/ Pag. 6 / de huisluiden allerleij overlast aangedaan en alles afgeperstGa naar voetnoot(1).
1636 9 Augustus is te Heeze een sterk convooij van den Koning van Spang nienGa naar voetnoot(2) een dag en nacht stil geweest, geleidende veele wagens en karren waarbij ook veel paarde volk, welken de vruchten op het veld hebben afgesneden en de huisluiden geld afgedwongen.
Zelve jaar in de maanden October, November en December heeft de pest te HeezeGa naar voetnoot(3) en ommestreken gewoedGa naar voetnoot(4) tijdens de Heer Johannes Fabri aldaar pastoor wasGa naar voetnoot(5), die onderscheiden testamenten in presentie van twee getuigen waarvan gewonelijk de destijds bestaande schoolmeester Reinder Willems een wasGa naar voetnoot(6), heeft opgemaaktGa naar voetnoot(7), terwijl de civiele autoriteiten weigerden in de besmette huizen te komenGa naar voetnoot(8); welke testamenten later door de plaatselijke Regtbank zijn gewettigdGa naar voetnoot(9).
|
-
voetnoot(1)
- Tijdens de vierdagen van de zogezegde ‘ijsheiligen’ kan de nachtvorst soms zo geducht invallen dat deze koude van beslissende invloed is op de komende oogst. De ‘ijsheiligen’ zijn Mammertus (11 Mei) Pancratius (12 Mei), Servatius (13 Mei) en Bonifacius (14 Mei).
-
voetnoot(2)
- Allerkinderdag - feestdag van Onnozele Kinderen.
-
voetnoot(3)
- Herstel der kerk volgde eerst in 1613-1614, Familiearchief Van Tuyll van Serooskerken, B. n. 130 bevat o.a. Besteeding van den Buik der Kerke tot Heese. Ao 1613; Besteeding van de kerktoren te Heese 1614; Besteeding van 't orgel in de Kerke tot Heese 1614; Constitutie voor Willem Snoeijen en Adriaan Wouters in saaken tot het repareren der tooren en kerke van Heese Ao 1614. Zie ook DR. W. MEINDERSMA De Heerlijkheid van Heeze, Leende en ZesGehuchten, p. 58-59. Zaltbommel, 1911
-
voetnoot(4)
- Zie A. FRENKEN, Helmond in het Verleden, dl. II, p. 29, 's-Hertogenbosch, 1929. Cfr. TH. BOEREE, De Kroniek van het geslacht Backx, p. 370. Wageningen, 1943.
Zie voor prins Maurits P. BLOK, Maurits (NIEUW NEDERLANDSCH BIOGRAFISCH WOORDENBOEK, dl. I, col. 1315-1318. Leiden, 1911); J. WIJN, Het krijgswezen in den tijd van Prins Maurits. Utrecht, 1934.
-
voetnoot(5)
- 1617 en voorgaande winters staan bekend als zachte winters. Zie MAGAZIJN VOOR ROOMSCH KATHOLIJKEN, jrg. XII, p. 46. Den Haag, 1846.
-
voetnoot(6)
- Aswoensdag viel op 8 Februari, zodat 5 Februari, feestdag van St. Agatha, een Zondag was.
-
voetnoot(8)
- Niet in Kronijk van felle winters van het jaar 266 tot 1845 (MAGAZIJN VOOR ROOMSCH KATHOLIJKEN, jrg. XI, V Gravenhage, 1845).
-
voetnoot(9)
- Was de opvolger van Anthonius Ercken L. SCHUTJES, Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch, dl. IV, p. 104, St. Michiels-Gestel, 1873. Mr. Joannes van Gerven, van Heeze geboortig (?) en Baccalaureus in de Godgeleerdheid is ruim 1 jaar pastoor geweest te Heeze. Verschillende stukken van en over hem zijn bewaard gebleven. De ene collectie is geborgen in een portefeuille berustend op het Archief Bisdom 's-Hertogenbosch en getiteld: Stukken betreffende Heeze en Leende uit het laatste kwart der 16e en het eerste kwart der 17e eeuw. De andere collectie berust op het kasteelarchief te Heeze en bekend als B. n. 130 Copiën van oude tractaten en stukken betreffende de heerlijkheid van Heeze uit de jaren 1536-1625, te weten stukken over de heide, het schoolwezen en kerkelijke papieren. Aanwezig met de oorspronkelijke stukken, ten deele daarin neergelegd.
-
voetnoot(10)
- Archief Bisdom 's-Hertogenbosch, Heeze Ia 6a Augusti 1622 ipso transfigurations Domini obiit Rdus D.ac M. Joës van Gerven pastor hujus Ecclesiae. Sommige auteurs geven als dag van overlijden 22 Augustus, hetgeen dus een vergissing is.
-
voetnootb
-
Notitie door kronijkschrijver later toegevoegd.
-
voetnootb
-
Notitie door kronijkschrijver later toegevoegd.
-
voetnoot(1)
- Hij noemt zich zelf parocho Jo. vanden Broeck alias Truyens Leendano ibidem pastore (Rijksarchief 's-Hertogenbosch, S Leende 1 - acten van trouw Mei 1607 -). Een losse notitie in het Parochiearchief te Leende vermeldt obiit 1642 9a Martii, hier van ligt nog een schone zark in de kerk (1818). Zie over hem Archief Bisdom 's-Hertogenbosch: Stukken betreffende Heeze en Leende uit het laatste kwart der 16e en het eerste kwart der 17e eeuw; L. SCHUTJES, Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch, dl. IV, p. 683. St. Michiels-Gestel, 1873; A. FRENKEN, Het Dagboek van Michaël Ophovius (BOSSCHE BIJDRAGEN, dl. XV, p. 10, 116, 126, 129 193, 261, 271):
-
voetnoota
-
Deze later door kronijkschrijver toegevoegde notitie leest Jacobus van Broucke.
-
voetnoot(2)
- Mr. Joan van Lishault en Mr. Joannes Fabri van Lieshoudt in 1621 vernoemd om te bedienen ‘de capelle van Eymeryck ende den Heere Pastoor van Heeze behulpich te weesen’ (zie DR. W. MEINDERSMA, De Heerlijkheid van Heeze, Leende en Zes-Gehuchten, p. 59. Zaltbommel, 1911; meer uitvoerig Familiearchief Van Tuyll van Serooskerken te Heeze, in B. n. 130 Copiën van oude tractaten en stukken betreffende de heerlijkheid van Heeze uit de jaren 1536-1625, te weten stukken over de heide, het schoolwezen en kerkelijke papieren - aanwezig met de oorspronkelijke stukken, ten dele daarin gelegd -) is ongetwijfeld dezelfde persoon als van wie het oude parochieregister verklaart 1627 22 Decembris venit et introitum fecit dns et mr. Joes fabri pastor (Archief Bisdom 's-Hertogenbosch. Heeze Ia). Verder nog: ibidem, Stukken betreffende Heeze en Leende uit het laatste kwart der 1.6e en het eerste kwart der 17e eeuw; L. SCHUTJES, Geschiedenis van het Bisdom 's Hertogenbosch, dl. IV, p. 106. St. Michiels-Gestel, 1873; A. FRENKEN, Het Dagboek van Michaël Ophovius (BOSSCHE BIJDRAGEN, dl. XV, p. 61, 101, 110 137, 148, 153, 191, 193, 271); id., Memoriaal der dorpen en parochies Gerwen, Nuenen en Nederwetten, p. 185. 's-Hertogenbosch, 1948.
-
voetnootb
-
Door kronijkschrijver later toegevoegde notitie.
-
voetnoot(3)
- De lijst der slachtoffers te vinden in F.A. VAN BUSSEL, De ramp te Geldrop Ao 1627 (TAXANDRIA, dl. XLVI, p. 286-288. Bergen op Zoom, 1939) en in J. VAN DE VIJVER, De ramp te Geldrop Ao 1627 (GELDROPSE COURANT, 14 Juni 1946). Het is niet recht duidelijk of deze gepubliceerde lijsten genomen zijn uit het Geldropse Protocol van doop-, trouw en overlijden van de R.K. parochie van Geldrop. In ieder geval ligt daar de tekst wel enigszins anders. Samen met de originele tekst vervolledigen ze het relaas van het gebeurde onheil.
Rijksarchief 's-Hertogenbosch, S Geldrop 1, fol. 76v-77r bevat volgende tekst
Numerus et nomina oppressorum sub turri et templo per tempestatem ruinam passis ipso die innocentium 1627
Trijntken Pauwels aen 't Sandt.
Lijsken A erts de Scheper.
Jan Sanders Henricx filius.
Maijken Thuenis Thuenissen fil
Henrica Adriani Coolen uxor.
Anneken Pauwels Thijssen uxor.
Willemken Geveraerts ende Lijneken Geverts filie.
Maijken Everts alias Muijter.
Lijn Aert Marcelis dochter.
Jenneken Tijssen Reijntkens.
Jenneken Goort Thielkens.
Jenneken Dierick Pompen filia.
Aert Peeter Henricx alias Metten.
Maijken Henric Lambers filia.
Frens Henric Frenssen filius.
Aelken Jan Jooskens uxor ende Lijsken sijn dochter.
Dingen Jan Diercx ende Heijlken sijn dochters.
Geertruijdt Henric Erkens filia.
Eijken Thijs Aertkens filia.
Margriet Jan Claus alias Gielen.
Augustinus Jaspar Baltes filius.
Geertruijt Driessen filia.
Aelken Hendricx Hermans filia.
Joosten Hendricx sorores.
Maijken Peters de Snijder filia.
Frans Jan Joosten filius.
Philips Willems ende Maijken sijn dochter.
Handrick Ruelens tot Huls.
Hendricxken Meus Hendricx uxor
ende Liweken sijn dochter.
Mariken Anthonis Pastoors filia.
Jenneken Joost Hendricx filia.
Hendricken Jan Euarts filia.
Marijken Tielen Jan Engelen uxor.
Grietken Joost Evarts filia.
Hendricxken Joost Evarts sorores.
fol. 77r Jenneken Janssen van Hees tunc sponsa Haijmans filij.
Lijsken Thijs Jan Eeffkens uxor
ende Hendricken haer dochter,
Jan Hendricx de Sleger filius.
Lijn Dielissen den Schoenmaeker fil.
Mariken Jasper Jan Eefkens uxor.
Joostken Delis van Bruegel filia.
Lijsken Laureijs Jan Naten filia.
Mariken Dirck Soonis filia.
Mariken Peter Wauters filia.
Jenneken Wilm Thonis uxor ende
Griet Peeter Ceelen filia.
Joostken Peeter Joosten uxor.
Jenneken Corstian Bastiaens filia.
Jenneken Dries Deelen van Heeze.
Mechtelt Dries Peeters uxor.
Anneken Anthonis van Someren Heesensis.
Dijmna Ruelen Wuijten filia Hesensis.
Lijsken Jan Goijens filia ende
Jacob sijnen soen Heezenses.
Dijmna Smits van Nuenen filia.
Anneken Jan Goijarts tot Riell.
Anthonis Gerits alias Pastoors.
Maijken Peters Evarts uxor.
Hec omnium sunt nomina quod attestor Henricus Verhaghen, vicarius in Geldrop, qui ruine interfui et omnes sub ea oppresos sepelivi 1628. Guilielmus Jois Schijndelius Geldrop, custos qui ruine etiam interfuit Ao 1628.
Het overige van dit folioblad bevat een doorgehaalde tekst bevattend a een overlijden van een melaatse uit Zes-Gehuchten 1632 Obijt Adrianus Henrici francisci leprosus 10a Julij (later overgebracht naar fol. 49v met de toevoeging ex Hoochgeldrop) en b een toepasselijk vers op de ramp van 1627 welke tot nu toe nog niet bekend was.
Talia quis credat nisi stet proteste Verhagen?
Ossa necatorum qui dedit ipsus humo
Passit graviora quibus mala inexorabile Clotho
Voluit opus terris; iam meliora fluunt. Th. van Hersel ludim (agister) Geldropiae.
Zie de afbeelding van deze toren en kerk in het Supplement, Aanhangsel A, n. 10; zie de situatietekeningen in het Supplement B. Geldrop, nrs. IA en IB.
-
voetnoot(4)
- Archief Bisdom 's-Hertogenbosch, Heeze Ia heeft over de ramp van Geldrop volgende aantekening Anno 1627 eodem anno Ipso festo Innocentium tempore primi sacri nimio vento cecidit turris Geldropiensium sub qua interierunt sex hesenses:
Anna Anthonii Nippen uxor.
Mechtelt dries Peters uxor.
Jacob Jan Goijens frater ejus infans.
-
voetnootb
-
Door kronijkschrijver later toegevoegde notitie.
-
voetnoot(5)
- Vroeger kermis laatste Zondag van Augustus, thans de 1e Zondag in September (4 dagen).
-
voetnoot(6)
- Zie voor deze jeugdige aanvoerder P. BLOK, Willem II, prins van Oranje, graaf van Nassau (NIEUW NEDERLANDSCH BIOGRAFISCH WOORDENBOEK, dl. I, col. 1547-1549. Leiden, 1911); DR. I. GOSSES & DR. N. JAPIKSE, Handboek tot de Staatkundige Geschiedenis van Nederland, p. 469. 's-Gravenhage, 1927; DR. N. JAPIKSE, De Geschiedenis van het Huis van Oranje-Nassau, dl. I, p. 192-193. Den Haag, 1937.
-
voetnoot(7)
- Zie A. MONTANUS, 'T Vermeerderde leven en bedryf van Frederik Hendrik, p. 341. Amsterdam, 1653. 3e uitg.; L. VAN AITZEMA, Saken van Staet en Oorlogh, dl. II, p. 65. 's Graven-Haghe, 1669; J. VAN HEURN, Historie der Stad en Meyerye van 's Hertogenbosch, dl. II, p. 485. Utrecht, 1776; F. SMITS, Geschiedenis van Eindhoven, dl. I, p. 69-70. Eindhoven, 1887; L. HOUBEN, Geschiedenis van Eindhoven, dl. I, p. 357-360. Turnhout, 1890. Cfr. P. BLOK, Frederik Hendrik, graaf van Nassau, prins van Oranje (NIEUW NEDERLANDSCH BIOGRAFISCH WOORDENBOEK, dl. I, col. 898-902. Leiden, 1911).
-
voetnoot(8)
- Behalve de rode loop heerste dat zelfde jaar te Heeze ook de pest. Pastoor Fabri heeft in zijn overlijdensregister onderscheid gemaakt tusschen de slachtoffers van de rode loop en die van de pest. Het totaal van de door hem opgetekende overlijdens bedraagt juist 94 personen. We laten deze lijst thans volgen.
Archief Bisdom 's-Hertogenbosch, Heeze Ia: overlijdens voor het jaar 1633
6
Henrica Lamberti devota virgo.
13
(Delinus Deelen.
(Anna Adami Engelen. Februarius
2
Theodorus Verbeeck subitanea morte.
5
Maria Sillen virgo deuota.
15
25
28
Anthonia Guilielmi.
Martius
14
Christina Mathiae van Can.
28
Joanna Laurentii.
Aprilis
6
15
Anna Anthonii Peters.
Maius
5
7
Aleijdis Servatii Vos uxor.
Junius
10
12
18
20
15
7
Catharina Delini Guijens filia.
26
Delinus Mathiae.
September
15
16
Anna Delini Guijens filia.
Circa finem Septembris peste obierunt signum pestis*
*
*
*
*
*
5 *
Elisabetha Lamberti Erve.
signum dissentheriae +
6 +
9 +
+
(Aleijdis soror Jois Duers filius.
12 +
13 +
+
14
+
(Martina Petri Nippen uxor.
+
15 +
(Engel Mri Jois Coolhouders.
