Van Achilleus tot Zeus. Thema's uit de klassieke mythologie in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater

[p. 244]

Phaidra & Hippolytos.

Hippolytos is de zoon van »Theseus en de Amazone Melanippe, Hippolyte of Antiope. Phaidra is de dochter van het koningspaar van Kreta, Minos en Pasiphaë; zuster van Ariadne en Deukalion. Na het overlijden van Minos gaf haar broer Deukalion haar ten huwelijk aan de over Athene regerende Theseus, die te harer gunste zijn Amazone-vrouw verstootte. Phaidra leefde sindsdien onder één dak met haar stiefzoon Hippolytos, de zoon uit dit eerdere huwelijk.

Hippolytos heeft als leidsvrouwe Artemis, is een hartstochtelijk jager en hecht aan een bestaan in kuisheid. Phaidra vat een niet te onderdrukken liefde op voor de jongeman, maar wordt door haar geschokte stiefzoon afgewezen. Zij beschuldigt Hippolytos bij Theseus ervan zich aan haar te hebben willen opdringen en pleegt daarna zelfmoord. Theseus vervloekt en verbant Hippolytos. Poseidon geeft gehoor aan een verzoek van Theseus en laat Hippolytos op diens vlucht omkomen.

Het verhaal, dat overeenkomst vertoont met dat over Josef en de vrouw van Potiphar in Genesis 39, is onderwerp geweest van een verloren gegane tragedie Phaidra van Sophokles en van De gesluierde Hippolytos van Euripides dat eveneens verloren ging. Dezelfde Euripides stelt in zijn wel bewaard gebleven De bekranste Hippolytos de antagonistische krachten van de godin van de liefde, Aphrodite, en de godin van de maagdelijkheid, Artemis, centraal. Aphrodite, gekwetst door Hippolytos, die zich geringschattend uitlaat over haar en over de liefdesdaad, beraamt de tragische reeks gebeurtenissen. Phaidra wordt tijdens een langdurige afwezigheid van Theseus verteerd door haar liefde voor Hippolytos. Haar oude voedster wil haar meesteres helpen en stelt Hippolytos op de hoogte, maar deze neemt met afgrijzen kennis van dit bericht. Phaidra laat ten behoeve van de terugkerende Theseus een brief met de voor Hippolytos noodlottige beschuldiging achter en maakt een einde aan haar leven. Op Hippolytos' vlucht langs de landengte van de Isthmos bij Korinthe, na de vervloeking en verbanning door Theseus, wordt het gespan getroffen door een door Poseidon gezonden golf. De paarden slaan op hol en sleuren de van de wagen geslagen Hippolytos voort, totdat deze is overleden. Artemis verklaart Theseus dan de ware toedracht.

Deze fatale keten van goddelijke machinaties, liefdesverlangen, kwetsuren en wraakacties wordt door Seneca behandeld in zijn Phaedra. Hij brengt enige wijzigingen aan in het dramatische verloop (Phaidra spreekt zichzelf uit tegenover Hippolytos en Theseus en pleegt pas zelfmoord nadat Hippolytos is omgekomen), maar stelt evenals Euripides de tegenstelling tussen Aphrodite en Artemis centraal, zij het dat de godinnen niet sprekend worden opgevoerd.

Het stuk van Seneca ligt ten grondslag aan een reeks toneelstukken uit de 16e en 17e eeuw, waaronder Garnier 1573, Vondel 1628 (Hippolytus of rampsalige kuyscheyd) en Racine 1677. De tegenstelling tussen liefde en kuisheid wordt in de Phèdre van Racine enigszins teruggedrongen (zo geeft hij Hippolytos een verloofde en daarmee Phaidra een reden tot jaloezie), maar staat weer voorop in latere bewerkingen van Sturge Moore 1901 en Doolittle 1927. In de zwart-romantische literatuur krijgt Phaidra de trekken van een sadistische fatale vrouw (toneelstuk Swinburne 1866) of van een demonische vrouw (toneelstuk Annunzio 1909). Het laatstgenoemde stuk dient als libretto voor een sombere opera van Pizzetti 1915, die opgang maakte in een klimaat van afwending van de veristische opera en van herlevende belangstelling voor antieke thema's. In de eenakter (M)oratorium (1953) en in Mena, kijk zonder handen (1959) heeft Claus talrijke toespelingen op de stukken van Seneca en Sophokles vervat.

Alle Phaidra-voorstellingen in de beel-

[p. 245]

dende kunst van de oudheid volgen de Hippolytos van Euripides. De vrouw zit treurend met in haar hand de brief, in gezelschap van de voedster. De jonge Hippolytos is daarnaast jagend of op de wagen voorgesteld. De oudste, uit Etrurië afkomstige afbeeldingen vinden we op askisten en spiegels. In de keizertijd zijn sarkofagen het meest gebruikte medium; hier geldt de vroege dood van Hippolytos als belangrijkste element. Enkele mozaïeken en wandschilderingen met dit thema zijn uit Antiochië en Pompeii bekend. De eeuwenlang als bruiloftsscène geduide schildering in het Vaticaan met de naam ‘Nozze Aldobrandini’ uit de late 1e eeuw v.C. stelt de hoofdpersonen van deze tragedie in de vorm van een fries voor.

In de nieuwe tijd wordt het verhaal betrekkelijk zelden uitgebeeld: de dood van Hippolytos bijvoorbeeld in een schilderij van Rubens ca. 1611-12 en in een beeldhouwwerk van Lemoyne 1715; de confrontatie van Hippolytos met Theseus in een schilderij van P.-N. Guérin 1802.

Lefèvre 1972 en 1978; Müller 1994b; Newton 1939; Tschiedel 1969.