Leven op stand 1890-1940

[p. 7]

Woord vooraf: een verloren wereld

‘Als je ooit verdwaalt,’ zei mijn vader wel eens toen ik klein was, ‘en je bent in een wildvreemd dorp, dan kun je het beste vragen naar het huis van de notaris.’

‘Van de dominee,’ verbeterde mijn moeder, ‘ga maar naar de dominee.’

‘Hè, breng dat kind nu niet in de war,’ zei mijn vader dan, quasi verstoord. ‘Je gaat naar de notaris, en als die er niet is, de burgemeester.’

‘Neem de dominee maar hoor,’ fluisterde mijn moeder plagerig. Haar familie telde veel dominees, de vader van mijn vader was notaris, en dat verklaarde het verschil van mening.

Ik heb nooit hoeven kiezen tussen de tegenstrijdige aanwijzingen van mijn ouders. Maar ik voelde dat achter het dialoogje een verloren wereld schuilging, een wereld vol zekerheden, waar iedereen wist wat je moest doen in een noodsituatie. Waar in elk dorp een burgemeester, een notaris en een dominee in hun grote huizen zaten te wachten tot de dienstbode een verdwaald meisje zou binnenbrengen.

Wat ik in dit boek heb geprobeerd, is om althans een deel van die verloren wereld vast te leggen. Te beschrijven hoe er werd geleefd en gedacht in de huizen van de dominee en de notaris, de burgemeester - en de rest van de Nederlandse bovenlaag.

Geografisch en naar godsdienst waren er binnen die bovenlaag aanzienlijke verschillen. Ook sociaal gesproken lagen tussen ‘top-elite’ en ‘gewoon-netjes’, tussen de dorpsdokter, de belastingambtenaar en de Amsterdamse patriciër nog wel grote afstanden. Maar ik geloof dat er veel was dat deze ‘deftige lui’

[p. 8]

verbond in levenswijze en mentaliteit. Zij vormden, hoe hun invloed en rijkdom ook mochten verschillen, een duidelijk waarneembare bevolkingsgroep. Juist in zijn huiselijke leven had die veel gemeen, en daarop heb ik mij in dit boek gericht.

Toen ik zelf werd geboren, in 1952, was die wereld snel aan het verdwijnen. In sommige grote huizen was al geen dienstbode meer te vinden (alleen nog een werkster, een paar keer in de week). In onze tijd hebben kleine meisjes een telefoonkaart op zak - of een telefoon - om naar huis te bellen als zij verdwaald zijn. En als zij ineens zouden worden verplaatst naar een notaris- of domineeshuis uit de tijd van hun overgrootouders, zou hun eerste gedachte zijn: ik zit in een film!

Zulke geordende levens als veel mensen in de eerste helft van deze eeuw leidden, bestaan niet meer. Levens waarover Marcellus Emants schrijft: ‘'t Was, of mevrouw van Onderwaarden voor de inrichting van ieders leven een soort dienstformulier kende, waarop plichten, rechten en uitspanningen stonden gedrukt, zodat men alleen het hoeveel - en ook dat weer naar vaste regels - zelf had in te vullen.’

De zekerheden van toen zijn vervangen door nieuwe, die anders zijn. De oude zekerheden berustten op privileges waardoor de grote meerderheid van de mensen tekort werd gedaan. Voordat ik aan dit boek over het ‘leven op stand’ begon, had ik wel een idee dat bij dat leven het standsbesef zelf een rol zou spelen. Maar ik was niet voorbereid op het allesoverheersende belang ervan. Dat was misschien naïef, want het ligt voor de hand dat voor het ‘leven op stand’ een zeker reliëf nodig is, om niet te zeggen een repoussoir. Een voortdurend gevoel van: wij doen het zó, en dat is goed, beter dan al die anderen het doen.

Daarmee is niet gezegd dat de mensen wier levens hier beschreven worden allemaal snobs waren, of zelfs maar onaardig voor hun minder bevoorrechte medemens. Wel, dat zij deel uitmaakten van een systeem dat in onze ogen verkeerd is. De onvermijdelijke verschillen tussen mensen werden erin gesanctio-

[p. 9]

neerd, zo niet door de wet, dan toch door de heersende opinies. En zeker door de etiquetteboeken. ‘Stand ophouden...Er ligt iets schoons en ontroerends in dat hechten aan een traditie!’ zo meent Toos Post, de schrijfster van een relatief modern katholiek werkje, nog in 1938.

❖

Als dit boek een nostalgische inslag heeft, geldt het heimwee niet het leven zoals het toen was, maar het veilige gevoel dat erbij hoorde. De bourgeois droom van comfort, rust en harmonie, van een waardig bestaan waar je de dingen weliswaar niet cadeau krijgt, maar waar als je goed je best doet, altijd iets te bereiken is. Misschien is nostalgie inderdaad altijd heimwee naar een utopie.

Het idee dat de levenswijze van de hogere burgerij van rond 1900 dé maatstaf is voor fatsoen en succes, is vrijwel de hele twintigste eeuw blijven bestaan. Tussen 1890 en 1940 is die levenswijze in wat sociologen het beschavingsoffensief noemen, uitgedragen in de overige lagen van de maatschappij. Een schone boord, met twee woorden spreken en gescheiden slaapkamers voor ouders, zonen en dochters werden algemeen aanvaarde idealen. De welvaart maakte ze bereikbaar. De sociale kloof die ‘hoog’ scheidde van ‘laag’ slibde dicht, en daarmee verdween ook het schaamteloze dédain voor ‘minderen’ waarvan wij nu schrikken, als wij het in oude boeken tegenkomen.

Het is moeilijk je voor te stellen hoe het anders had kunnen lopen, maar tegelijk moet niet vergeten worden dat de normen van de bourgeoisie wel degelijk discutabel zijn, en niet alleen dat inhumane standsbesef. Ook voor rommel, uitbundigheid en oneerbiedigheid jegens alles en iedereen is wel wat te zeggen. Bovendien: de samenleving van nu is niet ideaal, maar zij is wel aanzienlijk milder geworden voor wie zich niet conformeert.

Een van de mooie dingen van vroeger die verloren zijn gegaan is de aandacht voor de dingen. Onze groot- en overgroot-

[p. 10]

moeders verzorgden, repareerden en koesterden hun zorgvuldig uitgekozen bezittingen (of droegen dat op aan hun personeel) op een manier die nauwelijks meer is na te voelen. Toen ik klein was, zat mijn grootmoeder als zij bij ons logeerde uren te verstellen om mijn moeder te helpen: lakens die dun waren geworden, werden in de lengte doorgeknipt en met de buitenranden weer aan elkaar gezet. Zo konden ze nog een hele tijd mee. Duizenden vrouwen hebben vroeger zulke dingen gedaan - en dat werd niet gezien als iets armoedigs.

Menigeen vindt zulke zuinigheid misschien beklemmend. Ik zie er iets moois in. Niet dat ik lakens verstel zoals mijn grootmoeder deed, maar ik wil het wel graag opschrijven, zodat iemand er nog over kan lezen als niemand het zich meer herinnert.

❖

Etiquetteboeken en romans, die een belangrijk deel van mijn bronnenmateriaal uitmaken, zijn natuurlijk geen getrouwe weergave van de werkelijkheid. Het landgoed Hogher-Heyden waar de familie Terlaet uit Ina Boudier-Bakkers Armoede de zomers doorbrengt, de villa Sweet and Merry waar de pasgetrouwde Joop van Dil-ter Heul gaat wonen, zij hebben niet echt bestaan. Maar het zijn wel ideaaltypen van duizenden van dergelijke huizen. Juist omdat in romans wordt geromantiseerd, en in etiquetteboeken normen en gedragsregels worden verkondigd, zijn de opvattingen van degenen die ze schreven en lazen er zo samenhangend in vastgelegd. Omdat ik voor dit boek evenzeer op zoek was naar idealen als naar de praktijk, waren ze van veel nut.

Hoe het echt ging, blijkt uit andere bronnen. Mijn grootouders van moeders kant, het echtpaar Hoek-van Oosterzee (getrouwd in 1920, hij was jurist), en de ouders van mijn grootvader, het domineesechtpaar Hoek-Harmsen (getrouwd in 1886), hebben familiebrieven nagelaten die voor mijn onderzoek van veel nut

[p. 11]

waren. Ook over het leven van mijn grootouders Montijn-de Fouw (hij was notaris, en ze woonden aan een Delftse gracht) heb ik familieverhalen en -herinneringen opgetekend. Als die namen regelmatig in dit boek voorkomen, is dat dus niet omdat het speciaal interessante personen waren, maar eenvoudig omdat ik de sporen van hun levens bij de hand had.

Belangrijk was ook de hulp van mensen met wie ik gesprekken had en die mij verhalen, suggesties en adviezen aan de hand deden. Zoals: Kees Aarts, de heer en mevrouw Aeijelts-Westerbeek van Eerten, Ina van der Beugel, Herman Boeije, mevrouw A.W.M. van den Bosch-de Beaufort, mevrouw A. van den Brandeler-van den Brandeler, Wim Denslagen, de heer en mevrouw Van Elden-van 't Hoff, Emile Henssen, mevrouw C. Jolles-Bonebakker, Peter Jonkman, Frides Laméris, mejuffrouw E. Mesdag, mevrouw P.S. Montijn-Hepkema, Annemiek Overbeek, Agnies Pauw van Wieldrecht, mevrouw C.N. Roeterink-Montijn, Ite Rümke, I. Schöffer, Diny Schouten, O. Schutte, Kees Smulders, Joop Witteveen en Nanja Zeydner. Ook wil ik graag de staf van het Meertensinstituut en de medewerkers van de bibliotheek van het Nederlands Openluchtmuseum bedanken. En ten slotte de medewerkers van de kostuumafdeling van het Rijksmuseum, die twee tulen dienstbodemutsen voor mij uit het depot tevoorschijn haalden - voorwerpjes waarvan een mensenleeftijd geleden elke Nederlander wist hoe zij er van dichtbij uitzagen, en nu praktisch niemand meer.

Dat dit boek is geschreven, is allereerst te danken aan mijn ouders. Ook al vinden zij mijn belangstelling voor de finesses van standsverschil en lichaamshygiëne niet altijd even prettig, toch vormen zij mijn levende verbinding met het onderwerp Leven op stand.