjend op en del oan nei de ferhalen fan Anneke oer Dineke.
Dineke fertelde. Omke Oepke syn lyk wie fûn yn in stikje bosk by Assen.
De widdofrou dy't yn Hilversum pakt wie - ‘yn myn plak, ik kin it net kwytwurde’ - hie de kûgel krige, mar seis dagen foar de befrijing.
Leo ûntdiek heit syn angelstokken yn de bykeuken. Fiske Harm? No, hy ek! Wat hie er it fiskjen mist dêr op dat souderkeammerke. As er syn nije saak, dy't er fan nul ôf opbouwe moast, wat op gong hie, kaam er fêst in pear dagen te fiskjen yn Fryslân. Mar no moasten se dochs wier in kear fuort.
Heit wist in militaire auto dy't oer Utert moast en Ella, Leo en Anneke meinimme koe.
Wy hawwe grif noait in dei sa swijsum west as de deis nei de ieremoarn, dat se mei har trijen ôfsetten mei: ‘Oare moanne komt tante by ús útfanhûs. Dat is ôfpraat.’
Mem roste it hûs ôf mei dweil, bjinder, fager, stofdoek en ik sortearre de skoalleboeken dy't ik ferline simmer yn in doaze klapt hie. Wylst ik yn de boeken en skriften
| |
| |
omblêde krige ik ynienen wer sin oan learen. As ik wat woe yn de takomst oars as op in kantoar sitte en in oar syn brieven tikke, moast ik mear leare. Ik siet oer de flier, it stof fan de boeken prykjend yn de noasters, te prakkesearjen. Aanst begûnen de skoallen wer grif. De HBS? As ik oanpoate koe ik yn twa jier klear.
Jûns kroep ik ûnwennich op bêd. Gjin suske mear, noait wer. ‘Tutte! Dêr wie it ommers om begûn fan de dei ôf, dat se hjir binnenstapte. Dêr hast om bidden. Anneke libbet!’
En al dy oaren binne dea. Evy, mefrou Goudman, alle Goudmannen op Rachel nei, alle Frankfurters en Levissons op in hantsjefol nei. En Pinokkio, Bouwe, Edammer, Jochum Steenstra ensafuorthinne, no helten neamd as ekskús foar de Zylstra-figueren. En it riedsel Johanna.
En hoe mocht it noch komme mei Anneke by Leo en Ella, de dea fyftichfâldich om 'e tafel?
It wie dochs nóch wer oars as dat wy jierrenlang ferwachte hiene fan de befrijing. O ja, in gouden dei, in dûnsdei, tûzen jeeps fol nije mooglikheden, efkes. Do kinst in oarloch net yn it jiskefet smite, lid der op, lyk as...
Ik seach de tin en skean sliten kleppers oan de fuotten en yn 'e fierste fierte noch gjin echte skuon.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd