De opkomst van de Nederlandsche Republiek. Deel 7 (herziene vertaling)

[p. 5]

Veertiende hoofdstuk

Leicester in Engeland. - Rechtsgeding van de Koningin van Schotland. - Groote verlegenheid van het engelsche Hof. - Verblinding en stijfhoofdigheid van de Koningin. - Nederlandsche gezanten in Engeland. - Hevige uitval van de Koningin tegen hen. - Verbazing der afgezanten. - Zij raadplegen de voornaamste raadslieden der Koningin. - Opmerkingen van Burghley en Davison. - De brief der Staten van den vierden Februari. - Scherpe taal daarin tegen Leicester gebezigd. - Moeilijke toestand der gezanten aan het hof. - Karigheid der Koningin tegenover Leicester.

Voor eene korten tijd verplaatst zich ons tooneel van Holland naar Engeland. Leicester was in het laatst van November aan het Hof teruggekomen. De ‘gezegende stralen,’ in wier schaduw hij zooveel verkwikking en versterking placht te vinden, hadden hem weder met vollen luister beschenen. ‘Nooit in mijn leven,’ zeide hij, ‘werd ik genadiger ontvangen⁽¹⁾.’ Helaas, zooveel vriendschap mocht het gebreklijdend engelsch krijgsvolk niet ondervinden, evenmin als de Nederlanden, die allengs tot wanhoop vervielen; doch hoe nauw hunne zaak ook samenhing met de ‘groote zaak,’ die Elizabeth toen bijna uitsluitend bezig hield, was het toch niet te verwonderen dat de Nederlanden, hoe ongelukkig dit ook zou blijken, een tijd lang werden veronachtzaamd.

De ‘dochter van twist’ had zich eindelijk, naar men meende, onder het bereik der wet gebracht, en nu begonnen die afschuwelijke tooneelen van veinzerij aan den kant van Elizabeth, dat vreeselijk drama - nog bedrevender zelfs dan het ernstige treurspel, waardoor het werd voorafgegaan en gevolgd - dat voor altijd de donkerste vlek zal blijven in de geschiedenis der Koningin. Het is hier de plaats niet, om meer dan in het voorbijgaan melding te maken van de veroordeeling en van den dood der Koningin van Schotland. Wie zal het ontkennen dat zij

(1) Leicester aan Wilkes, 4 Dec. 1587. (State Paper Office MS.)

[p. 6]

aandeel had in de samenzwering van Babington? Wie betwijfelt het, of zij was het middelpunt van een enkele eindelooze samenspanning, door Spanje en Rome tegen den troon en het leven van Elizabeth gesmeed? Wie aarzelt te erkennen, dat haar lange gevangenschap in Engeland eene schending was van alle wet, van alle recht, van alle menschelijkheid? Wie durft ontkennen, dat het beboeten, geeselen, pijnigen, ophangen van mannen, vrouwen en kinderen, om geen ander misdrijf dan dat zij aan het katholieke geloof verkleefd waren, met den Paus en Filips en hunnen aanhang van engelsche, schotsche en iersche samenzweerders had medegewerkt om Elizabeth's troon te doen waggelen en haar leven in gevaar te brengen? Wie zou niet gelooven, dat, zoo de engelsche vorstin in staat was geweest om de grootsche gedachte van godsdienstige verdraagzaamheid in zich op te nemen, haar regeering roemrijker zou zijn geweest; dat de zaak van het protestantisme en der vrijheid een volkomener overwinning zou hebben behaald, en dat de naam van Elizabeth Tudor dierbaarder zou zijn geweest aan de menschheid? Wie betwijfelt het, dat er onder hare protestantsche onderdanen vele verlichte en edeldenkende mannen waren, die onophoudelijk zoowel in als buiten het parlement hunne stem verhieven tegen de snoode vervolging hunner onschuldige katholieke broeders, waardoor trouwe en rechtschapen Engelschen tegen hun wil tot verraders en samenzweerders gemaakt werden? Doch wie heeft niet tevens de overtuiging, dat het, juist op dat oogenblik en te midden van dat gevaar, van Elizabeth in 1587 meer verhevenheid van geest zou hebben gevorderd, dan er billijkerwijze van iemand ter wereld te verwachten was, om Maria vergiffenis te schenken of de strenge wetten tegen de engelsche Papisten te verzachten?

Doch, al liet het zich niet verwachten dat zij een voorbeeld gaf van zulke verheven deugd als de wereld zelden gezien heeft, men had toch redelijker wijs mogen hopen, dat eene machtige Koningin zich rechtschapen en vorstelijk zou hebben gedragen, toen zij eindelijk gedwongen was eene groote gebeurtenis onder de oogen te zien. De ‘groote zaak,’ vereischte een krachtigen, juist treffenden slag. Evenwel was het duidelijk, dat, te midden van dit treurspel, de nederlandsche aangelegenheden hoogst moeilijk bij Hare Majesteit behoorlijk ter sprake konden worden gebracht. ‘Ten aanzien van de nederlandsche zaken,’ zeide Leicester, ‘is er nog weinig uitgericht, wegens de aanhoudende bezigheid, die de zaak van de Koningin van Schotland ons veroorzaakt. Al wat ik tot dusver met Hare Majesteit over die zaken gesproken heb, is enkel in vertrouwelijk onderhoud geweest.’

Walsingham verlangde zeer naar zijn ontslag, niet alleen

[p. 7]

wegens zijne ‘grenzenlooze droefheid over den dood van sir Philip Sidney, die er, zeide hij, oorzaak van is geweest’ ‘dat ik mij sedert dien tijd heb teruggetrokken, en mij buiten de openbare zaken gehouden heb,’ maar ook om de grilligheid, door de Vorstin die hij zoo getrouw diende in de ernstigste zaken aan den dag gelegd. Walsingham schreef, dat, al waren er eenige afgevaardigden van de Staten aangekomen, Leicester Hare Majesteit zocht te overreden om de ‘groote zaak’ in de eerste plaats door te zetten. ‘Zekere voorname, personen, door de beide Huizen tot gemachtigden gekozen,’ zeide hij, ‘werden aan Hare Majesteit gezonden met het ootmoedig verzoek om de terechtstelling der Koningin van Schotland te gelasten. Hare Majesteit gaf ten antwoord, dat zij niet zoo gewelddadig tegen die Koningin te werk wilde gaan, en verzocht hun dus, een ander middel te bedenken tot hare eigene en hunne veiligheid. Zij hernamen, dat daartoe geen ander middel was, dan de terechtstelling. Ofschoon Hare Majesteit op deze laatste verklaring geen antwoord gaf, vindt zij toch goed om de afkondiging te doen plaats hebben; en zoo hoopt men ook, dat zij, door dezen ernstigen aandrang bewogen, er toe zal overgaan om aan de zaak een einde te maken⁽¹⁾.’

En zoo naderde de zaak langzaam tot haar beslissing. Toen er aan ‘geen ander middel’ te denken viel, dan Maria het leven te benemen, en er, op Elizabeth's nasporing, ‘geen ander middel’ kon ‘uitgedacht’ worden om haar dat leven te ontnemen, dan door een openbare terechtstelling - toen niemand van de heeren ‘der vereeniging,’ noch Paulet, noch Drury - hoe handig Elizabeth hen ook had laten ‘polsen⁽²⁾’ - een moord wilde begaan ten dienste van eene Koningin, die in staat was hen naderhand voor dien moord te doen straffen - kwam de groote zaak tot haar onvermijdelijk einde, en werd Maria Stuart op bevel van Elizabeth Tudor openlijk ter dood gebracht. Het oordeel der wereld over de noodzakelijkheid der terechtstelling mag blijven verschillen; maar ten aanzien van den vorstelijken geest, door beide Koninginnen bij deze groote gelegenheid aan den dag gelegd, is er sedert slechts ééne stem geweest.

Gedurende deze tusschenpoos werd de nederlandsche zaak, die voor Engeland bijna even belangrijk was als Maria's terechtstelling, betrekkelijk veronachtzaamd. Zij werd niet geheel op zij gezet, maar de gemoedstoestand der Koningin overtoog alle staatszaken met eene sombere tint. Elizabeth, gejaagd, beangstigd, door droomgezichten verschrikt, en bezig gehouden door haar afgrijselijke veinzerij in de zaak van Maria Stuart,

(1) Walsingham aan Wilkes, 3 Dec. 1586. (State Paper Office MS.)

(2) Davison, bij Camden, III, 393.

[p. 8]

was er in het minst niet toe gestemd, om gezanten te ontvangen. Zij was bovendien woedend op de Nederlanders, omdat hun oorlog haar zooveel geld kostte. Haar gezindheid werd zoo veranderlijk, haar humeur zoo onhandelbaar, dat hare raadslieden ten einde raad werden. Burghley bekende ‘zijn ellendig leven moede te zijn’ en betuigde, ‘dat zijn eenige verlangen ter wereld was, van den ondankbaren lastpost, dien Hare Majesteit hem zoo zwaar maakte, ontslagen te zijn;’ Walsingham wenschte, ‘rustig in Bazel’ te zitten; de Koningin hitste hen allen tegen elkander op: zij voer heftig uit over de rekeningen, die zij uit de Nederlanden ontving, zij kwelde Leicester, zij bekeef Burghley omdat hij Leicester verdedigde, terwijl Leicester den lord schatmeester verweet, dat hij tegen hem partij gekozen had⁽¹⁾.

(1) Walsingham aan Wilkes, 2 Mei 1587. (State Paper Office MS.);
Burghley aan Leicester, 7 Febr. 1587. (Britsch Museum. Galba, C. XI, 252. MS.); ‘Uwe Lordschap is zeer geërgerd,’ schreef de lord schatmeester, ‘over wat ik in Harer Majesteits tegenwoordigheid gesproken heb. Hoe gij mijn woorden opvat, heer weet gij zelf het best; wat ik bedoelde, weet ik het best, en ik betuig u, voor Gods aangezicht, dat ik evenmin een woord in uw nadeel wilde uiten als in dat van den besten en dierbaarsten vriend, dien ik in Engeland bezit. En toch legt Hare Majesteit mij dikwijls ten laste, dat ik haar misleid, dat ik vlei, dat ik niets durf te zeggen wat u mishagen zou. Ik zie dat ik voortdurend het ongeluk heb, het voorwerp van uwe achterdocht te zijn, hoe ik mij ook gedraag. - - Gij houdt het voor mijne schuld, dat Hare Majesteit het u kwalijk nam, dat gij u niet meer zekerheid hebt verschaft van de uitgaven en de verantwoording van hetgeen in het afgeloopen jaar ten behoeve van de Staten is opgebracht. - - Nooit heb ik echter gezegd, of bedoeld te zeggen, dat uwe Lordschap in dit opzicht te laken is; maar ik heb gezegd en zeg nog, dat de rekeningen duister, verward en ongeloofwaardig zijn. - - Ik beweerde, dat de Staten aan uw gezag verplicht waren geweest om er verbetering in te brengen, en uwe Lordschap van hun handelingen rekenschap te geven. Dat dit niet geschied is, daarvan gaf ik hun de schuld, maar niet uwe Lordschap, daar gij u zoo dikwijls hadt beklaagd dat gij op die punten niet beter door hen gehoorzaamd werd. En hieromtrent stemde uwe Lordschap volkomen met mijne woorden in, en telkens betoogde ik op nieuw aan Hare Majesteit, dat zoowel daarin als in vele andere opzichten de Staten uwe Lordschap zeer onbehoorlijk hadden behandeld. En hoewel Hare Majesteit gezind was om de zaak te laten varen, op grond van hare ontevredenheid over de rekeningen, en daaruit aanleiding wilde nemen om hunne verzoeken van de hand te wijzen, vertrouw ik evenwel dat uwe Lordschap, zoowel als de anderen wien het aangaat, bemerkt heeft, hoe ernstig ik Hare Majesteits aandacht van deze rekeningen zocht af te trekken, en te vestigen op de zaak, die, gelijk ik toen zeide, en nog zeg, in weerwil van alle bezwaren, niet aan een onzekere kans mag worden overgelaten. Ik blijf bij de meening, dat Hare Majesteit de zaak niet kan opgeven, zonder haar eigen staat klaarblijkelijk afbreuk te doen, zoo als de omstandigheden zich thans laten aanzien. - - Uwe Lordschap heeft gezien en gehoord, hoe scherp zij mij verweten heeft, dat ik u, door mij met haar afkeurend oordeel te vereenigen, het hof zoek te maken en tegen mijne overtuiging spreek, om u te believen - waarlijk, een zeer zware beschuldiging.’

[p. 9]

Burghley bevangen van ‘droefheid, die hem door lichaam en ziel sneed,’ sloeg zich, zoo goed hij kon, door alle gevaren heen, die Engeland in die hachelijke ure bedreigden. Het was zeer duidelijk voor elk staatsman in het rijk, dat het thans - nu men door Maria's veroordeeling Filips en Sixtus en de geheel katholieke wereld den handschoen had toegeworpen - geen tijd was om de nederlandsche zaak te laten glippen, en dit bolwerk voor haar eigen rijk van voldoende verdediging verstoken te laten.

‘Uwe Majesteit zal hooren,’ schreef Parma aan Filips, van het noodlottig, jammerlijk en deerniswaardig uiteinde van de arme Koningin van Schotland. Ofschoon het haar tot eeuwigen roem zal strekken, en zij er door geteld zal worden onder de vele martelaars, wier bloed in Engeland vergoten werd, en zij in den hemel een kostelijker kroon zal verwerven dan zij op aarde droeg, kan ik toch mijn natuurlijke aandoening niet bedwingen. Ik geloof vast, dat deze wreede daad de laatste zijn zal van de menigvuldige misdaden, door die Engelsche gepleegd, en dat het den Heer behagen zal, haar eindelijk te tuchtigen hetgeen zij sedert vele jaren heeft verdiend, en dat tot nog toe alleen werd uitgesteld om haar in des te grooter schande en verderf te storten.’⁽¹⁾. Daarop besprak de hertog het gewichtige plan tot den inval in Engeland, waarvan nu de uitvoering snel naderde. Farnese was er de man niet naar, om zich door Elizabeths geveinsde weerzin tegen Maria's terechtstelling te laten misleiden; weldra toch zou hij toonen, zelf een meester te zijn in de kunst van veinzerij. Want Elizabeth - meer dan ooit gezind om met Spanje en Rome op goeden voet te komen, nu een oorlog op leven en dood onvermijdelijk was geworden - verwarde zich al meer en meer in den valstrik der diplomatiesche onderhandelingen, waartegen al haar beste vrienden haar poogden te waarschuwen. Zij gedroeg zich jegens de Vereenigde Gewesten onbarmhartiger dan ooit; zij keerde den Bearnees den rug toe; zij beleedigde Hendrik III, door zich te houden alsof zij geloof sloeg aan een sprookje, dat zijn gezant in Stafford's samenzwering tegen haar leven zou betrokken zijn⁽²⁾.

‘Ik bid God dat hij haar de oogen opene,’ zeide Walsingham ‘voor het tastbare gevaar van den weg, dien zij thans inslaat. - - Indien het haar behaagd had, in het geval met den franschen gezant, naar goede waarschuwingen te luisteren, zouden onze schepen vrijgelaten zijn - - maar zij heeft een

(1) Parma aan Filips II, 22 Maart 1587. (Archivo de Simancas MS.)

(2) ‘Verhaal van hetgeen verhandeld is met den franschen gezant l'Aubesspine, ten huize van den lord schatmeester,’ 12 Jan. 1587, bij Murdin, 579-583. Vergelijk Mignet, Histoire de Marie Stuart, 3e édition, II, 344, seq.

[p. 10]

zeer zonderlingen weg gekozen, door den franschen Koning een scherpen brief te schrijven, die hem, naar ik vrees, het oor zal doen leenen aan de Ligue, en maken dat hij zich geheel aan die partij aansluit, daar hij er uit ziet, hoe weinig hij hier geteld wordt. Uwe lordschap kan wel merken, dat onze moed zeer toegenomen is, daar wij er niet meer tegen opzien, om met de gansche wereld in onmin te geraken - - Nooit zag ik haar slechter gezind jegens den armen Koning van Navarre, en toch tracht zij volstrekt niet, den franschen Koning genoegen te geven. Als de ware staatkunde daarin bestaat,’ herhaalde de secretaris met bitterheid, ‘dat men zich elkeen tot vijand maakt, dan kan het ons niet anders dan goed gaan. - - Nooit was zij er minder op bedacht dan tegenwoordig, om de onheilen, die haar rijk bedreigen, te voorkomen. En om u de waarheid te zeggen: niemand bezit hier invloed of moed genoeg, om haar met goeden uitslag in de eene of andere van hare belangrijke zaken te raden⁽¹⁾.’

Zoo werd Elizabeth door twijfel en gevaren verbijsterd; zoo was zij met hare beste vrienden, met de geheele wereld, met zichzelve in strijd, gedurende de sombere dagen en maanden, die de terechtstelling der Koningin van Schotland voorafgingen en volgden. Zou in den grooten strijd eindelijk de zege worden behaald, dan was het duidelijk dat Engeland zich in dat jaar van angstige spanning op zijne zonen van alle rangen en standen verlaten moest; op zijn verstandige en scherpziende staatslieden, op zijn edelen en avonturiers, op het angelsaksisch en angelnormandisch bloed, dat telkens tegen elke verdrukking opbruischte - op Howard en Essex, op Drake en Williams, op Norris en Willoughby, op hooggeboren grooten, op aanvoerders uit de volksklasse, op londensche kooplieden, op landlieden van echt engelsch ras, op Hollanders en Zeeuwen, die met hun onversaagd zeevolk de kusten konden vrij houden, en vooral op de groote Koningin zelve mocht het rijk zijn hoop bouwen. Bij Elizabeth's groote begaafdheid en meer dan vrouwelijken moed was het toch, nu het gevaar goed onder de oogen gezien moest worden, gelukkig dat Engeland's behoud in die beslissende ure niet van de kracht van het brein en van den arm van een enkelen man of vrouw afhing.

Wat de Nederlanden betrof, niemand verstoutte zich, krachtig hunne zaak te bepleiten. ‘Als ik haar het gevaar voor oogen stel,’ zeide Walsingham, ‘spot zij er mede. De hoop op vrede met Spanje heeft haar in een allergevaarlijkste zorgeloosheid gebracht.’ Ook wilde niemand thans eenige de minste verant-

(1) Walsingham aan Leicester, 8 en 10 April 1587. (Britsch Museum. Galba, C. XI. 319-321. MSS.)

[p. 11]

woordelijkheid op zich laden. Het lot van Davison, die reeds vroeger op zulk een verfoeilijke wijze als zondebok was gebruikt voor hetgeen Leicester in de Nederlanden misdreven had en die thans door de Koningin, omdat hij haar bevelen omtrent het bevelschrift tot de terechtstelling zoo trouw gehoorzaamd had, zoo gruwzaam was opgeofferd, had alle hovelingen en raadslieden voor het oogenblik met ontsteltenis vervuld. ‘De strengheid, waarmede Hare Hoogheid onlangs den heer secretaris Davison behandeld heeft,’ schreef Walsingham aan Wilkes, ‘maakt ons zeer behoedzaam en angstvallig om eenigen stap te doen zonder haar uitdrukkelijken last; gij moet het dus niet vreemd vinden, als wij thans terughoudender zijn dan vroeger onze gewoonte was⁽¹⁾.’

Onder zulk een dreigenden staatkundigen dampkring, en bij zulk een stormachtige gemoedsstemming der Koningin, laat het zich begrijpen dat het onderhoud der nederlandsche gezanten met Hare Majesteit niet zeer genoegelijk kon zijn. Juist op het donkerste oogenblik, dertien dagen voor Maria's terechtstelling, kwamen zij voor het eerst te Greenwich in Elizabeth's tegenwoordigheid⁽²⁾.

De gezanten waren vijf in getal, allen ervaren en bekwame staatslieden - Zuylen van Nyevelt, Joos de Menin, Nicasius de Silla, Jacob Valcke en Vitus van Kamminga⁽³⁾. De Koningin wachtte hen af in de kamer van den Geheimen Raad, in gezelschap van den admiraal van Engeland, lord Thomas Howard, lord Hunsdon, de opperkamerheer, sir Christopher Hatton, vicekamerheer, den secretaris Davison, en vele andere aanzienlijke personen.

De geloofsbrieven werden behoorlijk overhandigd, doch het was reeds bij den aanvang van het onderhoud duidelijk te bespeuren, dat de Koningin tegen de gezanten was ingenomen, en dat men haar niet alleen over feiten, maar ook over de gezindheid der Nederlanders en van de Staten-Generaal jegens haar verkeerd had ingelicht.

Menin echter, die als pensionaris van Dordrecht, redenaar was van beroep, hield uit naam zijner ambtgenooten eene korte, maar bondige aanspraak, waarnaar de Koningin oplettend luisterde, doch niet zonder menigvuldige blijken van gramschap en ongeduld te geven. Hij begon met op te merken, dat de

(1) Walsingham aan Wilkes, 13 April 1587. (State Paper Office MS.)

(2) Brief van de Gedeputeerden uit Engeland, 9/19 Febr. 1587. (MS. van het haagsch Archief.) Vergelijk Bor, II. XXII. 872, volg. Wagenaar, VIII. 214, volg.

(3) Menin was pensionaris van Dordrecht, Silla pensionaris van Amsterdam, Valcke lid van den Staatsraad. Wagenaar, VIII. 192.

[p. 12]

Vereenigde Gewesten nog steeds de hoop koesterden, dat Hare Majesteit bij nadere overweging besluiten zou, onder redelijke voorwaarden de heerschappij over hen te aanvaarden; het belangrijkste gedeelte echter van zijne toespraak had betrekking op de oorlogskosten. ‘Behalve de bedongen bijdrage van 200 000 gulden 's maands,’ zeide de pensionaris, ‘hebben wij nog 500 000 als buitengewonen onderstand opgebracht, hetgeen in het jaar 2 900 000 gulden beloopt, en dit boven en behalve de bijzondere uitgaven der Gewesten, en andere sommen ten behoeve van den oorlog. Wij bekennen, Mevrouw, dat de onderstand van Uwe Majesteit recht koninklijk is, en dat in de geschiedenis weinige vorsten worden aangetroffen, die aan onrechtvaardig verdrukte naburen zulk een bijstand hebben verleend. Het is zeker dat door die hulp, gevoegd bij de macht der Vereenigde Gewesten, de graaf van Leicester in staat is geweest den hertog van Parma in den loop zijner overwinningen te stuiten en zijne plannen tegen te werken. Toch blijkt het, Mevrouw, dat deze macht niet toereikend is geweest om den vijand uit het land te verdrijven. Wij zijn verplicht, tot vaste bezetting en verdediging der steden, een leger te onderhouden van op zijn minst 27 000 voetknechten en 3500 ruiters. Van dit getal betaalt Uwe Majesteit 5000 man te voet en 1000 ruiters, en wij hebben thans in last, Mevrouw, u ootmoedig te verzoeken om uw vasten onderstand gedurende den oorlog 10 000 voetknechten en 2000 ruiters te verhoogen. Tevens verzoeken wij 60 000 pond sterling ter leen, om ons in staat te stellen, toekomenden zomer eene toereikende macht te velde te brengen.’

Zoo klonk, in het kort, de toespraak van den pensionaris Menin, die hij in het Fransch voordroeg. Hij had nauwelijks geëindigd, toen de Koningin ‘ zeer gealtereerd’ van haar zetel opstond, en zonder in het minst te aarzelen, in dezelfde taal een hevigen stroom van welsprekendheid uitgoot.

‘Ik heb mij dus niet vergist, mijne Heeren,’ zeide zij; ‘en dat wat ik gevreesd heb, is gebeurd. Wij hebben hier te lande een zeer waar spreekwoord: staat er een kwaad voor de deur, hoe eer het dan treft hoe beter. Ik heb u reeds drie maanden lang afgewacht; en gij beantwoordt de groote weldaad, die ik u heb bewezen, met groote ondankbaarheid; mij dunkt dat ik zeer slecht door u word behandeld. Het is zeer ongehoord, dat gij begint met grooter onderstand te vragen, zonder mij eerst uwe vroegere handelwijze te verklaren, die zoo vreemd is geweest, dat ik het, zoowaar God leeft! voor onmogelijk houd een volk of een staat te vinden, ondankbaarder of slechter beraden dan gij.

Ik heb u dit jaar vijftien, zestien, ja zeventien of achtienduizend man toegezonden. Gij hebt ze onbetaald gelaten; gij

[p. 13]

hebt sommigen van gebrek laten omkomen, anderen tot zulk een wanhoop gebracht, dat zij naar den vijand zijn overgeloopen. Is het niet grievend voor de engelsche natie en een groote schande voor u, dat Engelschen moeten verklaren, bij de Spanjaarden een beter onthaal te hebben gevonden, dan bij de Nederlanders? Voorwaar, ik zeg u ronduit, dat ik zulk een smaad niet verdragen wil. Liever wil ik mijn eigen weg gaan; dan kunt gij handelen zoo als u goeddunkt.

Indien ik het verkoos, zou ik een zeer goeden slag kunnen slaan zonder u, hoewel sommigen dwaas genoeg zijn om te zeggen, dat de Koningin van Engeland al wat zij voor u doet, wel moet doen tot haar eigen verdediging. Neen, neen! Komt van die dwaling terug. Dit is een verkeerde meening. Gelooft gerust, dat ik zonder u een prachtig spel zou kunnen spelen, beter dan ik ooit met u heb gedaan⁽¹⁾. Toch doe ik dat niet, en wensch ik u zooveel kwaad niet toe. Maar ik verkies dan ook niet, dat gij zulk een taal tegen mij voert. Het is waar, dat ik de Spanjaarden niet zoo dicht in mijne nabijheid zou wenschen, als zij mijn vijanden bleven; wat zou dit mij echter schaden, als zij mijne vrienden waren? Bij den aanvang mijner regeering hebben wij in vriendschap geleefd, de Koning van Spanje en ik, en hij vroeg mij zelfs ten huwelijk; daarna zijn wij nog lang in de beste verstandhouding gebleven, zonder dat er eenige aanslag tegen mijn leven werd gesmeed; en zoo wij het verkiezen, kunnen wij op dien voet voortleven.’

‘Verder heb ik u den graaf van Leicester gezonden, als luitenant-generaal over mijne hulptroepen, en het was mijne bedoeling, dat hij nauwkeurig omtrent al uwe uitgaven en inkomsten zou ingelicht worden. Doch hij heeft daar nooit van gehoord, en gij hebt die zaken op uw eigen hand beheerd. Gij hebt hem den titel van gouverneur gegeven, om onder dien naam al uw kwaad op hem te kunnen werpen. Hij heeft den titel aangenomen buiten mijn weten en tegen mijn wil, en door dien stap gevaar geloopen om zijn leven, zijn goederen, en zelfs de genade en gunst zijner Vorstin, hem boven alles dierbaar, te verliezen. Hij waagde dit alles, om uw wankelen staat te handhaven. En welk gezag, bid ik u, hebt gij hem gegeven? Niet meer dan een schaduw gezag, alleen in naam. Dat heet met de lieden den spot drijven. Hij is in alle geval een edelman, een man van eer en doorzicht. Gij hadt geen recht om hem zoo te behandelen. Als ik den titel aan-

(1) ‘Que je feroy bien un bon parti sans vous y appeler, et meilieur que je n'ay faict oncques avecq vous.’ Response de Sa Majesté au discours du Sr. Menin. (HS. van het haagsch Archief.)

[p. 14]

vaard had, dien gij mij wildet opdragen, bij God! ik zou mij zoo niet door u hebben laten behandelen.

Maar het is zoo ver met u gekomen, dat gij, als een man van eer uwe streken ontdekt, hem alle kwaad toewenscht en een luiden kreet tegen hem doet opgaan, en toch zijn er sommigen onder u, die, om have en goed in veiligheid te brengen of op hoop van giften en belooningen, met den Spanjaard heulen en veel kwaad stichten. Neen, gelooft mij, God zal ieder straffen, die mijn groote weldaad met zooveel kwaad vergeldt. Gij moogt ook gerust gelooven, dat de Koning van Spanje nooit mannen vertrouwen zal, die de partij waartoe zij behoorden en waarvan zij zooveel goeds hebben genoten verlaten hebben, en dat hij geen woord gelooven zal van al wat zij hem zullen voorspiegelen. Evenwel strooien zij, om hun eigen weg schoon te vegen, uit dat de Koningin van Engeland van plan is om vredesonderhandelingen buiten de Staten om aan te knoopen. Neen! liever zou ik willen sterven, dan iemand reden te geven om te zeggen, dat ik mijn woord niet gehouden had. Maar Vorsten moeten wel naar alles luisteren, en dit kan geschieden zonder hun woord te breken⁽¹⁾. Want zij behandelen de zaken op eene eigenaardige wijze en met een verstand, als slechts aan Vorsten eigen is, wat bijzondere personen niet kunnen navolgen.

Gij zijt wel is waar Staten, doch in vergelijking met Vorsten slechts bijzondere personen. Zeker, ik zou niets buiten uw weten willen doen, en ik zou nimmer gedoogen dat op het gezag, dat gij in uw land hebt, of op uwe voorrechten of instellingen eenige de minste inbreuk werd gemaakt. Evenmin wil ik toelaten, dat men uwe geloofsovertuiging geweld zou aandoen. Wat wenscht gij nog meer van mij? Gij hebt in uw land laten afkondigen dat er van geen vrede mag gesproken worden. Goed, zeer goed. Maar vergunt dan ook aan Vorsten, alles te doen, wat hun het best dunkt voor de veiligheid van hunnen Staat. Onder Vorsten is men niet gewoon, zulke lange redevoeringen te houden als gij, maar gij zult u moeten vergenoegen met de weinige woorden, die u geschonken worden, en u daarmede geruststellen.

Zoo ik ooit weder iets voor u doe, wil ik met meer achting behandeld worden. Ik zal daarom eenige leden van mijnen Raad machtigen om met u in overleg te treden. En vooreerst wil ik zelve hooren en zien wat er reeds geschied is, en ik eisch daarvan voldoening, eer ik op uw verzoek om grooter onder-

(1) ‘Et encores que les princes oyent aulcunes fois l'ung et l'autre, cela se peult faire sans....’ Hier is de zin in het oorspronkelijke afgebroken; Bor (p. 874) vult haar aan met: ‘sonder offensie’.

[p. 15]

stand antwoord. En hiermede wil ik voor heden afscheid van u nemen, en u niet langer ophouden.’

Hierop verliet Hare Majesteit het vertrek en de afgevaardigden waren vrij verbaasd over de krachtige, maar behendige wijze, waarop voor een oogenblik het blad was omgekeerd. Het was zeker een hoogst onvoorziene beschuldiging tegen de Staten, dat zij de engelsche soldaten - wier getal de Koningin zoo plotseling verdrievoudigd had - niet betaald en gevoed hadden. Alle Engelschen, die uit eigen beweging in staatschen dienst waren getreden waren met al de andere troepen geregeld betaald. Dit bleek duidelijk uit de opgaven van de engelsche raadsheeren en krijgsoversten⁽¹⁾. Daarentegen had het volk der Koningin, thans bijkans tot de helft van het oorspronkelijk getal ingekrompen, zoo als algemeen bekend was, haast in geen zes maanden soldij ontvangen.

Dit is reeds duidelijk genoeg gemaakt door de vertrouwelijke brieven van personen, op wie een zware verantwoordelijkheid rustte. Dat deze soldaten gebrek leden, wegliepen en plunderden, was, helaas, maar al te waar; de gezanten der Staten hadden echter moeilijk kunnen verwachten, er door Hare Majesteit over te worden doorgehaald, dat zij zelve verzuimd had haar eigen volk te betalen. Dit was juist een van die punten, waarover zij bijzonder in last hadden, klachten in te brengen: de engelsche ruiters, door wanbetaling in struikroovers herschapen, hadden het platte land afgeloopen⁽²⁾; en wij hebben gezien hoe Thomas Wilkes ‘zijn eigen lichaam verpand had’ om hen tijdelijk te gemoet te komen.

Niet minder deed de aantijging, dat eenige voorname personen in hun land met den vijand heulden, de gezanten verbaasd staan. Het groote verraad van Deventer was in Engeland nog niet bekend, daar het eerst acht dagen geleden had plaats gegrepen; maar toch was men er reeds voor zoo iets beducht; want de bedenkelijke verstandhouding tusschen York en Stanley

(1) Memorie door Wilkes gegeven aan sir Roger Williams, Febr. 1587 (State Paper Office MS.)

(2) ‘Les compagnies Angloises, ‘schreven de Staten-Generaal aan Leicester, tant de cheval que de pied à la charge de Sa Majesté, ayans delaissé les frontières se sont jectez en Hollande, on ils foulent et mangent le bon homme, soubs pretexte qu'ils disent n'avoir reçu aulcun payment en cincq mois, se que cause grande alteration par dessus l'amoindrissement des contributions du Plat Pays. Et comme ils tiennent journellement plusieurs propos estranges contre ladite province d'Hollande, et qu'ils y veuillent pourchasser leur payement, a esté trouvé bon de les faire contenir ou ils sont,’ etc. De Staten-Generaal aan Leicester, 1 Maart 1587. (HS. van het haagsch Archief.)
De berichten van Wilkes aan zijne regeering, van denzelfden inhoud, zijn in vorige aanteekeningen medegedeeld.

[p. 16]

aan de eene en Tassis en Parma aan de andere zijde, had reeds lang angstige bekommering gewekt, en den Staten aanleiding gegeven tot herhaalde vertoogen aan Leicester en de Koningin. De afgevaardigden waren er dus weinig op verdacht dat zij hun eigen landgenooten zouden te verdedigen hebben tegen de beschuldiging, dat zij heimelijk met den Koning van Spanje heulden. De eenige man, dien men van zulke lagen verdacht hield, was Leicester's gunsteling Jacob Reingod, wien de graaf het beheer zijner geldmiddelen had toevertrouwd, en dien hij voortdurend in dienst had gehouden, trots de heftige vertoogen der Staten, die hem voor een spion van Spanje hielden; en die man zat thans, met de doodstraf voor oogen, gevangen.

De onderstelling dat Buys, Oldenbarnevelt, Roorda, Meetkerke, of iemand wie dan ook van de mannen die in Nederland aan het hoofd stonden van het bewind, er aan dacht om eene heimelijke schikking met Filips aan te gaan, was even bespottelijk als de inbeelding geweest zou zijn, dat Walsingham door den Paus bezoldigd werd, of dat Cecil met den hertog van Guise verbonden was. Het was de staatsche partij enkel om oorlog te doen. In den oorlog zagen zij niet alleen de veiligheid van den hervormden godsdienst, maar het eenige middel om den bloeienden handel van het Gemeenebest in stand te houden. De gansche briefwisseling dier dagen bewijst, dat geen staatsman in het land van vrede droomde, noch langs den weg van openbare, noch van geheime onderhandeling. De Koningin daarentegen - zoo als ons nog duidelijker zal blijken dan ooit - verlangde naar den vrede, en was op dat oogenblik bezig om door vertrouwde zaakgelastigden, buiten weten van de Staten, over vrede te onderhandelen, ondanks al de verontwaardiging, waarmede zij dit in hare toespraak tot de gezanten had geloochend.

Evenwel, indien Elizabeth in de gelegenheid was geweest om - zoo als wij zullen doen - het kabinet van dien uitmuntenden Koning van Spanje te doorzoeken, met wien zij voorheen zulke goede vrienden was geweest, die zelfs hare hand gevraagd had, en met wien zij, naar zij meende, in de beste vrede kon leven, dan zou zij misschien hare woorden over dit punt eenigszins hebben gewijzigd. Waarlijk, als zij de stapels papieren had kunnen doorloopen, die aan gene zijde van zeeën en bergen op zijne schrijftafel lagen, zou zij wel eenige hinderpalen hebben opgemerkt voor haar plan om met dien onvermoeiden brievenschrijver in vrede te leven.

Had zij geweten hoe de geslepene Farnese zich uit zou laten over de aanstaande terechtstelling van Maria, en over ‘den volgens hem onvermijdelijken ondergang “dier Engelsche” door de plannen, die hij met zijn meester had gesmeed, dan zou zij minder acht geslagen hebben op de betuigingen, die Alexander

[p. 17]

haar op dat zelfde oogenblik in het keurigst Italiaansch toefluisterde, en zich minder hebben geërgerd over de ronde taal der Staten Generaal.

Nu zou Elizabeth echter geen beter antwoord geven, dan zulk een driftig, dat de afgevaardigden reeds eenigszins van hun stuk had gebracht.

Twee dagen daarna hadden de vijf gezanten een onderhoud met verscheidene leden van Harer Majesteits Raad, in de bijzondere vertrekken van den lord schatmeester in het paleis van Greenwich. Burghley lag ongesteld te bed; Leicester, de admiraal lord Howard, lord Hunsdon, sir Christopher Hatton, lord Buckhurst en de secretaris Davison waren er bij tegenwoordig. De lord schatmeester stelde voor, om het onderhoud in het Latijn te voeren, daar die taal aan alle aanwezigen het best bekend was⁽¹⁾. Daarop vroeg hij, onder het doorbladeren van het verslag, waarvan een atschrift op zijn bed lag, aan de gezanten of, ingeval Hare Majesteit den onderstand onder den graaf van Leicester niet gezonden had, de Nederlanden niet geheel te gronde zouden zijn gegaan.

“Naar alle gedachten, wel,” antwoordde Menin.

“Maar,” ging Burghley voort, terwijl hij in het stuk bleef bladeren en hier en daar over een paar duistere plaatsen opheldering vroeg, “gij doet nu aan Hare Majesteit het voorstel om tienduizend voetknechten en tweeduizend ruiters te zenden, en u zestigduizend pond te leenen. Dit is een buitensporige en ongerijmde eisch. Niemand zal daar zelfs ooit met Hare Majesteit over durven spreken. Bij uwe eerste komst, in 1585, verzocht gij ook twaalfduizend man; maar gij waart toen gemachtigd om u met zesduizend tevreden te stellen. Dat is nu ongetwijfeld weer het geval.”

“Bij die gelegenheid,” gaf Menin ten antwoord, “was het ons hoofddoel, Hare Majesteit te bewegen om de heerschappij, of althans het voortdurende beschermheerschap van ons land te aanvaarden. Toen dat mislukte, brachten wij een derde voorstel te berde; en toen wij geen twaalfduizend soldaten konden krijgen, kwamen wij overeen om ons met vijfduizend tevreden te stellen, onder voorbehoud dat onze lastgevers de overeenkomst zouden goedkeuren. Wij gaven voldoende onderpanden in den vorm van steden, die wij voor de teruggaaf verpandden. De ondervinding heeft ons echter geleerd, dat deze onderstand niet toereikend is Wij zijn dus afgevaardigd om Hare Majesteit te verzoeken, de hulpbenden te vermeerderen tot het bedrag, dat aanvankelijk verzocht werd.”

(1) Rapport de la Légation. Conférence des Deputés avec les Commissaires de S.M., 7/17 Febr. 1587. (HS. van het haagsch Archief.) Vergelijk Bor, II XXII. 875-877, volg.

[p. 18]

“Maar wij zijn verplicht de bezettingen in de pandsteden te versterken,” zeide een der engelsche raadsheeren, “daar 800 man in eene stad als Vlissingen al zeer weinig is.”

“Vergeef mij,” merkte Valcke hierop aan: “de burgers zijn geen vijanden, maar vrienden van Hare Majesteit en de engelsche natie. Zij zijn haar gehoorzame onderdanen, zoo als alle ingezetenen van de Nederlanden.”

“Er is een bekend en zeer waar spreekwoord,” zeide Burghley, nadat hij eenige afkeurende aanmerkingen had gemaakt op het krijgswezen in de provinciën, quod tunc tua res agitur, paries cum proximus ardet (dat het u geldt, als uw buurmans huis in brand staat); maar deze oorlog gaat u toch in de eerste plaats aan. Daarom zijt gij verplicht uw uiterste best te doen om de kosten daarvan door uw eigen land te doen opbrengen: als iemand een huis wil bouwen, zal ieder immers verwachten dat hij zelf voor steenen en hout zal zorgen. Maar de Staten hebben hun best niet gedaan; zij hebben niet op den bepaalden tijd hunne buitengewone bijdragen voor den jongsten veldtocht ingebracht. - Hoe veel man,’ vroeg hij vervolgens, ‘worden er vereischt tot bezetting in alle sterkten en steden, en voor den dienst te velde?’

‘Maar,’ zoo viel lord Hunsdon in, ‘niet de helft is er van die bezettingen noodig; want de burgers moeten in staat zijn om hun eigen steden te verdedigen. Bovendien is het waarschijnlijk dat uw gewone bijdragen in de oorlogslasten kunnen voortgaan en verdubbeld, ja zelfs verdrievoudigd worden.’

‘En,’ merkte de admiraal aan, ‘zoudt gij niet denken dat het te velde brengen van een leger nog wel een jaar kon worden uitgesteld? Hare Majesteit moet op dit oogenblik eene vloot van oorlogschepen bijeen brengen en uitrusten tegen den Koning van Spanje, wat haar geweldig veel kosten zal bij den onderstand, dien zij haren naburen geeft.’

De secretaris Davison zeide: ‘de ontzaglijke uitgaven, die Hare Majesteit zich dit jaar getroosten moet om hare eigen rijken tegen den Koning van Spanje te beschermen en te beveiligen, kunnen moeilijk te hoog worden berekend. Die vorst is bezig met groote toerustingen te maken ter zee, terwijl hij alle Engelschen op de vijandelijkste wijze behandelt. Wij zijn op het punt van in openbaren oorlog te komen met Spanje, met den Koning van Frankrijk, die op alle engelsche personen en goederen in zijn rijk beslag legt, en met Schotland, welke drie rijken, zoo als wij vernemen, een verbond hebben gesloten ten behoeve van de Koningin van Schotland, wier terechtstelling dringend noodig is om het leven van Hare Majesteit te beschermen, die alle gereed staan om Engeland den oorlog aan te doen. Deze zaak zal ons dus in het loopende jaar op zijn minst achthonderd

[p. 19]

duizend pond sterling kosten. Toch blijft Hare Majesteit bij haar vast besluit om u bij te staan, voor zoover hare middelen dit toelaten; en ik voor mij wil mijn best doen om Hare Majesteit voor uwe zaak gunstig gestemd te houden, wat ik, zoo als gij zeer goed weet, steeds heb gedaan.’

Zoo sprak de arme Davison, weinige dagen voor den 8sten Februari, zonder in het minst te vermoeden, dat zijn invloed op Hare Majesteit weldra verloren zou gaan, en dat hij zelf voor altijd verpletterd zou worden door den slag, die de gevangene Koningin moest treffen. De staatkundige gevolgen van dat treurspel zouden wel niet geheel overeenkomen met zijne voor spelling, maar zeker is het, dat de Nederlanden, Leicester, en de Koningin van Engeland in hem een rechtschapen, ijverigen en trouwen vriend zouden verliezen.

‘Nu, mijne heeren,’ zeide de lord schatmeester, nadat er nog eenige vragen over de geldmiddelen der Staten waren gesteld en beantwoord, ‘het begint laat in den avond te worden, en het is voor u allen tijd om naar Londen terug te keeren. Zijt zoo goed om zoo spoedig mogelijk eenige artikelen op schrift te stellen, waarop wij terstond zullen antwoorden.’

Daarna betuigde Menin uit naam der afgevaardigden zijn dank voor de heuschheid, hun bij dit onderhoud betoond, en het diepe leedwezen, waarmede zij uit Harer Majesteits antwoord van voor twee dagen hadden bespeurd, dat zij op hen en op de Staten-Generaal hoogst verbitterd was. Vervolgens besprak hij, in weerwil van Burghley's opmerking omtrent den tijd, punt voor punt het antwoord van de Koningin, weerlegde al hare beweringen, terwijl hij zich tot bevestiging van zijn woorden herhaaldelijk op den graaf van Leicester beriep, en smeekte ten slotte de raadsheeren om de zaak der Nederlanden bij Hare Majesteit voor te spreken. Burghley verzocht hun daarop een antwoord aan de Koningin op te stellen, en het hem toe te zenden om het in te dienen.

Zoo liep de bijeenkomst af, en de afgevaardigden keerden naar Londen terug. Het was hun nu uit dit onderhoud volkomen gebleken, schreven zij aan hunne lastgevers, dat Hare Majesteit door onjuiste opgaven en berichten van personen, die of in grove dwaling verkeerden of niet het welzijn van het Gemeenebest bedoelden, zeer onnauwkeurig was ingelicht ten aanzien van den staat der Gewesten en de krachtige pogingen, door de Staten-Generaal aangewend om het land tegen den vijand te verdedigen. Het was duidelijk, zeiden zij, dat men hunne bronnen van inkomsten overdreven had, ten einde de Koningin en haren Raad te misleiden.

Reeksen van beweringen en wederleggingen, van protocollen en apostillen kruisten elkander, vergrootten voortdurend de massa's

[p. 20]

van diplomatischen afval; de raadsheeren en de gezanten, wel voldaan over hunnen arbeid, kwamen al meer en meer op een vriendschappelijken voet, toen het Hof plotseling geheel ontsteld werd door de tijding van het verraad in Deventer en Zutphen. Het bericht ging vergezeld van den vermaarden brief van den 4den Februari, die als een bom midden in de statige raadzaal viel. Zelden was tot den graaf van Leicester, en over hem tot de heerschzuchtige Vorstin, zulk eene taal gericht, als de ronde waarheden, waarmede Oldenbarnevelt thans, onder den naam der Staten-Generaal, den schuldigen landvoogd trof.

‘Het is bekend, Mylord,’ zeide hij, ‘en behoeft geen het minste bewijs, met welk vast vertrouwen en ongeveinsde genegenheid wij Uwe Excellencie hier te lande ontvangen hebben; de Staten-Generaal, de Staten der afzonderlijke provincien, de overheden en de burgerij der voornaamste steden in de Vereenigde Gewesten, allen zochten om strijd hare doorluchtige Majesteit van Engeland en u eere aan te doen door u de algemeene landvoogdij op te dragen. En hoewel wij het u daarmede verleende gezag gaarne aan eenige bepalingen hadden willen onderwerpen, om zoo doende tegelijk uwe eer en de goede en grondwettige regeeringswijze te behouden, hebben wij, daar wij bemerkten dat Uwe Excellencie met die bepalingen niet tevreden was, alle bedenkingen ter zijde gesteld en ons naar uw goedvinden geschikt. Doch eer wij tot dat besluit kwamen, hadden wij wèl in overweging genomen, dat wij daarmede wellicht de deur zouden openen voor vele eergierige, belangzuchtige en gevaarlijke personen, zoowel uit deze landen als van andere natiën, die de gelegenheid konden aangrijpen om, ten nadeele van het land en tot krenking van Uwer Excellencie's goeden naam, hun eigen voordeel te bejagen.

En inderdaad is het zulken lieden gelukt, u wantrouwen in te boezemen tegen de getrouwste en bekwaamste mannen in de Vereenigde Gewesten, tegen de Staten-Generaal en de Staten der Provinciën, tegen gemeentebesturen en bijzondere personen, omdat zij zeer goed wisten, dat zij nooit hunne oogmerken konden bereiken, zoo lang gij u door de wettige overheden des lands liet voorlichten. En juist dat wantrouwen hebben zij te baat genomen voor de oprichting van den Geheimen Raad, waarmede zij al weder hunne eergierige, hebzuchtige en oproerige praktijken meenden te bevorderen, ondanks den goeden raad en de vertoogen van den Staatsraad, van de Staten-Generaal, en van de Staten der afzonderlijke gewesten.’⁽¹⁾

(1) Lettre des Etats à Leycester, 4 Febr. 1587. (HS. van het haagsch Archief.) Vergelijk Bor, II. XXII. 944. volg. Wagenaar, VIII. 202. Le Petit, II. XIV. 541.

[p. 21]

Daarop sprak hij over de engelsche rozenobels, door Leicester's Financie-Kamer of Geheimen Raad tot twee gulden boven de waarde in omloop gebracht, tot groote schade der Gewesten; over het verfoeilijke beslag op de schepen, dat hun belet had die middelen tot verdediging van het land te bezigen, die hun door God zelven waren geschonken; over de verkwisting en verduistering der aanzienlijke sommen, die de Provinciën hadden opgebracht en aan 's graven beheer toevertrouwd; over het gebreklijden der soldaten, die door de slechte behandeling van het bestuur gedwongen waren om de ingezetenen te berooven; - geen troepen in staatschen dienst waren ooit, zoolang de oorlog reeds duurde, zoo slecht behandeld, hoewel de Staten vroeger nooit zulke aanzienlijke sommen hadden toegestaan, of die zoo geregeld betaald. Hooge posten met zware verantwoordelijkheid waren opgedragen aan mannen, die door de openbare meening waren gebrandmerkt, en zelfs aan spaansche spionnen. Het openbaar gezag was hun ontnomen aan wie het wettig toekwam, en verleend aan onbevoegde en ongeschikte personen. Achtenswaardige burgers waren verbannen; overoude wetten en voorrechten waren geschonden. Schandelijke aanslagen had men gesmeed om het gezag der Staten te vernietigen, en de heerschappij over de steden en edelen, die zij vertegenwoordigden, machtig te worden; voortdurend stelde men alle pogingen in het werk, om tweedracht, twist en oproer onder de ingezetenen te zaaien.

Na deze zware beschuldigingen, in naam tegen 's graven onwettige raadslieden, doch werkelijk tegen den graaf zelven gericht, ging Oldenbarnevelt tot de belangrijkste zaak over.

‘Het bevel over de voornaamste steden en sterkten in het land is opgedragen aan mannen, die bij de Staten op goede gronden verdacht waren - mannen, wier verraad tegenover deze Gewesten bewezen was en die verdacht bleven, al had Uwe Excellencie uwe eer voor hunne trouw verpand. Eindelijk werd door dat galgenaas⁽¹⁾ - terwijl Uwe Excellencie den Raad van State met het oppergezag had bekleed gedurende uwe afwezigheid - na uw vertrek een geheim stuk aan het licht gebracht, dat de gewichtigste zaken, en waarop het voor 'slands verdediging het meest aankwam, aan de beschikking van dien Raad onttrok. En nu, helaas! zien wij de gevolgen dezer praktijken!

Sir William Stanley, door u tot bevelhebber van Deventer aangesteld, en Rowland York, bevelhebber der schans van Zutphen, hebben krachtens dat stuk geen gezag hoegenaamd in dit land boven zich willen erkennen. En al zijn zij met hun volk sedert uw vertrek op onze kosten onderhouden, en al hadden zij even te voren een volle maand soldij van de Staten ontvangen,

(1) ‘Gibier’

[p. 22]

toch hebben zij verraderlijk en laaghartig de stad en de schans aan den vijand overgeleverd, terwijl Stanley verklaard heeft, dat hij dit deed om zijn geweten te zuiveren, en den Koning van Spanje eene stad terug te geven, die hem van rechtswege toebehoorde. Dit is zulk een schandelijke, ergerlijke, verderfelijke en verraderlijke misdaad, dat wij, zoolang de oorlog heeft geduurd, nooit zoo iets hebben gezien. En wij vreezen nu dagelijks, dat de engelsche bevelhebbers in Bergen op Zoom, Ostende en andere steden dezelfde misdaad zullen plegen. En ofschoon wij aan de oogmerken van Stanley en York reeds lang twijfelden, zagen wij ons echter door het geheim bevelschrift van Uwe Excellencie van de macht tot handelen verstoken.

Wij twijfelen er niet aan, of deze taal zal Hare Majesteit en Uwe Excellencie bevreemden. Maar wij kunnen u verzekeren, dat het ons ook bevreemdt en grieft, dat die plaatsen ondanks onze herhaalde waarschuwing aan zulke menschen zijn toevertrouwd, en dat bovendien die zelfde Stanley door Uwe Excellencie tot opperbevelhebber over de geheele krijgsmacht werd aanbevolen. En hoewel wij vele en gewichtige redenen hadden om ons tegen uw bestuur te verzetten, even als onze voorouders dikwijls plachten op te komen tegen hun vorsten, hebben wij toch lang gezwegen, ten einde uw gezag, dat wij voor ons welzijn van zooveel belang rekenden, geen afbreuk te doen en in de hoop, dat gij eindelijk door den gevaarlijken toestand van het Gemeenebest zoudt bewogen worden om de oogen te openen voor de listen uwer raadslieden.

Eindelijk echter - daar wij inzagen dat de Staat niet langer behouden kon blijven zonder een behoorlijk bestuur, en dat het gansche gemeenebest door deze groote verrraderijen verontrust en wantrouwend wordt - hebben wij, de Staten-Generaal zoowel als de Staten der Gewesten, ons gedwongen gevoeld om zulk eene regeering in te stellen, als er naar onze meening vereischt wordt. En hiervan wilden wij Uwe Excellencie verwittigen.’

Hij drukte vervolgens de overtuiging uit, dat al zulke euveldaden tegen de bedoelingen van den graaf en de engelsche regeering waren gepleegd, en verzocht Zijne Excellencie bij Hare Majesteit te bewerken dat de krijgsmacht, door haar verleend, ‘beter in orde gehouden, en betaald werd.’

Dat was eene flinke uiting van verontwaardiging, in even ronde taal als Hare Majesteit kort te voren gebezigd had, en met niet minder reden. Het was nu geen schermpartij meer, maar krachtige stooten troffen juist hun doel. Het was niet te verwonderen, dat de brief den goeden Wilkes ‘te kras’ toeleek, toen hij bij de voorlezing in de vergadering tegenwoordig was,

[p. 23]

en dat hij zijn best deed om de verzending tegen te houden. Hij zou den brief nog krasser gevonden hebben, als hij had kunnen zien hoe zeer de trots van Hare Majesteit en Leicester er door gekrenkt was. Haar reeks van grieven tegen de Staten scheen in rook vervlogen. Wie had er nu met de Spanjaarden geheuld? Was dat ‘denkbeeldig gezag,’ aan Leicester verleend, niet gebleken vrij werkelijk te zijn? Waren de Staten Generaal, de Raad van State, of wel de ‘oppermachtige landvoogd’ - die zijn oppermacht over het gemeenebest mee op reis had genomen - aansprakelijk voor de verkeerdheden door Engelschen begaan, die alle ‘gezag’ buiten het zijne hadden ontkend?

In een even ronden brief aan de Koningin verklaarden de Staten, dat het verlies van Deventer nog noodlottiger was, dan vroeger de val van Antwerpen; want het gebied der Republiek was er door in tweeën gedeeld en hare oudste en krachtigste leden nagenoeg afgesneden. Toch waren zij niet ‘radeloos of wanhopig,’ zeiden zij, maar vaster dan ooit besloten om hunne vrijheden te handhaven en den spaanschen dwingeland het hoofd te bieden. En wederom vorderden zij van Hare Majesteit, eer dan het te smeeken, dat zij hare beloften aan hen gestand zou doen⁽¹⁾.

De bijeenkomsten, die nu volgden, waren stormachtiger dan ooit. ‘Het was mijne bedoeling dat lord Leicester naar uw land zou terugkeeren,’ zeide zij tot de gezanten; dat zal nu niet gebeuren. Men heeft hem met grove ondankbaarheid behandeld: hij heeft de Nederlanden met bekwaamheid gediend; hij heeft er zijn eigen vermogen verteerd; hij heeft er zijn leven in de waagschaal gesteld; hij heeft er zijn bloedverwant sir Philip Sidney verloren, wiens leven ik voor vele millioenen terug zou willen koopen; en zijn eenige vergelding voor dat alles zijn zulke venijnige brieven, waarvan men zijne Vorstin een afschrift heeft gezonden, om hem bij haar zwart te maken.’ Zij had hem aangeraden om terug te keeren, zeide zij, doch thans had zij besloten, ‘dat hij nooit weder in de Vereenigde Gewesten een voet zou zetten.’

Hier riep de graaf, die tegenwoordig was, terwijl hij zich op de borst sloeg: ‘a tali officio libera nos, Domine!’ (De Heer beware ons daarvoor!)

(1) ‘Car si la perte d'Anvers a esté tres grande pour tout le pays, ceste-cy tire avec soi plus grande consequence, tant au regard de plusieurs autres villes circumvoisines de Deventer, lesquelles ne pourront estre avictuaillées que par force, que aultrement. Non pas que nous disons cecy comme esblouys et par desespoir.... Car nous ne manquerons jamais en nos premieres resolutions de nous vouloir maintenir contre le Roi d'Espaigne, pour la conservation de la religion Chrestienne, nos privileges, franchises et libertés. ‘De Staten-Generaal aan de Koningin, 6 Febr. 1587. (HS. van het haagsch Archief.)

[p. 24]

Doch zonder zich door die uitbarstingen van gramschap van hun stuk te laten brengen, gaven de Staten ten antwoord, dat zij steeds gewoon waren geweest, wanneer hunne instellingen en vrijheden waren aangerand, Koningen en landvoogden ronduit hunne meening te zeggen, opdat hunne bezwaren verholpen konden worden, zooals het aan vrije lieden paste⁽¹⁾.

Gedurende de geheele lente was de Koningin in heftigen strijd met al haar voornaamste raadslieden, hoofdzakelijk over dat grootste aller vraagstukken: de verhouding van Engeland tot de Nederlanden en Spanje. Walsingham zag de dwaasheid in van elke gedachte aan vrede, en achtte het de gezondste staatkunde, om met Parma en zijn oudgediende krijgers op vlaamschen bodem van Vlaanderen de zaak uit te vechten, ondersteund door de strijdkrachten der Republiek, in plaats van af te wachten of hij er ook voor naar Londen kwam; en de secretaris werd bijna krankzinnig over wat hem in de staatkunde der Koningin zoo verkeerd toescheen.

‘Voortdurend vallen er scherpe woorden tusschen ons,’ zeide Walsingham, ‘hetgeen Hare Majesteit zeer verontrust, en de arme dienaars, die haar omgeven, ontmoedigt. De lord schatmeester is nog steeds in ongenade; en achter mijn rug laat Hare Majesteit zich zeer hard over mij uit, wat ik des te eerder geloof, daar ik, als ik met haar te doen heb, haar niets naar den zin kan maken; en indien Hare Majesteit een ander voor mijn werk kon vinden, weet ik zeker dat zij mij niet langer gebruiken zou. - - Hare Majesteit spant al hare krachten in om nieuwe middelen te bedenken, tot vernedering van haar armen Raad, en daar verwaarloost zij alle andere zaken voor. - De tweedracht tusschen Hare Majesteit en den Raad verhindert de beraadslagingen, vereischt voor het afwenden van de menigvuldige gevaren, die dit rijk boven het hoofd hangen. - - Sir Christopher Hatton heeft zeer rondborstig met haar gesproken, wat zoo kwalijk is genomen, dat hij zich voor een poos van het hof moet verwijderen. Ik verzeker u, dat iedereen den dienst hier moede is. - - Gave God dat Hare Majesteit even vastberaden was om de Vereenigde Gewesten vorstelijk te ondersteunen, als uwe lordschap genegen is om voor hunne zaak te dienen.’

De lord schatmeester was zeer verlegen en bekommerd, maar

(1) ‘Nous sommes accoustumez, comme aussi ont esté nos predecesseurs, de remonstrer a nos princes et gouverneurs librement des desordres et contraventions que nous trouvons contre nos privileges et libertés, comme avons fait a V.E. estant ici, - ce que nous avons tousjours tenu estre de nostre devoir et vrai moyen pour parvenir au redres desdites desordres,’ etc. De Staten-Generaal aan Leicester, 1 Maart 1587. (HS. van het haagsch. Archief.)