16 +
+
(Henricus Guilielmi Verhaegen.
17 +
(Adrianus Reineri van Tongeren.
+
(Godefridus Henrici Verbeeck.
+
(Aleydis Anthonii den Scheper.
*
18 +
(Lambert Hendrick Lemmens.
+
+
+
+
19 +
+
(Catharina Delini Thijs filia.
20 +
(Gertrudis Jois Veraa uxor.
21 +
(Maria Walteri Sartoris uxor.
+
(Maria Henrici Verbeeck filia.
Obiit dissentheria sicuti omnes notati hoc signo + Dominus Tilmannus Jois Wouters beneficiatus Altaris S. Annae ac Primissarius huius Ecclesiae (Dit gegeven reeds in het begin van de Kronijk vermeld).
22 +
(Gertrudis Henrici Bouwen (?) uxor.
+
+
(Paulus Francisci Mathiae filius.
*
(Henrici Judociae Adriaens.
*
(Joanna Andreae Seuesten.
24 +
25 +
Joannes Jois Maes filius.
26 +
Rodolphus Henrici Guijens.
27 +
(Elisabetha Gerardi Minens uxor.
+
(Margareta Petri Ronbos uxor.
28 *
(Joanna Jois van (?) Asten filia.
*
29 +
(Joes Walteri Crucen filius.
+
(Petronella Jois Hensen uxor.
30 +
+
(Gulielmus (Lambertus) Henrici Verbeeck filius.
31
+
(Adrianus Jois Veraa.
Nouember
2 +
Elisabetha Michaelis Guijens uxor.
4
5 +
6
(Maria Anthoni Michaelis uxor.
+
(Henricus Henrici Verbeeck filius.
7 +
9
10 +
Joanna Henrici Slaets uxor.
11 +
Petrus Mathiae Godefridi.
13 *
20 +
25 +
27
+
30 +
Anna Jois Godefridi uxor.
December
13
16
28
29 +
Guilielma Jois Godefridi.
Dissenteria 49 in toto 94.
-
voetnootb
-
Door kronijkschrijver later toegevoegde notitie.
-
voetnoot(1)
- Zie de literatuur aangegeven in de voorlaatste voetnoot.
-
voetnoot(2)
- Philips IV regeerde over Spanje van 1621 tot 1665.
-
voetnoot(3)
- Zoals reeds voor het jaar 1633 staat opgetekend (zie de Kronijk voor genoemd jaar) zijn ook de 68 slachtoffers welke de pest in 1636 te Heeze heeft opgeëist in het meer aangehaalde overlijdensregister van het Bisschoppelijk Archief te 's-Hertogenbosch gemerkt als Heeze Ia, als zodanig ingeschreven met het ‘signum pestis’.
24
Maria Theodori.
Februarius
12
*
24
Helwigis Nicasii Dircx.
Martius
21
23
8
9
Maria Leonardi Petri.
Maius
5 *
8 *
15 *
15 *
15 *
(Guilielmus Anthonii Geldropius.
15 *
15 *
27
Henricus hemmens vir pietate insignis et in refusione magnae campanae et aedificatione domus pastoralis diligentissimus et quasi unicus procurator et quasi caussa sine qua non et requiescat &c.
29 *
5
13 *
18 *
19 *
*
21 *
*
10 *
5
Petronella Anthonii Gevaert.
11 *
11
31 *
Anna Walteri Slaets.
September
2 *
10 *
14 *
15
21 *
22 *
(Michael Anthoni Schavers.
*
(Margareta Stephani Henrici uxor.
24 *
26 *
Helwigis Huberti van Asten.
28 *
30 *
Joanna Adriani Meuls.
October
1 *
2 *
*
3 *
4 *
*
(Petrus Nicolaii Vesters.
5 *
*
(Nicolaus Adreae Michaelis.
6 *
(Henrica Petri Michaelis uxor.
*
*
(Maria Anthonii Schepers.
7 *
*
(Agnes Bartholomaei Reijmen.
8 *
10 *
(Maria Laurentii Ketelaers.