[p. 25]

legde een wijsgeerige kalmte aan den dag. ‘Waarom Hare Majesteit mij zoo vreemd behandelt,’ merkte hij op, ‘weet ik niet. Tot den een zegt zij, dat het hare bedoeling niet was, dat ik het hof zou verlaten maar aan anderen deelt zij mede, dat zij mij noch terugroepen, noch voldoening geven wil. Ik beveel mij in Gods genade aan, en zal niets doen om hare ongenade te verdienen. Kan ik mij buiten hare zaken houden, dan zal ik een veel geruster leven hebben.’⁽¹⁾

Leicester was na de eerste uitbarsting van zijn toorn weder gezind om naar de Nederlanden terug te keeren. Hij betuigde, dat hij voor het nederlandsche volk - niet voor zijn bewindvoerders - nog grooter genegenheid koesterde, dan voor zijn eigen landgenooten. ‘Niets is mij dierbaarder,’ zeide hij, ‘dan de liefde van dat arme, bedrukte volk, waarvoor ik - God is mijn getuige - lijf en leden zou willen opofferen, als hun dit te stade kon komen⁽²⁾.’ Doch hij zat tot over de ooren in schulden, en de Koningin weigerde vastbesloten, hem een duizend pond of tien te leenen, waar hij onmogelijk buiten kon. Walsingham streed vruchteloos tegen hare karigheid, en hield haar voor, hoe dringend en levendig al hare dienaars in beide landen op zijn terugkeer hadden aangedrongen, en van welk een groot belang die terugkeer was voor haar eigen veiligheid. Maar zij bleef onvermurwbaar. ‘Zij waagde liever de kans,’ klaagde Walsingham tot Leicester, ‘dat de verwarring daar nog erger werd, al kwam er het gansche land door in gevaar, dan dat zij in uwe behoefte voorzag. Eveneens denkt zij over haar andere zaken, wat mij doet wenschen, niet langer aan het roer te blijven⁽³⁾.’ Eindelijk bewilligde zij er in, Leicester tienduizend

(1) Burghley aan Leicester, 16 April; Walsingham aan Leicester, 3 en 10 April 1587. (Britsch museum. Galba, C. XI. 315-319; 333.)

(2) Bor, II. XXII. 950-952; Leicester aan Walsingham, 16 April 1587, (State Paper Office MS.)

(3) ‘Wat de 10 000 l. betreft, die gij voor uzelven vraagt,’ zeide Walsingham, ‘ik heb er zeer ernstig over gesproken, doch Hare Majesteit is niet te bewegen om die toe te staan. Ik liet den heer Barker een staat opmaken van uwe bezwaarde goederen, die zouden worden aangeslagen als de beloofde onderstand van 10 000 l. uitblijft; en zij heeft dien ingezien, zonder daardoor bewogen te worden om u te hulp te komen.’ Walsingham aan Leicester, 7 April 1587. (Britsch Museum. Galba, C. XI. 323. MS.)
En twee dagen later: ‘Het spijt mij, dat Hare Majesteit ten aanzien van het voorschot halstarrig bij hare weigering blijft, want ik voorzie, dat, als gij niet terugkeert, tegelijk de goede zaak en vele brave lieden, die u de standvastigste genegenheid hebben betoond, te gronde zullen worden gericht. Ik wenschte, dat gij het geld kreeg, al was het maar voor twee maanden. Het is niet te vermoeden, dat de vijand iets bijzonders ondernemen zal, daar hij groot gebrek lijdt. Doch het doet mij diep leed, zulk een groot voordeel verloren te zien gaan, als Hare Majesteit had kunnen verkrijgen indien zij zich had laten bewegen om de noodige gelden te verschaffen ten einde een leger in het veld te brengen, Walsingham aan Leicester, 8 April 1587. (Ibid. p. 321-331. HS.)
En nog eens, na acht dagen: ‘Zij kan er toe besluiten u 10 000 l. te leveren, mits gij kans ziet om haar van de bezoldiging, die u door haar en door de Staten wordt toegelegd, binnen een jaar de gezegde som terug te geven, zoo als gij haar, volgens haar zeggen, beloofd hebt; en zij heeft mij dus verzocht, u te schrijven, om te vernemen of gij de schuld op die wijze zoudt kunnen afdoen. Walsingham aan Leicester, 14 April 1587. (Ibid. 326.)
Er was niet veel teerhartigheid tusschen de ‘Koninklijke Maagd’ en den ‘lieven Robin,’ als er over ponden en schellingen te handelen viel; en men zal zien, dat de graaf bepaald dol werd gemaakt door de folteringen, die hij moest ondergaan van haar, wier ‘gezegende stralen’ hem vroeger zoo hadden ‘opgekweekt’

[p. 26]

pond voor te schieten, doch onder zulke harde voorwaarden dat de graaf op nieuw verklaarde dat hem het hart gebroken was, en zwoer dat hij noch het geld aannemen, noch ooit wedereen voet in de Nederlanden zetten zou. ‘Laat Norris daar blijven,’ barstte hij uit in razende drift; ‘hij zal het er stellig prachtig afbrengen. Maar er is geen denken aan, dat ik er ook weer komen kan. Voor geen honderdduizend pond zou ik daar bij hem willen zijn⁽¹⁾.’

Ondertusschen werd er bepaald, dat lord Buckhurst afgevaardigd zou worden, op een zending tot vermaning, zoo als Wilkes het noemde, die hoogst ontijdig kwam. Deze nieuwe

(1) ‘Zoo als ik uit uwe brieven zie,’ schreef Leicester, ‘zou Hare Majesteit thans wenschen dat ik terug ging, en wil zij mij 10 000 l. leenen, als zij de zekerheid heeft, die binnen een jaar terug te krijgen. Ik heb Hare Majesteit vroeger aangeboden mijne bezoldiging geheel af te staan, en bovendien nog 2 000 l. uit te betalen, de eene helft daarvan op St. Michiels en de andere op Onze Lieve Vrouwendag, of wel de geheele som op Onze Lieve Vrouwendag, dus nog binnen het jaar, en zoo lang ik eenig inkomen heb, zou Hare Majesteit op deze wijze geld van mij ontvangen, totdat de 10 000 l. waren afbetaald. En dit is meer, daarvan ben ik thans overtuigd, dan ik zal kunnen doen, als ik mijn rang wil ophouden. - - Daar ik evenwel zie, dat Hare Majesteit even hard tegen mij blijft als vroeger, verzoek ik uwe welgemeende en trouwe tusschenkomst ten einde te bewerken dat ik te huis mag blijven en van mijnen post ontslagen word; - - want mijn hart is meer dan half gebroken en ik geloof dat Hare Majesteit sir John Norris daar veel liever zou laten blijven, na de verzoening die er tusschen hem en graaf Hollock heeft plaats gevonden. - - Maar ik wil nooit weder met hem samenwerken, zoo lang als ik leef; neen! voor geen 100 000 l - - Ik ken den man te goed om mij op hem te verlaten. Ik zou met hem niets goeds uitrichten, al was ik ook een engel; want hij kan niet gehoorzamen, en zelfs nauwelijks gelijken dulden. - - En hij heeft reeds de gelegenheid gebruikt om zich in de gunst der aanvoerders en krijgslieden in te dringen. - - Hij kan nooit onder mij bevel voeren: zijn trots en slimheid zijn onbegreusd; en ik weet, dat, in weerwil van al wat er over mijne terugkomst gesproken wordt, zijne vrienden er vast op rekenen, dat hij daar blijven zal als opperbevelhebber van Harer Majesteits krijgsvolk.’ Leicester aan Walsingham, 16 April 1587. (State Paper Office MS.)

[p. 27]

gezant moest naar de redenen van de ontevredenheid onderzoek doen, en trachten om die uit den weg te ruimen: alsof er in Engeland of Holland nog iemand omtrent de oorzaken of de middelen om ze uit den weg te ruimen in twijfel verkeerde; en als of het niet volstrekt zeker was, dat niets de kwaal meer kon verergeren, dan uitstel - uitstel dat door de nederlandsche staatslieden, zoowel als door de verstandigste raadslieden der Koningin, het meest geducht werd, en waarnaar Alexander en Filips het vurigst wenschten; Hare Majesteit werkte er haar tegenpartij rechtstreeks mede in de hand. Elizabeth wilde open kaart gaan spelen, terwijl haar tegenstander wien men altoos wantrouwen moest, en die meester was en uitgeleerd in al wat men toen staatkundige handigheid noemde zijn spel gedekt hield. Zoo moest lord Buckhurst naar Den Haag gaan, om den Staten eene strafpredikatie te houden, terwijl er te Cadix en Lissabon transportschepen werden uitgerust, en er in Duitschland ruiters en in Spanje en Italië piekeniers en musketiers werden aangeworven, voor een doel, waar Walsingham en Oldenbarnevelt sedert lang niet meer aan twijfelden.

Ondertusschen ging lord Leicester naar Bath om de baden te gebruiken; en toen hij daar vandaan kwam, begreep de Koningin, die steeds voor zijne gezondheid bezorgd was, dat hij de heilzame uitwerking van zijn kuur niet verstoren moest, door al te spoedig op reis te gaan, of door zich op nieuw te wagen aan al de onaangenaamheden, die hij in de Nederlanden had moeten verduren⁽¹⁾.

(1) ‘Daar ik uwe tegenwoordigheid hier noodig vond,’ schreef Walsingham, ‘om de zaken der Nederlanden af te doen, verzocht ik Hare Majesteit mij te machtigen om uit haren naam uwe terugkomst te bespoedigen, waarin zij volstrekt niet wilde toestemmen, onder voorgeven dat het voor uwe lordschap, na de badkuur, gevaarlijk zou zijn buitengewone werkzaamheden op zich te nemen. - Men is beducht, dat Ostende weldra belegerd zal worden,’ enz. Walsingham aan Leicester, 17 April 1587. (Britsch Museum. Galba, C.XI. 327. MS.)