(Rutgerus Colen.
12 *
(Godefridus Dircx.
(Godefrida Jois Godefridi.
15 *
*
16 *
Helwigis Reijneri Reynders.
19 *
*
*
21 *
*
*
24 *
*
(Christianus Jois Ariens.
Nouember
4 *
7 *
*
8*
*
(Petrus Joordens Snijders.
9*
*
19 *
(Catharina francisci leprosi.
*
20*
Petronella Anthonii Nippen.
27*
Bernardus Jappen.
December
8 *
10 *
-
voetnoot(4)
- Bij het uitbreken van de epidemie vaardigde Mgr. Michaël Ophovius O.P., bisschop van 's-Hertogenbosch, de 2e October vanuit het kasteel te Geldrop een besluit af, waarbij hij aan de priesters van zijn diocees toestond, de broodzegen op St. Hubertusdag te geven contra spiritus percutientes, canes rabidos, pestilentiae luem, et contra omina noxia. Zie DR. P. BOEREN, Het Sint Hubertus-brood en de pest te Geldrop in 1636 (KERKKLOKKEN VOOR HET DEKENAAT GELDROP, 1937, n. 25).
Deze vorm van broodzegen wordt door de priesters van het bisdom Den Bosch nog jaarlijks gebruikt Benedictio Panum sub invocatione S. Huberti, Episcopi et Confessoris, prout illa utuntur Arduenses in Arduenna, a Rev. Domino Michaële Ophovio, Episcopo Buscoducensi approbata in Geldrop, 2 October 1636.
Voor Leende treft men aangaande deze epidemie een losse notitie aan in het Parochiearchief te Leende, opnieuw overgeschreven in 1818 (ik vind in een oud Doopboek) dat alhier in 't jaar 1637 een verwoestende pest heeft geregeert, die 366 naar het graf gerukt heeft en dat in dit zelfde jaar den pastoor gebannen werd en de doopboeken gestolen. De inwooners waren om de ziekte [te] ontwijken naar zekere velden of bosschen gevlugt, die nog den naam van pesthoven dragen. Dus nagenoeg de helft der inwoners werd het slachtoffer van de pest. Pastoor van den Broeck zal waarschijnlijk ten gevolge van het beruchte plakkaat van 2 December 1636 zijn uitgeweken (GROOT PLACAET-BOECK, dl. I, col. 249-256. 's Graven-Hage, 1651). Het protocol van doop- trouw en overlijden der R.K. parochie van Leende vertoont inderdaad voor de huwelijken en de overlijdens een hiaat van ruim 6 jaar. Voor de huwelijken van 1 Januari 1637 tot 28 April 1643 en voor de overlijdens van 16 Juni 1636 tot 24 Augustus 1642 (Rijksarchief 's-Hertogenbosch, S Leende 2 & 3).
-
voetnoot(6)
- In Rijksarchief 's-Hertogenbosch, Heeze 86 (Bijlagen dorpsrekeningen 1630-1640) bevindt zich een kwitantie van 23 December 1639 afgegeven door Reijnder Willems schoolmr in Heese.
-
voetnoot(7)
- Pastoor Fabri heeft zich mogelijk hierbij laten inspireren door de gedachte dat zeker tot 1559 in bepaalde streken van het Bossche diocees de Statuta Synodalia van 1288 - geldende voor het bisdom Luik en uitgevaardigd door Jean de Flandre - de practijk aangaande het opmaken van testamenten voor pastoor en twee getuigen niet anders was en dat
in deze buitengewone tijd het oude recht het nieuwe mocht vervangen. Zie E. MARTENE ET U. DURAND, Thesaurus novus anecdotorum, t. IV, col. 882, par. III-IV. Lutetiae Parisiorum, 1717.
-
voetnoot(8)
- Pastoor Fabri moest deze toch bezoeken voor het toedienen van de laatste HH. Sacramenten.
-
voetnoot(9)
- Bedoelde acte niet teruggevonden in het rechterlijk archief van Heeze (Rijksarchief 's-Hertogenbosch).
|
Auteursrecht onbekend